Научная статья на тему 'АБДУРАҲМОН ИБН ХАЛДУН ИЖТИМОИЙ ҚАРАШЛАРИ ВА КОНФУЦИЙ ИЖТИМОИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

АБДУРАҲМОН ИБН ХАЛДУН ИЖТИМОИЙ ҚАРАШЛАРИ ВА КОНФУЦИЙ ИЖТИМОИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
78
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ибн Халдун / “Муқаддима” / ёввойилик / таваҳҳуш / ибтидоийлик / бадавия / тамаддун / хадаро / “асабийя” / Конфуций ахлоқий ва ижтимоий-сиёсий қарашлар / анъанавий конфуцийчилик / Жэнь – “инсоний ибтидо” / “инсонларга бўлган муҳаббат” / “шафқат” / “инсонпарварлик” / И – “ҳақиқат” / “адолат” / Ли – “анъана” / “урф-одат” / “удум” / Синь – самимийлик / эзгу фикр / эркинлик ва виждонлилик / Ibn Khaldun / "Introduction" / wildness / tawahhush / primitiveness / Bedouinism / civilization / Hadaro / "asabiyya" / Confucian ethical and socio-political views / traditional Confucianism / Jen "human primitiveness" / "love for people" / "compassion" / "humanity" / I "truth" / "justice" / Li "tradition" / "custom" / "custom" / Sin sincerity / good opinion / freedom and conscientiousness

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Сулаймонов, Жасур Бахтиёрович

Мазкур мақолада ислом тафаккурининг йирик вакили Абдураҳмон ибн Халдуннинг ижтимоий қарашлари ҳамда Хитой фалсафий тафаккурининг йирик вакили Конфуцийнинг ижтимоий қарашлари қиёсий таҳлили муҳокама қилинган. “Асабиййа” категорияси Халдуннинг ижтимоий фалсафий қарашларида муҳим аҳамиятга эга. Конфуций қарашларида жамиятни ислоҳ қилиш таклифлари берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPARATIVE ASPECTS OF SOCIAL VIEWS OF ABDURAHMAN IBN KHALDUN AND SOCIAL VIEWS OF CONFUCIUS

This article discusses the comparative analysis of the social views of Abdurrahman ibn Khaldun, a great representative of Islamic thought, and the social views of Confucius, a great representative of Chinese philosophical thought. The category "Asabiyya" is important in Khaldun's social philosophical views. Suggestions for reforming society are given in Confucian views.

Текст научной работы на тему «АБДУРАҲМОН ИБН ХАЛДУН ИЖТИМОИЙ ҚАРАШЛАРИ ВА КОНФУЦИЙ ИЖТИМОИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

АБДУРА^МОН ИБН ХАЛДУН ИЖТИМОИИ ЦАРАШЛАРИ ВА КОНФУЦИИ ИЖТИМОИЙ ЦАРАШЛАРИНИНГ ЦИЁСИЙ ЖЩАТЛАРИ

https://doi.org/10.5281/zenodo.7336827

Сулаймонов Жасур Бахтиёрович

ТошДШУ Шарк фалсафаси ва маданияти кафедраси катта укитувчиси

nihatchetin@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада ислом тафаккурининг йирик вакили Абдураумон ибн Халдуннинг ижтимоий царашлари уамда Хитой фалсафий тафаккурининг йирик вакили Конфуцийнинг ижтимоий царашлари циёсий таулили мууокама цилинган. "Асабиййа" категорияси Халдуннинг ижтимоий фалсафий царашларида мууим ауамиятга эга. Конфуций царашларида жамиятни ислоу цилиш таклифлари берилган.

Калит сузлар: Ибн Халдун, "Муцаддима", ёввойилик, тавауууш, ибтидоийлик, бадавия, тамаддун, хадаро, "асабийя", Конфуций ахлоций ва ижтимоий-сиёсий царашлар, анъанавий конфуцийчилик, Жэнь - "инсоний ибтидо", "инсонларга булган мууаббат", "шафцат", "инсонпарварлик", И - "уацицат", "адолат", Ли - "анъана", "урф-одат", "удум", Синь - самимийлик, эзгу фикр, эркинлик ва виждонлилик

ABSTRACT

This article discusses the comparative analysis of the social views of Abdurrahman ibn Khaldun, a great representative of Islamic thought, and the social views of Confucius, a great representative of Chinese philosophical thought. The category "Asabiyya" is important in Khaldun's social philosophical views. Suggestions for reforming society are given in Confucian views.

Keywords: Ibn Khaldun, "Introduction", wildness, tawahhush, primitiveness, Bedouinism, civilization, Hadaro, "asabiyya", Confucian ethical and socio-political views, traditional Confucianism, Jen - "human primitiveness", "love for people", "compassion" , "humanity", I -"truth", "justice", Li - "tradition", "custom", "custom", Sin - sincerity, good opinion, freedom and conscientiousness

КИРИШ

Ибн Халдун ислом дунёсининг илмий ва гоявий тарихида энг Таникли шахслардан биридир. Бу шухрат, машхурликни биринчи навбатда унинг китоби олиб келди. Бу китоб Шарк ва гарбнинг фикр осмонида бир ёркин юлдуз мисоли чараклади. Бу китоб оркали Ибн Халдун бир янги йул очдики, биринчи даражали файласуф-муаррих ва социология асосчиси деган унвонга сазовор булди1. Иккинчи унвонни гарчи баъзи изохлар билан кабул килиш лозим булса хам.

Ибн Халдун утган вокеаларни бахолашнинг окилона критерийларини курсатиш учун, унча ишонч тугдирмайдиган бир неча тарихий ривоятларни келтириб, муаррихнинг ростгуйлиги ва холислиги масаласини кутаришдан аввал, бундай ривоятлардан фойдаланиш нималарга олиб келишини таъкидламокчи булади.

Биринчи навбатда, Ибн Халдун тамаддуннинг асосий конунлари ва унинг шаклланишини тадкик этишга кизикади. У жамиятларнинг кай холда ибтидоий кучманчилик хаётидан юкори маданиятли хаётга утишини билишга харакат килади. Маълумки,

1 Х,отамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 241-бет

613

мутафаккир турли хил давлатларда, жумладан, Андалузия, Ифрикия, Миср, Гарнота, Кастилия, Марокашда, шунингдек, Бану Х,илол ва ад-Довудия каби араб ва барбар кабилалари ичида хаёт кечирган. Шунда у турли хил маданиятларни, яъни дабдабали, хашаматли шахар маданияти ва кучманчиларнинг оддий ва кашшок хаётининг гувохи булди. Ибн Халдун бундан чукур фаркларнинг келиб чикиш сабаблари тугрисида бош котирди. Мутафаккир ушбу фаркларнинг уч сабабини курсатади: Биринчи сабаби, кабила ва оиланинг алохида аъзоларини боглаб турадиган хиссиёт ва фикрлар мохиятини акс эттирувчи психологок, рухий ходисадир. Иккинчи сабаб, бу табиий ва географик шартлар билан, хунар, санъат, мехнат таксимоти билан узвий боглик иктисодий омилдир. Учинчи омил, бу хокимлар ва тобелар уртасидаги муносабатлар, мулкни яратиш, хокимиятнинг шаклланишидан иборат сиёсий омилдир. Лекин Ибн Халдун юкоридаги фикрларни баён килсада, хокимият характери хакида бу ерда сузламайди.

Конфуцийчилик ягона, бир бутун таълимот эмас эди. У муайян жамият ташкилотининг назарияси сифатида ахлокий коидалар, ижтимоий меъёрлар ва бошкарувни такомиллаштиришга диккат-эътибор берган ва бу сохада мухофазакорона мавкеда турган гоя эди. Конфуций узи хакида: "эскини баён этаман ва янгини барпо этмайман" деган эди. У ва унинг издошлари жамиятнинг ахлокий таназзулидан хавотирланиб, инсон тарбиясига асосий эътибор каратиб, жамиятда бир-бирини кечириш мухитини баркарор этишга харакат килдилар.

Хитойдаги тартибсизлик, сиёсий бекарорлик ва бошбошдокликни тугатиш учун Конфуций узига хос чора-тадбирларни таклиф килди. Юкоридаги муаммоларни хал килиш учун Конфуций сиёсий ва маънавий таълимотлардан ташкари соф ахлокий тизимни илгари сурди. Конфуцийнинг фикрича, бунинг учун инсонларни тарбиялаб, уларни ахлокий норма ларга риоя килишга чакириш керак, шундан сунг давлатнинг узи мувозанатга келади. Муаммоларни хал килишда факат сиёсат ва иктисодиётга эмас, балки инсоннинг рухий-маънавий холатига таяниб иш куриш керак. Шу тахлитда, Конфуций давлат ахамиятига молик муаммоларни инсон омили кесимида хал этишга даъват килади. Конфуций моддий ва рухлар дунесини, Само билан мулокотни тан олган холда, кундалик хаётда оддий ахлокий нормалар ва коидаларга риоя этишни таклиф килди. Бу ахлокий нормалар, коидалар, маросимлар мукаддас ходиса хисобланар эди.

Лекин энг оддий ахлокий коидаларни хам реал вокеъликка татбик этиш жуда кийин. Агар инсонга узини кандай тутишини батафсил тушунтирсангиз хам, у дархол узгармайди. Бунинг учун инсон рухиятига алохида ёндашув керак ва бу ёндашувни Конфуций топди.

Конфуций Хитойнинг юнг кадимги эътикод шаклларидан бири аждодлар рухига эътикод килишдан самарали фойдаланди. ^адимда яшаб утган кахрамонларнинг хаёти ва фаолиятидан намуна олиш, улардан нажот сураш, мавхум булган Самога сигинишга караганда реал вокеъликда мухим ахамият касб этди. Хитойда афсонавий аждодлар фаолиятига таклид килиш инсоннинг жамиятдаги фаолиятининг мезони хисобланади. Аждодлар рухи Хитой миллатининг рамзига айланган. Кейинчалик Конфуций хам миллат рамзига айланди.

Конфуций таълимотида маросим(ритуал) инсон томонидан уйлаб топилган ахлокий норма эмас, балки Олий илохий кучлар томонидан инсонларга юборилган ва жамият томонидан кабул килинган ахлокий коидалар тизими сифатида таърифланган. Маросим -табиат томонидан такдим килинган мустакил табиий ходисадир.

"Маросим" тушунчаси мураккаб ва куп киррали тушнча хисобланади. Конфуций маросимларга риоя килиш кийин, чунки кадимги аждодларнинг хам хаммаси унга риоя килишмаганлигини таъкидлаб утади. Х,ар бир инсон риоя этиши зарур булган муайян ахлокий коидалар мавжуд. Булар инсонпарварлик, бурч, садокат, самимийлик, катталарга

хурмат ва кичикларга иззат каби ахлокий категориялар. Конфуцийнинг ахлокий таълимоти юкоридаги ахлокий категорияларга таянган холда кудратли ижтимоий ва сиёсий доктринага айланди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ибн Халдун инсон ибтидосининг хайвонот олами ичида булган вактини ёввойилик (таваххуш) деб аташган. Инсон табиат куйнида фаолият юритар экан, кичик жамиятларга (ижтимо) уюшиб яшай бошлашди. Ижтимо бу жамият, у уз тараккиёти даврида икки боскични ибтидоийликни (бадавия) ва тамаддун (хадаро) боскичларини босиб утади2. Яъни, Ибн Халдун жамиятни икки турга булади: маданий булмаган (яъни ёввойи) жамият ва маданий (яъни шахар) жамияти. Унинг фикрича, инсон табиатига кура жамият ичига яшашга мажбурдир. Шунингдек, Ибн Халдун жамият шаклланиши ва яшашида диний алокаларнинг мавкеини пасайтиради.

Ибн Халдун фикрича, ижтимоий тартиб-интизомни тиклаш ва жамиятни идора этиш табиий ходисадир. Бу ходисага хеч качон пайгамбарликнинг бархаклигини исботлаш далили деб муносабатда булишга йул куймаслик керак. Сабаби, инсонларнинг жамоа булиб яшаши, пайгамбарсиз хам мавжуд булиши мумкин, бундай жамиятлар пайдо булган ва булмокда.

«Мукаддима»нинг иккинчи кисмида ёввойи жамият тадкикига оид фикрлар баён этилган. Бу кисмида бир неча боблар буйлаб бундай жамиятларнинг табиийлиги, ёввойилик рухи арабларга хослиги ва ёввойи жамиятнинг маданий шахар жамиятига нисбатан бирламчилиги хакида гапирилади. Ибн Халдун ошкор баён этади: "Инсоният жамиятининг илдизи ва асослари сахродаги ёввойи хаёт тарзидадир. Бу шунинг учунки, бадавийлар хаётни инсонинг энг асосий эхтиёжлари чорчубасидан ташкарига чикмайди, холбуки, шахар хаёти биринчи даражали зарурати булмаган нарсаларга эгалик килиш иддоаси ва истаклари окибатидир, хамда унинг натижасида пайдо булган хийла тараккий этган даврдир. Биринчи даражали ахамиятга молик зарурий нарсалар хаётда булмаса хам, аммо умр утказиш мумкин булган нарсаларга нисбатан бирламчи эканлиги сабабли, бадавийлик (кучманчилик) хаёти амалда дарахтнинг илдизига ухшайди, шахар хаёти эса унинг шохларидир"3.

Юкорида таъкидлаганидек, жамият ривожида икки боскич бор: ибтидоий (бадавия) ва тамаддун (хадаро). Ушбу боскичлар бир-биридан яшаш учун булган воситаларнинг характерига кура фаркланади, яъни ибтидойилик зироаткорлик, чорвачилик , термачилик, овчилик билан изохланса, тамаддун уларни тулдириб келувчи хунарлар ва савдо билан изохланади.. Шунингдек, улар истеъмол характерига кура хам фаркланадилар. Ибтидоийликда одамлар зарур неъматларни истеъмол килса, тамаддун холатида эса «фойда келтирувчи» ва «нозарурий неъматлар» билан хам кифоятланмайдилар. Бу шунинг учунким, одам мехнат таксимоти натижасида "ортикча махсулот" ишлаб чикара бошлади4.

Ибтидойилик ва тамаддун инсоният жамиятининг сифат жихатдан фаркли булган икки боскичдир. Бу икки боскич худудий жихатдан бир-бирига якин жойда хам мавжуд булиши мумкин. Масалан: Арабистон ярим оролидаги кучманчи кабилалари ва Меспотамия кадимий тамаддуни.

Юкоридагиларни мисол келтирган холда, Ибн Халдун ибтидойликдан тамаддунга утиш жамиятининг ички ривожи, хамда бошка худуд хосиласини забт этиш оркали хам амалга ошиш мумкин деб хисоблайди. Юкоридаги холга киёслаган холда, Ибн Халдун жамият хаётини кишлок ва шахар хаётига булади. У бу хакда шундай дейди:

2 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1. с. 94

3 Х,отамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 249-бет

4 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 94

615

"^ишлок хаёти шахар хаётининг асоси, пойдеворидир. Бирор бир шахар ахолисини урганар эканмиз, уларнинг аждодлари шахар атрофидаги ёки шу ернинг узидаги кишлокдан булганлигига ишонч хосил киламиз. Хулоса килсак буладики, шахар хаёти шакли, кишлок хаёти шаклининг сунгги боскичи демакдир"5. Ибн Халдун шахарда мехнат шаклининг ташкил этилишини ишлаб чикаришнинг олий юксак формаси деб билган. Шахар ишлаб чикаришнинг ривожланиши жараёнида моддий ва маънавий кадриятларни шакллантириш усуллари мукаммалашади, инсон эса жамият ривожини юкори погоналарига кутарилади.

Ишлаб чикариш куролларининг ривожланиши ва ижтимоий мехнат таксимотининг вужудга келиши махсулот айирбошлаш имкониятларини кенгайтиради.

Инсон мехнат килар экан, жамоа ишлаб чикариши натижасида фойда ва истеъмолдан ташкари махсулот ортиб кола бошлади. Ибн Халдун инсон мехнати натижасида жамият тараккиётининг асосий омили булган ортикча махсулот пайдо булди дейди. Шунингдек, мутафаккир киймат тушунчасига хам катта ахамият беради. Ибн Халдун киймат тушунчасига кишлок хужалигини, хунанмандликни ва савдони харакатлантирувчи жамият мехнатининг ифодаси сифатида карайди6.

Ибн Халдун инсон ишлаб чикарувчи ва мулкдор булгандагина, ижтимоий мавжудот була олади деб хисоблайди. Мулкка эгалик хукукини мутафаккир, инсоннинг мукаддас хукукларидан биридир деб хисоблайди. Ибн Халдун жамиятининг шаклланиш жараёнини одамларнинг хусусий мулкчилик хукукини таъминлашга боглик булган иштиёк билан боглади. Х,акикатдан хам, шундай гап бор: Хусусий мулкчилик ибтидоий жамоа тузумининг гуркови, давлатчиликнинг асоси булди. Ибн Халдун кимки мулкчиликни куллаб-кувватласа, у адолатлидир деб билади7.

Ибн Халдун жамият хакида фундаментал фикрларини давом эттиради. Мутафаккирнинг фикрича, таассуб жамият хаётининг асоси, яъни пойдеворидир8. "Таассуб", "асабийя" атамалари араб тилидан келиб чиккан. "Таассуб" сузи, "таассаба" V боб феълининг масдар шаклидан булиб, таржимаси «Ватан, миллатга булган оташин мухаббат, фанатизм» демакдир.

Ибн Халдун «асабийя» атамасини куйидаги маъноларда куллайди:

1. ^он -кариндошлик алокаси .

2. ^он-кариндошлик муносабатлари оркали боглик булган одамлар гурухи.

3. ^он-кариндошлик асосида шаклланган бирдамлик хиссиёти9 . Ибн Халдун ижтимоий хаётий тартибнинг буртиб турувчи узак омили таассуб деб билади. Энди «асабийя», яъни «таассуб» тушунчасининг мохиятини ва жамият хаётидаги урнини урганиб чикамиз.

Жамият ибтидоийликдан тамаддунга утар экан, шу билан бир вактда, бу жараён ибтидоий демократия ва тенгсизлик муносабатларидан буйсуниш, бошкариш муносабатларига утишини хам узида ифода этади. Ибтидоийлик боскичида одамларни боглаб турадиган муносабатларни Ибн Халдун «асабийя» деб номлаган10. Бу тушунча кабила, уруг ва уларнинг бирлашмаларини узида ифода этади. Бошка жихатдан, «асабийя» одамлар уртасидаги кон -кариндошчилик муносабатлари асосида шаклланадиган алокадир. Бу факат бир кабила ёки уругни бирлаштирадиган «кон садоси» эмас. Одамларнинг

5 Кубаева Г., Кушанов Ш. С. Идея историо-филдософии Ибн Халдуна.// www.ncstu.ru

6 Уша манба

7 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии и Африки, 1984 г. №1. с.94

8 Х,отамий Сайид Му^аммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Мин^ож", 2003 й., 250-бет

9 Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока: Ибн Халдун «Введения». М., 1965 г., с. 570

10 Ибн Халдун. Ал-Мукаддима. Ал-Крхира: Дор ал-китаб Ал-Мисрий ва ал-Лубнаний, 1999 м., 45-бет

616

бирлашмалари уругни, кариндошчиликни англашга олиб келади. Бу бирлашма, иттифоклар турли хил шаклларни узида ифода этиши мумкин: Хилф ( бир канча уруг ва кабилаларнинг иттифоки), истисно (натурализация яъни бегоналарни кабилага кабул килиш), рикк (кулчилик, тугрироги чет элликларга хомийлик) "вила" ёки "вилая" (бутун бир уруг ёки кабилага хомийлик) 11 . Шундай килиб, "асабийя" кон-кариндошлик, иттифок алока бирлигидир. У яъни, "асабийя" типидаги гурухлар ичидаги бошкарув оксоколлар томонидан бошкарилар эди. Оксоколлар хокимияти жамоа олдидаги хурматга асосланади. Жамоа мудофааси ёш ва кучли гурух томонидан ташкил килинади. Нисбий тенглик муносабати хомийлик остидагилар, кулар ва иттифокчиларга хам тадбик этилади12. Расман улар "асабийя"нинг тенг хукукли кисмини ташкил этарди, лекин амалда уларнинг кабила ичида хукуклари чекланган эди. Кабилага кабул килинган (мулсак) кабила йулбошчиси булиши мумкин эмас эди, чунки кабила оксоколлиги "нисаб" оксуяк оилалар ичидаги ворисликка караб белгиланар эди. Асабия муносабатлари нисбатан тенгликка асосланганлиги учун, у нотенг муносабатларга айланиши мумкин эди. "Мукаддима" муаллифи хамма аъзоларининг тенглигига асосланган "асабия" гурухларининг бирлиги ва бошликнинг шахсий сифатларига асосланган бошкарувнинг зарурияти уртасидаги диалектик богликликка ургу бериб утади. Ибн Халдун жамоадаги йулбошчини "матбу", яъни "зурликсиз бошкарувчи киши" деб атайди13. Узини бошкарув эса тенгсизликка асосланади, чунки рахбарлик килиш мажбурлашни талаб килади. Уруг уртасидаги алокалар кучли булсада, секинлик билан "рахбарлик-эргашиш" муносабати "хукмронлик-тобелик" муносабатига айланади. Лекин нима учун уруг, рахбариятнинг нисбий танглиги, бошкалар устидан хукмронликка айланади? Бунга жавобни биз "асабийя"нинг антитезаси, яъни "карама-карши" тушунчаси "мулк"ни урганиб чикиб топамиз.

Ибн Халдун мулк тушунчасини икки хил маънода "хокимият-мулк" ва "ер-мулк" маъноларида ишлатади. Ибн Халдун таассубга таъриф бериб, шундай дейди:

"Одамлар уртасидаги кон-кариндошлик алокалари, баъзи холларни истисно килганда, бу табиий ходиса, бундан кишининг кариндошлари ва якин кишилари хаёти, мол-мулки, ор-номусига тажовуз ва хавф тахдид солганда, гамхурлик килиши келиб чикади"14.

Маълумки, кон-кариндошлик ва уруг кабилачилик муносабатлари баъзан шунчалик якин буладики, биргина шунинг узи бирлашиб кетишга сабаб булади, баъзан эса муносабатлар узок булсада, аммо кабилачилик манфаатларининг мос келиши бутун бир халкнинг якдил булиб бирлашишига сабаб булади. Дустлик муносабатлари хам шундай. Ибн Халдун мустахкам кон-кариндошлик алокалари намунасини бадавий арабларда ва бошка кучманчиларда куриши мумкин. Чунки уларнинг хаёт тарзи уруг ва кабилалар аро никохлар натижасида наслларнинг аралашиб кетиши, кариндошлик ипларининг узилишига монеълик килади деб ишонади15.

Конфуций оиладаги ахлокий коидаларни давлат даражасига олиб чикди ва "Бутун дунё - ягона давлат" гоясини илгари сурди. Бу ерда "Бутун дунё" сифатида Хитой назарда тутилмокда. Мамлакатдаги уйгунликнинг кафолати хар бир инсоннинг жамиятда уз урнига эга эканлиги билан белгиланди. Конфуций бу холатни, яъни инсонлар уртасидаги узаро муносабатларнинг асосий тамойилларини "да лунь", деб номлади. Бу муносабатларнинг асоси сифатида инсонпарварлик белгиланди. Конфуций ахлокшуносликнинг олтин коидаси булган "Узингга тираво курмаган нарсани, бировга хам раво курма" коидасини илгари сурди.

11 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 95

12 Уша асар, 95-бет

13 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 96

14 Ибн Халдун. Ал-Мукаддима. Ал-Крхира: Дор ал-китаб Ал-Мисрий ва ал-Лубнаний, 1999 м., 50-бет

15 Х,отамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 251-бет

617

Конфуций одобли, ахлокли инсоннинг беш доимий фазилати сифатида куйидагиларни келтиради:

Жэнь - "инсоний ибтидо", "инсонларга булган мухаббат", "шафкат", "инсонпарварлик" маъноларини ифодалайди. Жэнь инсондаги инсонийликнинг ибтидоси булиб, айни вактда унинг бурчи хисобланади. Инсон уз-узини, узлигини шакллантириб боради. Ли Идан келиб чикади, И эса уз навбатида Жэндан шаклланади. Жэнга риоя килиш, инсонларга мухаббат билан муносабатда булиш ва гамхурлик килиш демакдир. Британияда XVII асрда мукаммал, комил инсон гояси шаклланди ва у жентльмен, деб таърифланди. Бу фазилат инсонни хайвонот оламидан ажратиб турувчи сифат, деб бахоланди. Кейинрок Жэнь фазилатининг рамзи сифатида дарахт белгиланди.

И - "хакикат", "адолат" маъносини англатади. Инсон шахсий манфаатлари доирасида Ли га риоя килиш гунох хисобланмасада, адолатли инсон Ли га ахлокий коидага мувофик риоя килади. И узаро муносабатга асосланади, инсон ота-онасини узини тарбия килиб, вояга етказганлиги учун миннатдорлик муносабатида булиши адолатли холат хисобланади. И Жэнга тенглаштирилади ва олийжаноб инсонга зарур булган катъийлик, собитликни шакллантиради. И худбинликни инкор килади. Олийжаноб инсон И ни кидиради, пасткаш инсон эса фойда, манфаатни излайди. И металл рамзи билан ифодаланади.

Ли - "анъана", "урф-одат", "удум" маъноларини англатади. Ушбу фазилат ота-она, хукмдорга булган эхтиром каби анъаналарга, удумларга риоя килишни, содик булишни узида ифода этади. Умумий олиб караганда, Ли жамиятнинг мавжуд устунларини саклаб колишга каратилган, мухофазакорлик(консерватив) рухдаги ситалган фаолиятни узида ифодалайди. Ли нинг рамзи олов хисобланади. Ли атамасининг "коида", "маросим", "одоб", "удум" каби бошка маънолари хам мавжуд. Маросим, удум истилохлари узида жамиятдаги муайян ахлокий ва намунали хатти-харакатлар йигиндисини англатади. Уни ижтимоий тирик организмнинг хусусияти сифатида бахолаш мумкин.

Чжи - тугри тафаккур, мулохазакорлик, донишмандлик маъноларини англатади. Чжи инсонни уз фаолиятини тугри тафаккур килган холда юритишини таъминлайди. Чжи фазилати И билан тенг мувозанатда булиб, кайсарликнинг салбий жихатларидан инсонни огохлантиради. Чжи нодонлик ва ахмокликни инкор килади. Конфуций таълимотида чжининг рамзи сув хисобланади. Хулоса килиб айтганда чжи билимдир.

Синь - самимийлик, эзгу фикр, эркинлик ва виждонлиликни ифодалайди. Синь Ли га тенглаштирилади ва иккиюзламачиликдан инсонни огохлантиради. Синь ер элементига мувофик келади.

Юкоридаги ахлокий категориялар удум ва маросимлар жараёнида хаётга татбик этилади, улар жамиятда тарбияни, таълимни ва маданиятнинг шаклланишини таъминлайди. Юкоридаги ахлокий категориялар Конфуций таълимотида алохида хусусиятларига мувофик таснифланмаган. Ахлокий категориялар Вэнь категориясининг таркибига киритилган. Вэнь атамасини инсон борлигининг маданий кирраси сифатидаги тарбиялилик фазилати деб изохлаш мумкин.

Х,ар бир узини хурмат килган инсон маросим ва удумларга риоя килиши керак. Олийжаноб киши гояси юкори маданиятга эга инсонни назарда тутади. Олийжаноб киши хакида куйидагича фикр юритилади: "Олийжаноб киши таом, озик-овкат хакида уйламайди, у факат Йул, "Дао" хакида уйлайди. Инсон очарчиликдан курккани учун зироаткорлик билан шугулланади, амалга эришиш, яхши хак олиш учун билим олади. Олийжаноб киши эса кашшокликдан кайгурмайди, у Дао хакида кайгуради".

Инсонда маданиятлиликнинг яна бир мезони бор, бу мезонни, улчовни билиш билан изохланади. Х,айвон улжани, озукани курар экан, уни хохлаганча ейишга интилади. Йирткич улжасини узининг силласи куриб йикилишига кадар таъкиб килишга харакат килади. Инсон

эса улардан фаркли равишда узининг улчовини, мезонини билиши зарур. Буни Конфуций "Олтин урталик", деб номлаган.

Конфуцийнинг таъкидлашича, "олтин урталик" эзгулик тамойили булиб, халк уни аллакачон эсдан чикарган. Мутафаккир узи хакида хам танкидий фикр билдириб утган.

Конфуцйи узини олийжаноб киши, деб билмаган. Мутафаккир куйидаги фикрларни билдириб утади: "Олийжаноб киши олдида танлаши керак булган уч йул мавжуд. Мен уларнинг хеч биридан охиригача ута олмадим. Бу уч йулда уч хил хусусият бор, инсонпарварлик инсонни хавотирдан халос килади, билим эса шубхадан холи килади, ботирлик эса инсонни куркувдан халос килади ".

Демак, Конфуций фикрича, инсон олдида зохид булиш(инсонпарварлик), амалдор булиш(билим) ва харбий саркарда булиш(ботирлик) йулларини танлаш куйилган экан. Лекин Конфуций, дархакикат, юкоридаги хеч бир йулни танламади, у устоз, укитувчи булди.

Конфуцийнинг фикрлари уз шогирдлари билан килган сухбатлари тарзида сакланиб колган. Унинг сухбатлари мазмуни уз ифодасини топган "Сухбатлар ва хукмлар" (Лунь юй) китоби энг ишончли манбадир; Конфуций узини кадимги аждодлар донишмандлигининг сакловчиси ва шархловчиси сифатида танитган. У уз замондошларини Кадимги Хитойнинг афсонавий хукмдорлари булган Яо, Шунь ва Юйлардан урнак олишга чакирган. Уларнинг хайрли ишлари хакидаги хикоялар авлодлардан авлодларга утиб келган эди.

Ижтимоий бурчга содиклик ва холислик билан ном чикарган хукмдор Яо халкни маърифатли килган, барчага мехр билан караб, фукаролик ва конунчиликни жорий этган. Унинг хукмронлиги даврида уйларнинг эшиги кулфланмаган, йуколган нарсалар эса, эгаларига кайтарилган. ХУЛОСА

Ибн Халдун "Мукаддима"сида мулкнинг шаклланишини ёки кабила аъзолари уртасидаги мулкий ва тенгсизлик муносабатларини очиб берди. Ибн Халдун тамаддун ва "хокимият-мулк" уртасидаги алокага ахамият берди. Агар ибтидоийлик ва тамаддунни диахрон, яъни бирин-кетин келадиган боскич, ёки синхрон, яъни бир вактда мавжуд сифатида караса, тамаддунга утиш омили мулкнинг шаклланишидир. Шундай килиб, асабийя ахир окибат мулк шаклланишига олиб келади, шунингдек кабила ёки уругда хукмронлик ва тобелик муносабатларини вужудга келтиради16. Ибн Халдун мулкнинг нафакат ортикча махсулотнинг вужудга келишининг натижаси, балки одамларнинг хокимият, бойликка булган табиий интилиши натижаси хам деб билади.

У холда, тарихни мулкни бир субъектдан иккинчи субъектга утиш жараёни ёки кайта таксимоти дейиш мумкин17. Бу таксимот ибтидоийликдан тамаддунга утиш чогида, масалан, кучманчилар томонидан "маданий" инсонларга тегишли мулкнинг эгалланишида руй беради. Лекин тамаддун ортикча махсулотнинг ишлаб чикарилиши натижасида яшашда ва ривожланишда давом этади. Шунинг учун мулк янги таассуб вакиллари уртасида таксимлансада, тамаддун сингари факат усиш холатида булади.

Конфуцийнинг ахлокий-сиёсий таълимоти кандайдир назарий билиш асосига таянмайди. Билим (чжи) ва унинг келиб чикиш масаласини Конфуций кадимги китобларни урганиш ва кадимги аждодлар тажрибасидан иктибос килишда, деб билди. Унингча, билимнинг асосий манбаси укишдир ва унинг манбаси эса, кадимги ривоятлар ва солномалардир. Шунинг учун конфуцийчиликка жамият тараккиётидаги илгариги ва янги тажрибага танкидий муносабатда булиб, улардан хулосалар чикариш ёт эди. Табиатшунослик фанларига умуман эътибор берилмаган эдиДар кандай янги ходиса эскига

16 Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1., с. 96

17 www.trincoll.edu/depts/phil/philo/phils/muslim/khaldun.html

тажриба нуктаи назаридан бахоланар ва утмишга бориб такалар эди. Масаланинг бундай куйилиши Хитой утмишини идеаллаштиришга олиб келди.Конфуцийчилик таълимоти мухофазакорона фикрлар таянчига айланди. Эрамиздан олдинги 200- йил билан эрамизнинг 220 йилигача булган даврда конфуцийчилик дин сифатида хам шаклланди. Узининг мазмунига кура конфуцийчилик диний маросими ^адимги Хитойда ташкил топган оилавий-уругчилик урф-одатларини конунийлаштириб, кадимги конун ва курсатмаларга катъиян риоя этиш талаби билан чикди. Улардан энг мухими аждодларга сигиниш эди. Конфуцийчиликнинг диний эътикодига кура, аждодлар рухини хурматлаш ва угиллик эхтироми («сяо») инсоннинг бош мажбуриятидир.

Анъанавий конфуцийчиликнинг асосий тушунчалари куйидагилар: «Ли» - урф-одат ва маросимларга риоя этиш, удум; «Ци» - ахлокий меъёрларни амалга ошириш; «Инь»- ижобий ибтидо, «Ян» -салбий ибтидо, «Дао» -осмон, коинот йули булиб, муайян тартиб ва конунга биноан мавжуд, унинг ифодаси эса инсоннинг хулк-атвори булиши лозим, «Чжен»-инсонпарварлик, «И» - бурч, «Син» -самимийлик ва баъзи бошкалар.

Конфуцийнинг ахлокий карашлари бутун Хитойнинг ривожланишига ва тараккиётига ижобий таъсир килди. Конфуций гоялари Хитойда ягона маданият ва миллат шаклланишида мухим ахамиятга эга булди. Конфуцийнинг ахлокий таълимоти нафакат Хитой, балки Корея, Япония, Вьетнам каби мамлакатларнинг ижтмоий-сиёсий ва иктисодий тараккиётига асрлар мобайнида кучли таъсир утказиб келди.

Абдурахмон ибн Халдун ижтимоий карашларида кон-кардошлик тамойилларини жамият ва давлат ривожланишинининг асоси сифатида мулохаза юритса, Ли Юлгок конфуцийчилик асосидаги ахлокий тамойилларни жамият ва давлат тараккиётининг асоси сифатида мулохаза юритади.

Ибн Халдуннинг жамият хакидаги карашларининг объектив хусусияти бизнинг давримизга келиб, унинг кийматини ошириб юборди. Мутафаккирнинг жамиятнинг вужудга келиши, тараккиёти, тузилмалар тугрисидаги фикрлари, иктисодий асослари, географик омилларга оид карашлар, унинг рал хаётдаги кузатувлари натижаси десак хато булмайди.

Унинг карашлари турли окимлар томонидан турлича талкин килинган. Ибн Халдунни хатто жамият ривожининг циклик харакати, сабаб-окибат муносабатлари, ортикча махсулот ишлаб чикаришнинг жамият тараккиётидаги ахамиятига доир фикрлари сабаб, "Араб Маркси", "Марксгача булган марксист", "Араб Монтескьеси" деб аташди. Лекин Ибн Халдуннинг жамият хакидаги карашларида циклик ривожланиш назариясининг Европадан аввал, XIV асардан илгари сурилганлиги диккатга сазовордир.

REFERENCES

1. Sulaymonov, J. (2021) ABDURAHMON IBN XALDUNNING TAMADDUN TARAQQIYOTI HAQIDAGI QARASHLARIDA JAMIYAT TAHLILI//Academic Research in Educational Sciences, Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.

2. Sulaymonov, J. B. (2021). IBN XALDUNNING „MUQADDIMA "ASARIDA JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TA'SIR QILUVCHI OMILLAR TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(4), 732-737.

3. Sulaymonov, J. Karimov, N.Contribution of Abu Isa Tirmidhi to the Science of Hadith //International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 2278-3075, Volume-9 Issue-1, November, 2019. P. 593-599.

4. Sulaymonov, J. B. (2021). ABU ZAYD ABDURAHMON IBN XALDUNNING „MUQADDIMA" ASARIDA DAVLAT TUSHUNCHASIGA YONDASHUVLAR TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(6), 914.

5. Sulaymonov, J.B. Ibn Xaldun ijtimoiy-falsafiy qarashlarida axloqiy masalalar//Falsafa va huquq jurnali. 2019 yil 1-soni. 42-45 betlar.

6. Sulaymonov, J.B. Ibn Haldun qarashlarida geografik determinizm ildizlari //Sharqshunoslik jurnali. 2018 yil 4-soni. 124-128 betlar.

7. Сулаймонов, Ж. Б. (2020). Взгляды Абдуррахмана ибн Халдуна о развития общества и цивилизации. Международный научно-практический журнал" Экономика и социум, 12, 79.

8. Ergasheva, F., & Sulaymonov, J. (2022). MUHAMMAD RIZO OGAHIY IJODIDA AXLOQIY MASALALAR TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 742-747.

9. Quvvatov, J. U. O. G. L., & Sulaymonov, J. B. (2022). YUNUS EMRE IJODIDA VAHDAT UL-VUJUD VA TAVHID MASALASI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 964-968.

10. Ergasheva, F., & Sulaymonov, J. (2022). MUHAMMAD RIZO OGAHIY IJODIDA AXLOQIY MASALALAR TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 742-747.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Сулаймонов, Ж. Б. (2022). АБДУРА^МОН ИБН ХАЛДУН ИЖТИМОИЙ ^АРАШЛАРИ ВА ЛИ ЮЛГОК ИЖТИМОИЙ ^АРАШЛАРИНИНГ ^ИЁСИЙ ЖИХДТЛАРИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(6), 1477-1483.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.