Научная статья на тему 'ИБН ХАЛДУН ҚАРАШЛАРИДА “ТААССУБ” КАТЕГОРИЯСИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ИБН ХАЛДУН ҚАРАШЛАРИДА “ТААССУБ” КАТЕГОРИЯСИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
80
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ибн Халдун / “Муқаддима” / ёввойилик / таваҳҳуш / ибтидоийлик / бадавия / тамаддун / хадаро / “Таассуб” / “асабийя”. / Ibn Khaldun / "muqaddima" / evil / tawahhush / Genesis / Bedouin / tamaddun / Khadar / "taassub" / "asabiyya”

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Сулаймонов, Жасур Бахтиёрович

Мазкур мақолада ислом тафаккурининг йирик вакили Абдураҳмон ибн Халдуннинг ижтимоий фалсафий қарашларида жамиятнинг иқтисодий соҳаси муҳокама қилинган. “Таассуб” категорияси Халдуннинг ижтимоий фалсафий қарашларида муҳим аҳамиятга эга. Мутафаккир “Таассуб” категориясининг жамият иқтисодий соҳасидаги ўрнини меҳнат тақсимоти билан изоҳлаган. Шунингдек, унинг жамиятни барқарор ривожлантириш борасидаги қимматли фикрлари тақдим этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF THE "CLASSIFICATION" CATEGORY IN IBN KHALDUN'S VIEWS

This article discusses the economic sphere of society in the social philosophical views of Abdurahman ibn Khaldun, the major representative of Islamic thinking. The category of "taassub" is important in the social philosophical views of Khaldun. The Thinker explained the position of the category "taassub" in the economic sphere of society by the division of Labor. Also, his valuable thoughts on the sustainable development of society are presented.

Текст научной работы на тему «ИБН ХАЛДУН ҚАРАШЛАРИДА “ТААССУБ” КАТЕГОРИЯСИНИНГ АҲАМИЯТИ»

ИБН ХАЛДУН ЦАРАШЛАРИДА "ТААССУБ" КАТЕГОРИЯСИНИНГ

АХДМИЯТИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-864-871

Сулаймонов Жасур Бахтиёрович

ТошДШУ Шарк фалсафаси ва маданияти кафедраси катта укитувчиси

nihatchetin@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада ислом тафаккурининг йирик вакили Абдураумон ибн Халдуннинг ижтимоий фалсафий царашларида жамиятнинг ицтисодий соуаси мууокама цилинган. "Таассуб" категорияси Халдуннинг ижтимоий фалсафий царашларида мууим ауамиятга эга. Мутафаккир "Таассуб" категориясининг жамият ицтисодий соуасидаги урнини меунат тацсимоти билан изоулаган. Шунингдек, унинг жамиятни барцарор ривожлантириш борасидаги цимматли фикрлари тацдим этилган.

Калит сузлар: Ибн Халдун, "Муцаддима", ёввойилик, тавауууш, ибтидоийлик, бадавия, тамаддун, хадаро, "Таассуб", "асабийя".

ABSTRACT

This article discusses the economic sphere of society in the social philosophical views of Abdurahman ibn Khaldun, the major representative of Islamic thinking. The category of "taassub" is important in the social philosophical views of Khaldun. The Thinker explained the position of the category "taassub" in the economic sphere of society by the division of Labor. Also, his valuable thoughts on the sustainable development of society are presented.

Keywords: Ibn Khaldun, "muqaddima", evil, tawahhush, Genesis, Bedouin, tamaddun, Khadar, "taassub", "asabiyya "

КИРИШ

Ибн Халдун ислом дунёсининг илмий ва гоявий тарихида энг Таникли шахслардан биридир. Бу шухрат, машхурликни биринчи навбатда унинг китоби олиб келди. Бу китоб Шарк ва гарбнинг фикр осмонида бир ёркин юлдуз мисоли чараклади. Бу китоб оркали Ибн Халдун бир янги йул очдики, биринчи даражали файласуф-муаррих ва социология асосчиси деган унвонга

сазовор булди1. Иккинчи унвонни гарчи баъзи изохлар билан кабул килиш лозим булса хам.

Ибн Халдун утган вокеаларни бахолашнинг окилона критерийларини курсатиш учун, унча ишонч тугдирмайдиган бир неча тарихий ривоятларни келтириб, муаррихнинг ростгуйлиги ва холислиги масаласини кутаришдан аввал, бундай ривоятлардан фойдаланиш нималарга олиб келишини таъкидламокчи булади.

Биринчи навбатда, Ибн Халдун тамаддуннинг асосий конунлари ва унинг шаклланишини тадкик этишга кизикади. У жамиятларнинг кай холда ибтидоий кучманчилик хаётидан юкори маданиятли хаётга утишини билишга харакат килади. Маълумки, мутафаккир турли хил давлатларда, жумладан, Андалузия, Ифрикия, Миср, Гарнота, Кастилия, Марокашда, шунингдек, Бану Х,илол ва ад-Довудия каби араб ва барбар кабилалари ичида хаёт кечирган. Шунда у турли хил маданиятларни, яъни дабдабали, хашаматли шахар маданияти ва кучманчиларнинг оддий ва кашшок хаётининг гувохи булди. Ибн Халдун бундан чукур фаркларнинг келиб чикиш сабаблари тугрисида бош котирди. Мутафаккир ушбу фаркларнинг уч сабабини курсатади: Биринчи сабаби, кабила ва оиланинг алохида аъзоларини боглаб турадиган хиссиёт ва фикрлар мохиятини акс эттирувчи психологок, рухий ходисадир. Иккинчи сабаб, бу табиий ва географик шартлар билан, хунар, санъат, мехнат таксимоти билан узвий боглик иктисодий омилдир. Учинчи омил, бу хокимлар ва тобелар уртасидаги муносабатлар, мулкни яратиш, хокимиятнинг шаклланишидан иборат сиёсий омилдир. Лекин Ибн Халдун юкоридаги фикрларни баён килсада, хокимият характери хакида бу ерда сузламайди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ибн Халдун инсон ибтидосининг хайвонот олами ичида булган вактини ёввойилик (таваххуш) деб аташган. Инсон табиат куйнида фаолият юритар экан, кичик жамиятларга (ижтимо) уюшиб яшай бошлашди. Ижтимо бу жамият, у уз тараккиёти даврида икки боскични ибтидоийликни (бадавия) ва тамаддун (хадаро) боскичларини босиб утади2. Яъни, Ибн Халдун жамиятни икки турга булади: маданий булмаган (яъни ёввойи) жамият ва маданий (яъни шахар) жамияти. Унинг фикрича, инсон табиатига кура жамият ичига яшашга

1 Х,отамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 241-бет

2 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1. с. 94

мажбурдир. Шунингдек, Ибн Халдун жамият шаклланиши ва яшашида диний алокаларнинг мавкеини пасайтиради.

Ибн Халдун фикрича, ижтимоий тартиб-интизомни тиклаш ва жамиятни идора этиш табиий ходисадир. Бу ходисага хеч качон пайгамбарликнинг бархаклигини исботлаш далили деб муносабатда булишга йул куймаслик керак. Сабаби, инсонларнинг жамоа булиб яшаши, пайгамбарсиз хам мавжуд булиши мумкин, бундай жамиятлар пайдо булган ва булмокда.

«Мукаддима»нинг иккинчи кисмида ёввойи жамият тадкикига оид фикрлар баён этилган. Бу кисмида бир неча боблар буйлаб бундай жамиятларнинг табиийлиги, ёввойилик рухи арабларга хослиги ва ёввойи жамиятнинг маданий шахар жамиятига нисбатан бирламчилиги хакида гапирилади. Ибн Халдун ошкор баён этади: "Инсоният жамиятининг илдизи ва асослари сахродаги ёввойи хаёт тарзидадир. Бу шунинг учунки, бадавийлар хаётни инсонинг энг асосий эхтиёжлари чорчубасидан ташкарига чикмайди, холбуки, шахар хаёти биринчи даражали зарурати булмаган нарсаларга эгалик килиш иддоаси ва истаклари окибатидир, хамда унинг натижасида пайдо булган хийла тараккий этган даврдир. Биринчи даражали ахамиятга молик зарурий нарсалар хаётда булмаса хам, аммо умр утказиш мумкин булган нарсаларга нисбатан бирламчи эканлиги сабабли, бадавийлик (кучманчилик) хаёти амалда дарахтнинг илдизига ухшайди, шахар хаёти эса унинг шохларидир"3.

Юкорида таъкидлаганидек, жамият ривожида икки боскич бор: ибтидоий (бадавия) ва тамаддун (хадаро). Ушбу боскичлар бир-биридан яшаш учун булган воситаларнинг характерига кура фаркланади, яъни ибтидойилик зироаткорлик, чорвачилик , термачилик, овчилик билан изохланса, тамаддун уларни тулдириб келувчи хунарлар ва савдо билан изохланади.. Шунингдек, улар истеъмол характерига кура хам фаркланадилар. Ибтидоийликда одамлар зарур неъматларни истеъмол килса, тамаддун холатида эса «фойда келтирувчи» ва «нозарурий неъматлар» билан хам кифоятланмайдилар. Бу шунинг учунким, одам мехнат таксимоти натижасида "ортикча махсулот" ишлаб чикара бошлади4.

Ибтидойилик ва тамаддун инсоният жамиятининг сифат жихатдан фаркли булган икки боскичдир. Бу икки боскич худудий жихатдан бир-бирига

3 Х,отамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 249-бет

4 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 94

якин жойдa хам мaвжyд 6улиши мумкин. Мacaлaн: Аpaбиcтон ярим оpолидaги кyчмaнчи кабилалари Ba Меототамия кадимий тaмaддyни.

Юкоридагиларни мисол келтирган холдa, Ибн Халдун ибтидойликдaн тaмaддyнгa Утиш жaмиятининг ички ривожи, хамда бошкд худуд хоодлаодни зaбт этиш оркали хам aмaлгa ошиш мумкин деб хиcоблaйди. Юкоридаги холгa н^^аган холда, Ибн Халдун жaмият хаётини кишлок Ba шахар хаётига бyлaди. У бу хакда шундай дейди:

"Кишлок хаёти шaхap хаётининг acоcи, пойдеворидир. Бирор бир шахар ахолиодни урганар экaнмиз, yлapнинг aждодлapи шахар aтpофидaги ёки шу ернинг yзидaги кишлокдан бyлгaнлигигa ишонч хоодл киламиз. Хyлоca килcaк бyлaдики, шахар хаёти шакли, кишлок хаёти шаклининг cyнгги боcкдчи демакдир"5. Ибн Халдун шахарда мехнат шаклининг ташкил этилишини ишлаб чикдришнинг олий юкcaк формам деб билган. Шахар ишлаб чикдришнинг ривожланиши жapaёнидa моддий Ba маънавий кддриятларни шакллантириш ycyллapи мyкaммaлaшaди, иншн эca жамият ривожини юкори п0F0нaлapигa кутарилади.

Ишлаб чикдриш куролларининг ривожланиши Ba ижтимоий мехнат так^имотининг вужудга келиши мах^улот айирбошлаш имкониятларини кенгайтиради.

Инcон мехнат килар экан, жамоа ишлаб чикдриши нaтижacидa фойда ва иcтeъмолдaн ташкдри мах^улот ортиб кола бошлади. Ибн Халдун инcон мехнати нaтижacидa жамият тараккиётининг acоcий омили булган ортиккча мах^улот пайдо булди дейди. Шунингдек, мутафаккир киймат тушунчаодга хам катта ахамият беради. Ибн Халдун киймат тyшyнчacигa кишлок хужалигини, хунанмандликни ва caвдони харакатлантирувчи жамият мехнатининг ифодacи cифaтидa карайди6.

Ибн Халдун иншн ишлаб чикдрувчи ва мулкдор булгандагина, ижтимоий мавжудот була олади деб хиcоблaйди. Мулкка эгалик хукукини мутафаккир, инcоннинг мyкaддac хукукларидан биридир деб хиcоблaйди. Ибн Халдун жамиятининг шаклланиш жараёнини одамларнинг хycycий мулкчилик хукукини таъминлашга боFлик булган иштиёк билан боFлaди. Хдкикдтдан хам, шундай гап бор: Хycycий мулкчилик ибтидоий жамоа тузумининг

5 Кубаева Г., Кушанов Ш. С. Идея иcтоpио-филдоcофии Ибн Халдуна.// www.ncstu.ru

6 Уша манба

867

гуркови, давлатчиликнинг асоси булди. Ибн Халдун кимки мулкчиликни куллаб-кувватласа, у адолатлидир деб билади7.

Ибн Халдун жамият хакида фундаментал фикрларини давом эттиради. Мутафаккирнинг фикрича, таассуб жамият хаётининг асоси, яъни пойдеворидир8. "Таассуб", "асабийя" атамалари араб тилидан келиб чиккан. "Таассуб" сузи, "таассаба" V боб феълининг масдар шаклидан булиб, таржимаси «Ватан, миллатга булган оташин мухаббат, фанатизм» демакдир.

Ибн Халдун «асабийя» атамасини куйидаги маъноларда куллайди:

1. Кон -кариндошлик алокаси .

2. Кон-кариндошлик муносабатлари оркали боглик булган одамлар гурухи.

3. Кон-кариндошлик асосида шаклланган бирдамлик хиссиёти9. Ибн Халдун ижтимоий хаётий тартибнинг буртиб турувчи узак омили таассуб деб билади. Энди «асабийя», яъни «таассуб» тушунчасининг мохиятини ва жамият хаётидаги урнини урганиб чикамиз.

Жамият ибтидоийликдан тамаддунга утар экан, шу билан бир вактда, бу жараён ибтидоий демократия ва тенгсизлик муносабатларидан буйсуниш, бошкариш муносабатларига утишини хам узида ифода этади. Ибтидоийлик боскичида одамларни боглаб турадиган муносабатларни Ибн Халдун «асабийя» деб номлаган 10 . Бу тушунча кабила, уруг ва уларнинг бирлашмаларини узида ифода этади. Бошка жихатдан, «асабийя» одамлар уртасидаги кон -кариндошчилик муносабатлари асосида шаклланадиган алокадир. Бу факат бир кабила ёки уругни бирлаштирадиган «кон садоси» эмас. Одамларнинг бирлашмалари уругни, кариндошчиликни англашга олиб келади. Бу бирлашма, иттифоклар турли хил шаклларни узида ифода этиши мумкин: Хилф ( бир канча уруг ва кабилаларнинг иттифоки), истисно (натурализация яъни бегоналарни кабилага кабул килиш), рикк (кулчилик, тугрироги чет элликларга хомийлик) "вила" ёки "вилая" (бутун бир уруг ёки кабилага хомийлик)11. Шундай килиб, "асабийя" кон-кариндошлик, иттифок алока бирлигидир. У яъни, "асабийя" типидаги гурухлар ичидаги бошкарув оксоколлар томонидан бошкарилар эди. Оксоколлар хокимияти жамоа

7 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии и Африки, 1984 г. №1. с.94

8 Хотамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 250-бет

9 Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока: Ибн Халдун «Введения». М., 1965 г., с. 570

10 Ибн Халдун. Ал-Мукаддима. Ал-Крхира: Дор ал-китаб Ал-Мисрий ва ал-Лубнаний, 1999 м., 45-бет

11 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 95

олдидаги хурматга асосланади. Жамоа мудофааси ёш ва кучли гурух томонидан ташкил килинади. Нисбий тенглик муносабати хомийлик остидагилар, кулар ва иттифокчиларга хам тадбик этилади12. Расман улар "асабийя"нинг тенг хукукли кисмини ташкил этарди, лекин амалда уларнинг кабила ичида хукуклари чекланган эди. Кабилага кабул килинган (мулсак) кабила йулбошчиси булиши мумкин эмас эди, чунки кабила оксоколлиги "нисаб" оксуяк оилалар ичидаги ворисликка караб белгиланар эди. Асабия муносабатлари нисбатан тенгликка асосланганлиги учун, у нотенг муносабатларга айланиши мумкин эди. "Мукаддима" муаллифи хамма аъзоларининг тенглигига асосланган "асабия" гурухларининг бирлиги ва бошликнинг шахсий сифатларига асосланган бошкарувнинг зарурияти уртасидаги диалектик богликликка ургу бериб утади. Ибн Халдун жамоадаги йулбошчини "матбу", яъни "зурликсиз бошкарувчи киши" деб атайди13. Узини бошкарув эса тенгсизликка асосланади, чунки рахбарлик килиш мажбурлашни талаб килади. Уруг уртасидаги алокалар кучли булсада, секинлик билан "рахбарлик-эргашиш" муносабати "хукмронлик-тобелик" муносабатига айланади. Лекин нима учун уруг, рахбариятнинг нисбий танглиги, бошкалар устидан хукмронликка айланади? Бунга жавобни биз "асабийя"нинг антитезаси, яъни "карама-карши" тушунчаси "мулк"ни урганиб чикиб топамиз.

Ибн Халдун мулк тушунчасини икки хил маънода "хокимият-мулк" ва "ер-мулк" маъноларида ишлатади. Ибн Халдун таассубга таъриф бериб, шундай дейди:

"Одамлар уртасидаги кон-кариндошлик алокалари, баъзи холларни истисно килганда, бу табиий ходиса, бундан кишининг кариндошлари ва якин кишилари хаёти, мол-мулки, ор-номусига тажовуз ва хавф тахдид солганда, гамхурлик килиши келиб чикади"14.

Маълумки, кон-кариндошлик ва уруг кабилачилик муносабатлари баъзан шунчалик якин буладики, биргина шунинг узи бирлашиб кетишга сабаб булади, баъзан эса муносабатлар узок булсада, аммо кабилачилик манфаатларининг мос келиши бутун бир халкнинг якдил булиб бирлашишига сабаб булади. Дустлик муносабатлари хам шундай. Ибн Халдун мустахкам кон-кариндошлик алокалари намунасини бадавий арабларда ва бошка кучманчиларда куриши мумкин. Чунки уларнинг хаёт тарзи уруг ва кабилалар аро никохлар

12 Уша асар, 95-бет

13 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 96

14 Ибн Халдун. Ал-Мукаддима. Ал-Кохира: Дор ал-китаб Ал-Мисрий ва ал-Лубнаний, 1999 м., 50-бет

натижасида наслларнинг аралашиб кетиши, кариндошлик ипларининг узилишига монеълик килади деб ишонади15.

ХУЛОСА

Ибн Халдун "Мукаддима"сида мулкнинг шаклланишини ёки кабила аъзолари уртасидаги мулкий ва тенгсизлик муносабатларини очиб берди. Ибн Халдун тамаддун ва "хокимият-мулк" уртасидаги алокага ахамият берди. Агар ибтидоийлик ва тамаддунни диахрон, яъни бирин-кетин келадиган боскич, ёки синхрон, яъни бир вактда мавжуд сифатида караса, тамаддунга утиш омили мулкнинг шаклланишидир. Шундай килиб, асабийя ахир окибат мулк шаклланишига олиб келади, шунингдек кабила ёки уругда хукмронлик ва тобелик муносабатларини вужудга келтиради16. Ибн Халдун мулкнинг нафакат ортикча махсулотнинг вужудга келишининг натижаси, балки одамларнинг хокимият, бойликка булган табиий интилиши натижаси хам деб билади.

У холда, тарихни мулкни бир субъектдан иккинчи субъектга утиш жараёни ёки кайта таксимоти дейиш мумкин17. Бу таксимот ибтидоийликдан тамаддунга утиш чогида, масалан, кучманчилар томонидан "маданий" инсонларга тегишли мулкнинг эгалланишида руй беради. Лекин тамаддун ортикча махсулотнинг ишлаб чикарилиши натижасида яшашда ва ривожланишда давом этади. Шунинг учун мулк янги таассуб вакиллари уртасида таксимлансада, тамаддун сингари факат усиш холатида булади.

Ибн Халдуннинг жамият хакидаги карашларининг объектив хусусияти бизнинг давримизга келиб, унинг кийматини ошириб юборди. Мутафаккирнинг жамиятнинг вужудга келиши, тараккиёти, тузилмалар тугрисидаги фикрлари, иктисодий асослари, географик омилларга оид карашлар, унинг рал хаётдаги кузатувлари натижаси десак хато булмайди.

Унинг карашлари турли окимлар томонидан турлича талкин килинган. Ибн Халдунни хатто жамият ривожининг циклик харакати, сабаб-окибат муносабатлари, ортикча махсулот ишлаб чикаришнинг жамият тараккиётидаги ахамиятига доир фикрлари сабаб, «Араб Маркси», «Марксгача булган марксист», «Араб Монтескьеси» деб аташди. Лекин Ибн Халдуннинг жамият хакидаги карашларида циклик ривожланиш назариясининг Европадан аввал, XIV асардан илгари сурилганлиги диккатга сазовордир.

15 Хотамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 251-бет

16 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 96

17 www.trincoЦ.edu/depts/pЫl/philo/pЫls/musЦm/khaldun.html

REFERENCES

1. Sulaymonov, J. (2021) ABDURAHMON IBN XALDUNNING TAMADDUN TARAQQIYOTI HAQIDAGI QARASHLARIDA JAMIYAT TAHLILI/Academic Research in Educational Sciences, Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.

2. Sulaymonov, J. B. (2021). IBN XALDUNNING „MUQADDIMA "ASARIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA'SIR QILUVCHI OMILLAR TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 732-737.

3. Sulaymonov, J. Karimov, N.Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the Science of Hadith //International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1, November, 2019. P. 593-599.

4. Sulaymonov, J. B. (2021). ABU ZAYD ABDURAHMON IBN XALDUNNING „MUQADDIMA" ASARIDA DAVLAT TUSHUNCHASIGA YONDASHUVLAR TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(6), 9-14.

5. Sulaymonov, J.B. Ibn Xaldun ijtimoiy-falsafiy qarashlarida axloqiy masalalar//Falsafa va huquq jurnali. 2019 yil 1-soni. 42-45 betlar.

6. Sulaymonov, J.B. Ibn Haldun qarashlarida geografik determinizm ildizlari //Sharqshunoslik jurnali. 2018 yil 4-soni. 124-128 betlar.

7. Сулаймонов, Ж. Б. (2020). Взгляды Абдуррахмана ибн Халдуна о развития общества и цивилизации. Международный научно-практический журнал " Экономика и социум, 12, 79.

8. Ergasheva, F., & Sulaymonov, J. (2022). MUHAMMAD RIZO OGAHIY IJODIDA AXLOQIY MASALALAR TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 742-747.

9. Quvvatov, J. U. O. G. L., & Sulaymonov, J. B. (2022). YUNUS EMRE IJODIDA VAHDAT UL-VUJUD VA TAVHID MASALASI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 964-968.

10. Ergasheva, F., & Sulaymonov, J. (2022). MUHAMMAD RIZO OGAHIY IJODIDA AXLOQIY MASALALAR TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 742-747.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.