Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ГЕНДЕР МУНОСАБАТЛАРИНИ ЎРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ-ФАЛСАФИЙ АСОСЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ГЕНДЕР МУНОСАБАТЛАРИНИ ЎРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ-ФАЛСАФИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
102
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сиёсат / ҳуқуқ / иқтисод / хотин-қизлар / сайлов / хотин-қизлар ҳуқуқлари / тинчлик / тотувлик / ижтимоий тараққиёт.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бойқўзиева Гўзалхон Худойбердиевна

Мазкур мақолада Ўзбекистонда хотин-қизлар ижтимоийсиёсий ҳамда ижтимоий-иқтисодий фаоллигининг айрим жиҳатлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ГЕНДЕР МУНОСАБАТЛАРИНИ ЎРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ-ФАЛСАФИЙ АСОСЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

УЗБЕКИСТОНДА ГЕНДЕР МУНОСАБАТЛАРИНИ УРГАНИШНИНГ НАЗАРИЙ-ФАЛСАФИЙ АСОСЛАРИ

Бойкузиева Гузалхон Худойбердиевна boyquzieva 1989@gmail.com.

Кукон давлат педагогика институти

Аннотация: Мазкур маколада Узбекистонда хотин-кизлар ижтимоий-сиёсий хамда ижтимоий-иктисодий фаоллигининг айрим жихатлари ёритилган.

Калит сузлар: сиёсат, хукук, иктисод, хотин-кизлар, сайлов, хотин-кизлар хукуклари, тинчлик, тотувлик, ижтимоий тараккиёт.

THEORETICAL AND PHILOSOPHICAL BASIS OF THE STUDY OF GENDER RELATIONS IN UZBEKISTAN

Boyquzieva Guzalhon Hudoyberdievna boyquzieva 1989@gmail.com Kokand State Pedagogical Institute

Abstract: This article explores some aspects of the role of women in the sociopolitical and socio-economic spheres of life in Uzbekistan.

Keywords: politics, law, economy, women, elections, women's rights, peace, harmony, social progress.

Инсоният тарихини гендер муносабатлари, яъни эркаклар ва аёллар уртасидаги муносабатлар тарихи тарзида хам тахлил килиш мумкин. Гендер муносабатларини урганишда хотин-кизларнинг эрки ва эрксизлиги, моддий ва маънавий ахволи доимо жамиятнинг ижтимоий-иктисодий, маданий, сиёсий холати билан богликдигига эътибор бериш зарур. Бутун башарият тарихий тараккиёти давомида эркак ва аёл уртасидаги муносабат маълум бир давр мухитидан келиб чикиб турли куринишда шаклланган. Эркак ва аёл уртасидаги муносабат жараёнини тахлил килишнинг назарий-фалсафий асослари сифатида куйидагиларни хисобга олиш мухим ахамиятга эга хисобланади:

1. Эркак ва аёл уртасидаги муносабат масаласи кишилик жамияти, ижтимоий муносабатлар, миллатлар ва давлатлар, маданият ва цивилизация билан чамбарчас боглик;

2. Эркак ва аёл уртасидаги муносабат масаласини тахлил этганда, оила, урф-одат, маданият, дин - аёлларнинг бир катор фаолиятларини, хусусан,

мехнат килиши, таълим олиши, жамиятни бошкаришда, сиёсий жараёнларда катнашишни бирмунча чеклаб келинганлигини унутмаслик зарур;

3. Турли минтакаларда эркак ва аёл уртасидаги муносабатнинг турли туман булиши, аёл хукуклари ва имкониятларининг хам турли тараккиёт боскичларида турлича булишига олиб келди. Аёл хукуклари инсон хукуклари сифатида тан олиниб, халкаро хамжамият томонидан алохида эътибор талаб килувчи соха даражасига етгунга кадар куп асрлар давомида курашиб келинди;

4. Эркак ва аёлнинг тенг хукуклилиги масаласи бугунги кунда инсоният муаммоси даражасига кутарилди. Эндиликда халкаро майдонда аёлларга нисбатан муносабат маданиятини шакллантирмасдан туриб, инсон хукуклари тенглигига эришиб булмайди.

Юкоридагиларни хисобга олган холда, Марказий Осиё, хусусан, Узбекистонда гендер муносабатлари эволюцияси шартли равишда куйидаги даврларга булишимиз мумкин:

1. Урта Осиёнинг кадимий маданиятида аёлларнинг ижтимоий-сиёсий хаётда тутган урни (исломгача булган даврда);

2. XX асрнинг биринчи чорагигача мусулмон маданиятида аёл ва эркак муносабати;

3. Шуролар хукмронлиги даврида инкилобий чоралар билан аёлнинг тенг хукуклилигини таъминлашга харакат;

4. Мустакиллик даврида гендер маданияти шаклланишининг узига хос хусусиятлари.

Кадимги давр (ислом дини кабул килингунгача булган давр) - Марказий Осиёда гендер муносабатлари ва маданият ривожининг тарихида алохида сахифани ташкил этади. Марказий Осиёдаги кадимги давр хакидаги маълумотларни узида акс эттирувчи, уша давр фалсафий ва ижтимоий хаёти хакидаги фикрларнинг дастлабки куртаклари хисобланган кадимий эртаклар, афсоналар, ривоятлар, шунингдек, ёзма, археологик ва бошка манбалар тахлили шуни курсатадики, Марказий Осиёда аёллар тарихий жараёнларга фаол таъсир курсатганлар, улар сиёсий хаётда мухим рол уйнаш билан бирга, иктисодий фаолият билан шугулланганлар.1 Баъзи адабиётларда кайд этилишига, уларнинг макоми купинча жамиятда эркакларникига нисбатан юкорирок деб тан олинган. Шуни кайд этиш жоизки, кучманчи ва ярим кучманчи халкларнинг кахрамонлари мисолида хам уша давр аёл ва эркак муносабатларининг акс этганлигини куришимиз мумкин. Бу холат Марказий Осиё эпосининг узига хос хусусиятга эга эканлигидан далолат беради. Халкимизнинг минг йиллик тарихи акс этган афсона ва ривоятларда аёллар ватанни чет эл боскинчиларидан кахрамонларча химоя килувчи, тинч хаёт учун курашувчи, мехнат, хунарда

1 Жумабоев И. Узбекистонда фалсафий ва ахлокий фикрлар тараккиёти тарихидан. - Т.: Укитувчи, 1997. 10 б. ГГлЦ^^Ш! 444 http://oac.dsmi-qf.uz

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

узини курсатган кобилиятли, аклли, тадбирли шахс сифатида ифодаланади. Огир ва мушкул вазиятларда тугри йул топа билиш, акл ва фаросат билан иш юритиш афсона ва ривоятлардаги кахрамон, жанговар аёлларнинг ажойиб хусусиятларидандир. Марказий Осиё тарихида айрим хукмдор аёлларнинг ва лашкарбошиларнинг номлари хамда жасоратлари сакланиб колган. Халк огзаки ижодининг жуда бой материаллари тарихий маълумотлар билан хам тулдириладики, бу маълумотларда аёлларнинг факат жасур жангчи сифатидагина эмас, балки юксак ахлокий фазилатларга эга булган ажойиб инсон сифатида хам иш тутишлари хакида хикоя килинади. Марказий Осиё эпосидаги Зарина, Спаретра, Тумарис каби сиймолар худди ана шундай инсонлардир. Сак маликаси Зарина ва Мидия саркардаси Стрингий хакидаги ривоят, гамаш, ривоятлар ичида энг кадимийси булиб, унда Марказий Осиё халкларининг Мидия хукмронлигидан озод булиш учун олиб борган курашини акс эттирувчи вокеалар хакида хикоя килинади. Антик дунё тарихчиларидан бири Герадотнинг хабар килишича, милоддан аввалги VIII асрда Ассурия кулагандан кейин Мидия Осиёда етакчи мавкени эгаллаган хамда милоддан аввалги VI аср охиригача Марказий Осиёда хукмронлик килган.2 Ктеций ёзиб колдирган ривоят хам уша давр тарихини баён килади.

Зарина жангчи аёлнинг уз халки мустакиллигининг хомийси, шахарларни бунёд этувчи улугвор образи сифатида намоён буладики, ана шу аёл рахномолигида саклар юрти гуллаб яшнайди. Спаретра ва Тумарис хакидаги ривоят Марказий Осиёда ахамонийлар хукмронлик килган даврга тааллукли булиб, бу хукмронлик икки асрдан ортикрок давом этди. Мил. авв.

VI аср урталарида ахамонийларнинг Марказий Осиёга килган боскинчилик юришлари анча узок давом давом этади, ана шу худудда яшаган халклар боскинчиларга мардонавор каршилик курсатадилар. Ктеций сак малакаси Спаретра ва унинг эри Амерг хакидаги ривоятни келтиради. Эрон давлатини барпо этган Кир Амергни асир олади. Спаретра эркаклар ва аёллардан кушин ташкил килиб, жангда Кирни тормор келтиради. Ана шу ривоятда жасур ва фидоий маъшука, эрининг содик умр йулдоши намоён булади. Массагетлар маликаси саховатли ва довюрак Тумариснинг Эрон шохи Кир билан кураши тарихини баён этар экан, Геродот массагетларнинг эпик ривоятидан фойдаланади. Х,икоя замирида хакикий факт ётадики, бу факат эпик тус олган холда Геродотгача етиб келган.

Кир Мидия ва Вавилонни забт этиб, Тумарис хукмронлик килаётган Каспий денгизининг шаркидаги ялангликлар томон йул олади. Тумарис Кир билан жангга киришар экан, галаба килганимдан кейин, истилочини кон симиришга мажбур киламан деб касамёд килади. Галабадан кейин у уз

2 Геродот. История и девяти книгах. -М.: Наука, 1972. 89 б.

[МЛ^М 445

ваъдасининг устидан чикиб маглуб шохнинг калласини кон тулдирилган мешга солишини буюради.3

Дархакикат, Марказий Осиёнинг кадимги хаёти шароитида аёллар, асосан, юкори мартабаларни эгаллаб, жуда хурмат-иззатда булганлар.

Инсоният тарихий тараккиётининг натижаси, аёллар фаолиятининг нисбатан торрок доирада белгиланишига олиб келган булсада, лекин уни бутунлай чеклаб куйилади. Биргина Марказий Осиё маданиятининг тахлили жамиятдаги аёллар маданиятининг юкори даражасидан далолат беради. Марказий Осиёда дехкончилик ва шахар типидаги кадимий жамиятда аёллар ва эркаклар ижоди уртасида чегаралар аник белгиланган эди. Мусика маданиятида факат хотин-кизлардан иборат булган ансамбллар кайд этилган. Узбекистон жанубида Термиз шахрининг якинидан топилган эрамизнинг дастлабки асрларига мансуб машхур Айритом пештокидаги тасвирлар, буларнинг барчаси махсус аёллар мусика санъатининг мавжуд булганлигидан ва унинг, эхтимол, эркаклар санъатидан жиддий фаркланишидан далолат беради. Айни пайтда ижодий ва маданий фаолиятда, маданий хаётнинг ташкилий шаклларида гендер узаро хамжихатлик ва мулокот сакланиб колган. Аёллар эркаклар билан баравар ва биргаликда жамоат йигинларида, маросимларда, саройдаги зиёфатларда ва театрлашган тамошаларда иштирок этишган. Кейинчалик жамият тараккиёти натижасида, шахар-давлатлар ривожланишда давом этган булсада, аёллар ижоди хамон юкори макомга эга булиб, эркакларникига нисбатан унинг ахамияти кам эмас эди. Жамиятнинг ижтимоий иерархиясида унга алохида жой ажратилган эди: расмий давлат маросимларида, диний маросимларда иштирок этиш, сарой аъёнларининг зиёфатларида хизмат курсатиш. 4 Ана шу вазифалар кейинчалик хам сакланиб колиб, урта аср мусулмончилиги даврида хам бирмунча амалда булган. Айрим топилмалар (масалан, юкорида тилга олинган Айритом пештоки) кадимги давлатлар ва урта асрларнинг бошида (аввало, Кушонлар империяси) диний маросимлар, зодагонлар зиёфатларида хизмат килиш учун мусикачи аёлларни тайинлаш буйича махсус ташкилотлар булганлигидан далолат беради.

Аёл образи расмий ва диний йуналишдаги тасвирий санъатда хам кенг ифодаланган. Антик давр ва урта асрларнинг дастлабки даврига оид булган куп сонли катта ва кичик хажмдаги аёллар хайкалчалари, (шу жумладан) олий табакага мансуб аёллар сиймоси) девордаги чизмалар хамда хозирги Марказий Осиё худудидан топилган бошка буюмлар бу ернинг тарихий, маданий, ижтимоий хаётида аёлларнинг алохида урни булганлигидан далолат беради.

3 Узбекистон тарихи. 1-жилд. -Т.: 1996. 70 б.

4 Жумаев А. Гендер ва маданият. "Гендер муносабатлари назарияси ва амалиётига кириш". -Т.: 2007. 376 б.

Исломгача булган даврда зардуштийлик динига эътикод килиш бирмунча юкори даражада эди. Зардуштийликнинг мукаддас "Авесто" китоби буюк аждодларимизнинг кенг камровли хаёт тарзини умрбокий урф-одатларини, таълим-тарбияси, бошкарув тизимини акс эттирибгина колмай, аёллар масаласини хам уз доирасида хал этди. "Авесто"нинг жуда куп уринларида эркаклар билан бир каторда аёллар мадхини хам учратамиз. Жумладан, 3-хатда "Биз барча аёл ва эркакларнинг пок рафторлари ва равонларини мадх этамиз" дейилса, Митраларда "Биз пок ва шижоатли аёл-у эркакларнинг рухи равонларини мадх этамиз"5 деган фикрларни учратамиз. Зардуштийлик динида эркаклар билан бир каторда аёл хукукларига хам алохида эътибор каратилганлигини куришимиз мумкин. Масалан, Зардуштийлик аёлни уй хужалик ишларини олиб боришда, урф-одатларни саклаш ва маросимларни утказишда, хатто диний тартибларни карор топтиришда эркаклар билан тенг хисобланган.6

Манбалар курсатадики, зардуштийлик аёлларнинг ижтимоий-маданий, диний хаётда катнишиш хукукларини химоя килган, уларнинг оилавий урф-одатларни, маросимлардаги урнини кайд этган.7 Никох, зардуштийликда унга кирувчиларнинг икки томонлама келишуви булиб, факат шундан кейин ота-оналар ва васийлар томонидан тасдикланган. Агар эр судда уз хотинини буйсунмасликда айбласа, хам аёл хукуклари хисобга олинган. Узига юкланган айбни хамма олдида рад этиш ва узининг айбдор эмаслигини исботлаш хукуки хотинда колган.

Зардуштийларда никох бир умрга мухрланган, бир эркакка икки никох ёки вактинча никох раво булган эмас. Эр-у хотиннинг бир-бирига хиёнати лаълатланган. Зардуштийликда куп хотинлилик катъиян маън этилган. Айни пайтда хаётни бундок утказиш хам кораланган. Хуллас, зардуштийлик динининг мукаддас китоби "Авесто"да аждодларимизнинг оила ва хотин-кизларни мукаррам тутиш хакидаги пешкадам фикрлари уз ифодасини топган. Энг мухими, зардуштийлик эътикодидаги боболаримиз оилани жамиятнинг мукаддас булаги деб билиб, унинг ривожу-равнакида эркак ва аёлнинг урни тенг эканлигини билдириб утишган.

Мовароуннахр худудларида араблар хукмронлиги урнатилгунга кадар мавжуд булган Сугдиёна давлатида фукаролар орасидаги муносабатлар ва инсон хукуклари хакида маълумот берувчи сугд хужжатлари бу даврда хукукий маданият юкори булганлигидан далолат беради.8 Мисол учун, никохни кайд килиш хакидаги хужжат фикримизнинг ёркин далилидир. Бу хужжат лакаби

5 Авесто. -Т.: Шарк, 2001. 180 б.

6 Пяреханян А.Г. Общество и право Иринаво порфенский и сасапидский периоды. - М.: Наука, 1983. 82-83 б. 'Махмудов Т. "Авесто" хакида. -ТИ.: Шарк, 2000. 47 б.

8 Жумабоев И. Узбекистонда фалсафий ва ахлокий фикрлар тарихидан. -Т.: Укитувчи, 1997. 32 б. ГГлЦ^^Ш! 447 http://oac.dsmi-qf.uz

Нидон булган Уттакин, Навкат хукмидори Чер Вохзанак углининг хомийлигидаги Виюснинг кизи номи Дугдгунча (лакаби Чата)ни хотинликка олиши хакида тузилган. Унда Уттакин Чатани севикли хотини сифатида хурмат ва эхтиром билан озик-овкат, кийим-кечак, безак такинчокдар билан таъминлаши, эъзозлаб, мухаббат билан уз уйида саклаши, Чата эса Уттакинни севикли ёр сифатида хурмат ва эхтиром билан асраши, у эрининг бахт-саодати хакида кайгуриши, унинг буйругини узига конун деб хисоблаши лозимлиги кайд этилган хужжатда ёзилишича, агар келажакда Уттакин Чатани хотин килмайман деган карорга келса, бу холда уни куйиб юбориши, биргаликда яшаган вактида олган шахсий нарсалар ва товон пулини бериб, хеч кандай шартларсиз жунатиб юбориши, Чата Уттакинга кийимга ярокли кийимлар колдириши, Уттакиндан олган безак такинчокларни ва бошка нарсаларни ташлаб кетиши, лекин Чата узига тегишли ва биргаликда хаёти давомида орттирган мулкни олиб кетиши керак булган. Шунингдек, Чата, хукукий хужжатда кайд килишинича, бошка хеч нарса буйича товондор булмайди, у узи хохлагна кишига турмушга чикиши мумкин. Ажримдан сунг, Уттакин ва Чата бир-бирларининг гайриконуний хатти-характлари учун жавоб бермайдилар.

VI аср урталарида Олтой, Еттисув, Марказий Осиёдаги турли кабилалар бирлашувидан ташкил тотган Турк хоконлигининг давлат хукукида инсон хукуклари, айникса хотин-кизлар хукуки каттик химоя килинганлигининг гувохи буламиз. Аёл кишининг номусига тегиш энг огир жиноят (кузголон кутариш, хоинлик, одам улдириш, йул учун мулжаллаб куйилган отни у тони угирлаш билан бир каторда куйилган) хисобланиб, улим жазосига махкум этилган. Безорилик оркасидан жабрланувчи аъзоларига шикаст етказиш даражасига караб, зарарни ундириш жазоси кулланилган. Шуни алогида кайд этиш лозимки, хоконликда хотин-кизлар тула мулкий ва ворислик хукукига эга булганлар.9

Куриниб турибдики, Узбекистон худудида араблар хукмронлиги урнатилгунга кадар инсон хукукларини тартибга солувчи, шу билан бирга аёл хукукларини химоя килувчи уз даври учун мукаммал ишлаб чикилган конунлар, уларнинг ижросини таъминлашнинг зарур механизмлари мавжуд эди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Жумабоев И. Узбекистонда фалсафий ва ахлокий фикрлар тараккиёти тарихидан. - Т.: Укитувчи, 1997. 10 б.

2. Геродот. История и девяти книгах. -М.: Наука, 1972. 89 б.

9 Ahmad Leila. Woman and Gender in Islam. New Haven, CT: Yole University Press. 1992. 54 p.

3. Узбекистон тарихи. 1-жилд. -Т.: 1996. 70 б.

4. Жумаев А. Гендер ва маданият. 'Тендер муносабатлари назарияси ва амалиётига кириш". -Т.: 2007. 376 б.

5. Авесто. -Т.: Шарк, 2001. 180 б.

6. Пяреханян А.Г. Общество и право Иринаво порфенский и сасапидский периоды. - М.: Наука, 1983. 82-83 б.

7. Махмудов Т. "Авесто" хакида. -ТИ.: Шарк, 2000. 47 б.

8. Жумабоев И. Узбекистонда фалсафий ва ахлокий фикрлар тарихидан. -Т.: Укитувчи, 1997. 32 б.

9. Ahmad Leila. Woman and Gender in Islam. New Haven, CT: Yole University Press. 1992. 54 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.