Научная статья на тему 'БАНКЛАР ИНФРАТУЗИЛМАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРИХИ'

БАНКЛАР ИНФРАТУЗИЛМАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
81
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
банк / кредит / ссуда / тадбиркор / фирма / завод / ширкат / савдо уйи. / bank / credit / loan / entrepreneur / firm / factory / company / trading house.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Амонова, Феруза

Ушбу мақолада Ўрта Осиё ҳудудида банкларни вужудга келиш тарихи, жумладан, Бухорода фаолият олиб борган банклар ва уларнинг бозор иқтисодиётни ривожлантиришдаги иштироки, давлат банклари билан бир қаторда тижорат, қишлоқ хўжалик, коммунал банклар ва бошқа миллий банклар фаолияти, хусусий тадбиркорлар ва маҳаллий сармоядорларни давлат банклари орқали қўллаб-қувватлаш механизмининг жорий этилиши, Ўзбекистон Республикасида миллий банк тизимини ривожлантириш, иқтисодиётни таркибий жиҳатдан қайта қуриш жараёнларида банкларнинг иштирокини кучайтириш масалалари ёритилган. Савдо ва тижоратнинг ривожланишига сабаб бўладиган омилларнинг энг муҳими банк ва биржалардир. Бозор иқтисодиёти шароитида пул муомаласини таъминлашда банклар муҳим рол ўйнаган. Банклар пул маблағларини тўплаш, жойлаштириш ва уларнинг ҳаракатини тартибга солиш билан шуғулланувчи иқтисодий муассасадир. Ҳар қандай мамлакат иқтисодиётининг таянадиган асосий устунларидан бири банк бўлиб, молиявий жиҳатдан мустаҳкам ва барқарор фаолият кўрсатувчи банк тизими ҳисобланади. Шунинг учун мустақил давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси ва келажакдаги тараққиёти аввало мазкур мамлакатда барпо этилган ва мунтазам равишда такомиллаштирилиб бориладиган банк тизимининг фаолиятига боғлиқдир. Бозор иқтисодиёти шароитида банк тизими энг зарур жамоатчилик муассасалари тизимларидан бири экан, ҳар қандай банкнинг муваффақиятсизлиги бутун жамият миқёсида пул таклифи қисқариши, тўлов тизими бузилиши ҳамда ҳукумат йирик ва кутилмаган мажбуриятларининг вужудга келиши каби салбий макроиқтисодий оқибатларга олиб келиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY OF BANK INFRASTRUCTURE FORMATION

This article describes the history of banks in Central Asia, including the banks operating in Bukhara and their participation in the development of a market economy, the activities of state banks, as well as commercial, agricultural, communal banks and other national banks, private entrepreneurs and local investors through state banks, the introduction of a support mechanism, development of the national banking system in the Republic of Uzbekistan, strengthening the participation of banks in the process of structural restructuring of the economy on a comparative analysis of archival documents and historical literature. The most important factors contributing to the development of trade and commerce are banks and stock exchanges. Banks have played an important role in ensuring the circulation of money in a market economy. Banks are economic institutions that collect, place, and regulate the movement of funds. One of the main pillars of any country's economy is the bank, which is a financially sound and stable banking system. Therefore, the level of socio-economic development and future development of an independent state depends primarily on the activities of the banking system, which has been established in the country and is constantly improving. Since the banking system is one of the most necessary public institutions in a market economy, the failure of any bank can lead to negative macroeconomic consequences, such as reduced money supply throughout society, disruption of the payment system and the emergence of large and unexpected government obligations.

Текст научной работы на тему «БАНКЛАР ИНФРАТУЗИЛМАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРИХИ»

БАНКЛАР ИНФРАТУЗИЛМАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ТАРИХИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-1048-1052

Феруза Амонова

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, тарих фанлари буйича фалсафа доктори PhD. feruza_amonova8 8 @mail .ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Урта Осиё уудудида банкларни вужудга келиш тарихи, жумладан, Бухорода фаолият олиб борган банклар ва уларнинг бозор ицтисодиётни ривожлантиришдаги иштироки, давлат банклари билан бир цаторда тижорат, цишлоц хужалик, коммунал банклар ва бошца миллий банклар фаолияти, хусусий тадбиркорлар ва мауаллий сармоядорларни давлат банклари орцали цуллаб-цувватлаш механизмининг жорий этилиши, Узбекистон Республикасида миллий банк тизимини ривожлантириш, ицтисодиётни таркибий жиуатдан цайта цуриш жараёнларида банкларнинг иштирокини кучайтириш масалалари ёритилган.

Савдо ва тижоратнинг ривожланишига сабаб буладиган омилларнинг энг мууими банк ва биржалардир. Бозор ицтисодиёти шароитида пул муомаласини таъминлашда банклар мууим рол уйнаган. Банклар пул маблагларини туплаш, жойлаштириш ва уларнинг уаракатини тартибга солиш билан шугулланувчи ицтисодий муассасадир. Х^ар цандай мамлакат ицтисодиётининг таянадиган асосий устунларидан бири банк булиб, молиявий жщатдан мустаукам ва барцарор фаолият курсатувчи банк тизими уисобланади. Шунинг учун мустацил давлатнинг ижтимоий-ицтисодий ривожланиш даражаси ва келажакдаги тарацциёти аввало мазкур мамлакатда барпо этилган ва мунтазам равишда такомиллаштирилиб бориладиган банк тизимининг фаолиятига боглицдир. Бозор ицтисодиёти шароитида банк тизими энг зарур жамоатчилик муассасалари тизимларидан бири экан, уар цандай банкнинг муваффациятсизлиги бутун жамият мицёсида пул таклифи цисцариши, тулов тизими бузилиши уамда уукумат йирик ва кутилмаган мажбуриятларининг вужудга келиши каби салбий макроицтисодий оцибатларга олиб келиши мумкин.

Калит сузлар: банк, кредит, ссуда, тадбиркор, фирма, завод, ширкат, савдо уйи.

ABSTRACT

This article describes the history of banks in Central Asia, including the banks operating in Bukhara and their participation in the development of a market economy, the activities of state banks, as well as commercial, agricultural, communal banks and other national banks, private entrepreneurs and local investors through state banks, the introduction of a support mechanism, development of the national banking system in the Republic of Uzbekistan, strengthening the participation of banks in the process of structural restructuring of the economy on a comparative analysis of archival documents and historical literature.

The most important factors contributing to the development of trade and commerce are banks and stock exchanges. Banks have played an important role in ensuring the circulation of money in a market economy. Banks are economic institutions that collect, place, and regulate the movement of funds. One of the main pillars of any country's economy is the bank, which is a financially sound and stable banking system. Therefore, the level of socio-economic development and future development of an independent state depends primarily on the activities of the banking system, which has been established in the country and is constantly improving. Since the banking system is one of the most necessary public institutions in a market economy, the failure of any bank can lead to negative macroeconomic consequences, such as reduced money supply throughout society, disruption of the payment system and the emergence of large and unexpected government obligations.

Keywords: bank, credit, loan, entrepreneur, firm, factory, company, trading

house.

КИРИШ

Х,ар кандай мамлакат иктисодиётининг таянадиган асосий устунларидан бири молия сохаси булиб, иктисодий жихатдан мустахкам ва баркарор фаолият курсатувчи тизим банклар хисобланади. Россия банкларининг Урта Осиёга, жумладан, Бухоро амирлиги худудига кириб келиши махаллий тадбиркорлар билан биргаликда рус фирма ва жамиятларининг узаро шерикчилик алокаларини кенгайишига, амирликда вужудга келган завод ва корхоналарни ривожлантириш ва маблаг билан таъминлашда мухим роль уйнади.

XIX аср охири ва XX асрнинг биринчи ярми Бухоро амирлигида банк билан муомила килмаган савдогар санокли кишиларни ташкил килган. Онгли савдогар учун банклар хаво ва сувдек мухим ахамиятга эга булган. Рус савдогарлари учун Бухоро амирлиги, БХСР худудларида эркин харакатланиш,

савдо фаолиятини олиб бориш уларга кучмас мулклар сотиб олиш хукукларининг берилиши катор Россия халкаро, минтакавий ва хусусий банклари филиалларининг очилиши ва шу кабилар аслида Бухоро амирлари ва БХСРнинг мутлак хукмдорлик маккоми чеклаб куйилганлигини курсатар эди. Империя ва совет хукуматининг иктисодий сохада амалга оширилган ислохотлари натижасида худудда акциядорлик - тижорат банкларининг булимлари купая бошланди.

Мамлакатимиз мустакилликка эришгач, барча сохалар каторида банк-молия тизимида хам катта ислохотлар амалга оширилди. Сохани замон талаблари даражасида такомиллаштириш максадида бир катор фармон, карор ва конунлар кабул килинди ва уларнниг ижросини таъминлаш натижасида банклар фаолияти жахон стандартларига мувофик шакллантирилди.

НАТИЖАЛАР

Бухоро амирлигида кредит тизимининг ва накд пулнинг йуклиги, махаллий савдогарларни огир ахволга туширди. Бундан фойдаланиб, амир уз саррофлари оркали жуда катта фоизда пул бера бошлаган ва буни йилдан-йилга кенгайтириб борган. 1894 йилда Янги Бухоро (Когон)да биринчи Россия Давлат банки булими, 1892 йилда Москва савдо банкининг Бухорода булимлари, 1902 йилда эса мамлакат пойтахти Бухоро шахрида Рус-Хитой банки ва Халкаро банк булимлари очилади[1, 7].

Бухоро амирлигида Биринчи жахон уруши бошланган пайтда Бухоро амирлиги худудида 7 та банк муассасаси: Россия Давлат банки булими ва 6 та хусусий банк, жумладан, Рус-Осиё банкининг икки шуъбаси (Эски Бухоро ва Карки шахарларида) булган[2, 235-236].

Амир Саид Олимхон рус фирмалари билан хам хамкорлик килган. Йирик рус ширкатларидан бири "И. Г. Стахеев и К°" савдо-саноат ширкати 1916 йил октябрь ойида Бухоро хукуматига "Бухоро мулклари таркибида фойдали ишлаб чикаришни ташкил этиш ва кулай савдони ривожлантириш билан шугулланиш тугрисида"ги таклиф билан чикди[3, 64]. 1916 йилда ширкат Рус-Осиё ва Петроград халкаро тижорат банклари миллий банк яъни Рус-Бухоро банкини ташкил этиш буйича музокаралар олиб борди. И.Стахеев 1917 йил сентябрда Рус-Бухоро банкини ташкил этиш хукукини олди[4, 1086]. Янги банк Бухоро шахрида фаолият юритаётган Рус-Осиё банкининг булими негизида пайдо булди. Бирок банкнинг асосчилари И.Стахеев ва Амир Саид Олимхоннинг максадли режалари амалга ошмаган. Большевиклар хокимиятни босиб олишгач,

1050

совет Россияси хукумати 1917 йил 14 (27) декабрдаги фармони билан барча рус банкларини, шу жумладан, Рус-Бухоро банкини хам миллийлаштирди[5, 25].

Бухорода республика тузуми урнатилгач (1920 йил сентябрь), янги хукумат олдига банк ишларини бутунлай янги асосда ташкил килиш вазифаси турган. Совет хокимияти даврида хам шахар ва кишлок ахолиси, хусусан, дехконлар уртасида банк сармоясига талаб жуда юкори эди[6, 60].

Мустакиллик арафасида банк тизими олдида бир катор жиддий муаммолар турар эди. Хусусан, банк операцияларини амалга ошириш учун зарур технологияларга талабнинг юкорилиги, банк тизими фаолиятини тартибга солувчи конунлар ва меъёрий хужжатларнинг мавжуд эмаслиги, айникса янги тартибда самарали фаолият курсата олувчи юкори малакали банк сохаси рахбар ва мутахасисларнинг такчиллиги каби масалалар мавжуд эдики, улар мустакиллик йилларида мувофакиятли хал этилди.

2017 йилда бошланган иктисодиётни либераллаштириш ва бозор механизмлари ролини оширишга каратилган иктисодий ислохотларнинг янги боскичи банк тизими ва пул-кредит сиёсатини ривожлантиришнинг устувор йуналишларини белгилаб берди[7, 5]. Айникса 2020 йил 12 майда кабул килинган "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг 2020-2025 йилларга мулжалланган банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида"ги Фармон банк тизимини ислох килиш буйича "Йул харитаси" хамда стратегияни амалга оширишнинг максадли курсаткичлари тасдиклаб берди[8].

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Урта Осий хусусан Бухорода Россиядаги турли банкларнинг булимлари сифатида тузилган банклар амирлик худудида саноат корхоналарни ташкил килиш ва жихозлашда, махаллий сармоядорлар билан рус тадбиркорлари уртасидаги турли молиявий алокаларда катта роль уйнаган. Бухоро Республикасидаги банклар фаолияти хам диккатга сазовардир.

Мустакиллик йилларида Узбекистонда банк тизимини ривожлантириш максадида амалга оширилган ва оширилаётган ислохот ва чора-тадбирлар келгусида банкларимиз ривожланган мамлакатлар банклари рейтинг курсаткичлари даражасига эришиш, банк инфратузилмаси янада ривожланиши, ахоли омонатлари банк депозитларига жалб этилиши натижасида банкларнинг ресурс базалари кенгайиши ва ахоли жон бошига тугри келувчи кредитлар динамикаси ошишига олиб келади.

REFERENCES

1. Amonova F. The Russian industrial cities end of XIX - the beginnings of the XX centuries in the Bukhara Emirate // International journal of history. - New Dehli (India). Volume 2, Issue 1. Past A. 2020. - P.7.

2. Узбекистон миллий архиви, 50-фонд, 1-руйхат, 5-иш, 235-236-вараклар.

3. Хотамов Н. Роль банковского капитала в социально-экономическом развитии Средней Азии (начало 90-х гг. XIX в. - 1917 г.). - Душанбе: "Дониш", 1990. - С.64.

4. Amonova, F. (2020). The importance of the economic views of the jadids on the deepening of economic reforms (on the example of the emirate of Bukhara). Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems -JARDCS. - Kansas (USA). 12(6), - P.1086.

5. Ражабов К. Бухоро Халк Совет Республикасида банклар фаолияти (19201924 й.) // "Бозор, пул ва кредит (БПК)" - Тошкент. 2021. №6. - Б. 25.

6. Узбекистон миллий архиви, 50-фонд, 1-руйхат, 24-иш, 60-варак.

7. Арифходжаева, М. (2016). Узбекистон Республикаси банк тизимида ракобат ва уни ривожланишида инновацион технологияларнинг урни. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 6. - Тошкент. Б.5.

8. "2020 — 2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида" ПФ-5992-сон Фармони // https://lex.uz/docs/4811025

9. Aliyev, B. (2022). Qudrat va farovonlik omili. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(3), 1171-1182.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.