Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ТУРЛИ ХИЛ ДАВРЛАРДА ОЛИБ БОРИЛГАН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИСЛОҲОТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ТУРЛИ ХИЛ ДАВРЛАРДА ОЛИБ БОРИЛГАН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИСЛОҲОТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

17
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ТУРЛИ ХИЛ ДАВРЛАРДА ОЛИБ БОРИЛГАН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИСЛОҲОТЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ТУРЛИ ХИЛ ДАВРЛАРДА ОЛИБ БОРИЛГАН КИШЛОК ХУЖАЛИГИ ислохотлари

С. Абдурахмонов

Тошкент давлат аграр университети Самарканд филиали магистранти

Кириш

Глобал иклим узгаришлари натижасида сунги йилларда дунё микёсида юз бераётган сув танкислиги, яйловлар деградацияси, чулланиш даражасининг кучайиши кишлок хужалигида чекланган ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини оширишни такозо килмокда. Бу каби мухим масалаларни хал килишда сохада олиб борилаётган ислохотларни бахолаш устувор ахамият касб этади.

Узбекистон мустакилликнинг илк давридан бошлаб барча мустакил давлатлар хамдустлиги (МДХ,) давлатлари катори ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш буйича туб ислохотларни амалга оширишга устувор даражада эътибор каратди ва бу жараён доимий равишда ривожлантириб борилмокда. Бирок, маълумки, олиб борилган ислохотлар кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш самарадорлигига турлича таъсир килиши мумкин. Бу муаммо билан боглик йуналишларда республикамиз аграр иктисодчи олимлари томонидан бир катор эътиборга молик ишлар бажарилган булсада, бирок, тахлиллар курсатишича, бевосита ер ва сув ислохотларининг кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш самарадорлигига таъсирини бахолашда янгича изланишлар етарли даражада олиб борилмаган. Айникса фермерларда ердан фойдаланишга булган муносабатнинг заифлиги, ерлар унумдорлиги ва экинлар хосилдорлигини оширишга таъсир этувчи омиллардан фойдаланиш, сув ресурсларини бошкариш, уларни адолатли таксимлашда хозирда узига хос муаммолар мавжудлигича колмокда. Жумладан, сув таксимловчилари ва истеъмолчилари, шунингдек, бевосита сувдан фойдаланувчилар фаолиятида узаро хамкорликнинг мавжуд эмаслиги, бу борада тажриба хамда малаканинг етишмаслиги ва, нихоят, аксарият фермер хужаликларининг етарли даражада молиявий ресурсларига эга эмаслиги каби муаммоларни келтириш мумкин.

Натижалар ва уларнинг та^лили

Мустакилликка кадар кишлок хужалиги тизими тоталитар бошкарув режимига асосланган эди. 1940 йил

October 5-6

47

бошларига келиб, ер, сув ва ишлаб чидариш обеъктларига хусусий мулкчилик бекор дилинди. Уша пайтда Узбекистонда пахта етиштириш асосий роль уйнаган. 1929-1932 йилларда коллективлаштириш ва "пахта мустакиллиги" кишлок хужалигидаги ислохотларнинг асосий максадларидан эди1. 1932 йил охирига келиб, барча дехдон хужаликларининг 77,5 фоизи 9734 та колхозга (жамоа хужаликларига) ва 94 та совхозга (давлат хужаликларига) бириктирилган. Ушбу даврда жамоа ва давлат хужаликларига тугри келадиган уртача сугориладиган ерлар 1500-2000 гектарни ташкил этган .

Собид Совет Иттифоди даврида Узбекистонда ер ислохоти турли босдичларда амалга оширилди. Октябр индилобидан кейин уртача хажмдаги хужаликларни яратиш мадсадида ер участкалари шерикчилик асосида хужаликларга берилиб, уларга купи билан 10 гектар ер майдони ажратилган. Кейинги босдичда, 1925-1926 йилларда якка тартибдаги фермер хужаликлари жамоа хужаликларига айлантирилган ва хужалик хажми 40-60 га сугориладиган ерларни ташкил этган. Ер ислохотининг навбатдаги босдичи 1950-1953 йилларда бошланиб, жамоа хужаликларининг ер майдони 1400 гектаргача кенгайтирилган. 1957-1959 йилларда ер ислохотининг навбатдаги босдичи бошланди. Ер ислохотининг асосий мадсади жамоа хужаликларини давлат хужаликларига айлантириш эди3.

Мустадилликдан кейин мамлакатимизда олиб борилган аграр ислохотлар натижасида жамоа ва давлат хужаликлари босдичма-босдич ширкат хужаликлари хамда фермер хужаликларига айлантирилди. Жамоа ва давлат хужаликларида уртача ер майдони 1500-2000 гектарни, фермер хужаликларида эса уртача майдон 1-50 гектарни ташкил этди. Фермер хужаликларини мадбуллаштириш ислохоти уларод 2009 йилда фермер хужаликларининг уртача ер майдони 40-100 гектар булган булса, 2013 йилдан кейин фермер хужаликларини мадбуллаштириш ислохоти давом этди ва хозирда уларнинг уртача ер майдони 30 гектарга етди4.

Сув ислохотлари хадида гапирадиган булсак, Марказий Осиёда сув ресурсларини бошдариш бугунги кунда пайдо булган муаммо эмас, балки

Deniz Kandiyoti (2002). Agrarian Reform, Gender and Land Rights in Uzbekistan. United Nations Research Institute for Social Development. Tadjiyev A. Yer-suv islohotlari va fermer xo'jaliklari o'rtasidagi o'zaro kooperatsiya munosabatlarini baholash. Mongrafiya. -T., 2020

2 Ahmad Hamidov et.al. (2015) Institutional design in transformation: A comparative study of local irrigation governance in Uzbekistan. Environmental science & policy 53. pp 175-191

3 Salohiddinov A., Nazarov A., Dimitrios Z., Robert R. (2015). Challenges for the sustainable development of water consumers associations in Uzbekistan. InDeCA Discussion Paper Series 3.

4 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари, 2021 йил.

October 5-6

48

асрлар давомида ривожланиб келган. Бунинг асосий сабабларидан бири Марказий Осиё дунёдаги сугориладиган дехкончиликнинг энг кадимий жойларидан бири хисобланади. О'Хдра шундай тасвирлаб берадики: "Тахминан 8000 йил аввал сугориш аста-секин ривожланиб бутун минтакада тахминан 3000 йил олдин пайдо булган ва шундан кейин у нисбатан тезрок кенгайиб борган. Археологик маълумотларга кура 2000 йил олдин Амударё ва Сирдарёнинг дельта минтакаларида карийб 3,6 миллион гектар ер сугорилган5"

Сувни бошкариш тизимлари кадимги даврлардан хозирги кунгача жуда фарк килади. Х,ар бир даврнинг уз коидалари, сувни бошкаришнинг узига хос усуллари мавжуд булган.

Сув хужалиги VII асрда Марказий Осиё араблар назорати остида ривожланган. Сугориладиган дехкончилик гуллаб-яшнаган. Бу давр Марказий Осиё учун ривожланиш ва фаровонлик даври эди. Анъанавий сув хужалиги тизими уша пайтда пайдо булган, яъни, мироб (араб тилида Мир-уста ва об-сув) тизимнинг бошлиги булган.

Марказий Осиёда чор-Россияси давридан олдин Бухоро амирлиги, Кукон ва Хива хонликлари мавжуд булиб, улар даврида сувни бошкариш тизими Марказий Осиёдаги кадимги даврлардаги тизимни саклаб колган эди. Тизимнинг бошлиги кадимги даврлардаги каби Мироббоши эди.

Марказий Осиё чор-Россияси хукмронлиги остида булганидан кейин янги ислохотлар кишлок хужалигида амалга оширилди. Марказий Осиё пахта етиштириш учун кулай шарт-шароитга эга эди. Шу сабабли, сугориладиган пахта майдонининг кенгайтирилиши ва галла майдонларининг кискарти-рилиши аграр сиёсатнинг асосий ислохотларидан бири булган. Бундан ташкари, баъзи худудларда шоли етиштирилган. Иккала экин (пахта ва шоли) купрок сув талаб этилганлиги боис сувга булган талаб узгарган. Шу сабабли, сувдан фойдаланувчилар уртасида зиддиятлар пайдо булган ва ташкилотнинг анъанавий шакллари сезиларли даражада заифлашган. Натижада, сув бошкаруви узгартирилган ва у хукумат томонидан купрок назорат килинган. Сугориш тизимлари бошкармаси бошлиги ва бошка вакиллар хукумат томонидан сайланган. Сувдан фойдаланувчиларнинг фикрлари инобатга олинмаган. Аммо, баъзи молиявий кийинчиликлар учун бепул мехнат сафарбарлиги - хашар кадимги анъана сифатида сакланиб колган. Собик Совет Иттифоки даврида сув хужалиги бутунлай бошкача тизимга

5 O'Hara, S. (2000): Lessons from the past: water management in Central Asia. In Journal of Water Policy 2, pp. 365-384.

October 5-6

49

узгартирилган. Сувга булган эхтиёжни аникдашда "пастдан-юкорига" тамойилига ёндошилган. Сугориш мавсумининг бошида сугориш нормалари ва сувга булган эхтиёж аникланган6.

Мустакилликка эришгач, Узбекистонда сугоришни бошкариш тизимига утиш 2000 йилда Сув истеъмолчилар уюшмаси (СИУ) ташкил этилишидан бошланди. Биринчи СИУ 2000 йилда Хоразм вилоятида ташкил этилди.

Хулоса

Хулоса килиб айтадиган булсак, хар бир даврда Республикамизда турли хил ислохотлар, йер ва сув ресурсларини бошкаришнинг турли хил усуллари кулланилган. Аммо, ушбу ресурсларни бошкаришда кишлок хужалигида ишлаб чикариш фаолияти билан шугулланувчиларнинг узаро ккоперацияси, хашарнинг анъанабий сакланиб колганлиги нихоятда ахамиятлидир.

REFERENCES

1. Ahmad Hamidov et.al. (2015) Institutional design in transformation: A comparative study of local irrigation governance in Uzbekistan. Environmental science & policy 53. pp 175-191

2. Deniz Kandiyoti (2002). Agrarian Reform, Gender and Land Rights in Uzbekistan. United Nations Research Institute for Social Development.

3. O'Hara, S. (2000): Lessons from the past: water management in Central Asia. In Journal of Water Policy 2, pp. 365-384.

4. Salohiddinov A., Nazarov A., Dimitrios Z., Robert R. (2015). Challenges for the sustainable development of water consumers associations in Uzbekistan. InDeCA Discussion Paper Series 3.

5. Tadjiyev A (2020). Yer-suv islohotlari va fermer xo'jaliklari o'rtasidagi o'zaro kooperatsiya munosabatlarini baholash. Mongrafiya. -T., Ilm-Ziyo-Zakovat.

6. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари, 2021 йил.

Tadjiyev A. Yer-suv islohotlari va fermer xo'jaliklari o'rtasidagi o'zaro kooperatsiya munosabatlarini baholash. Mongrafiya. -T., 2020

® о

October 5-6

©

О

50

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.