Научная статья на тему 'ИБН РУШДНИНГ ЖАМИЯТНИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ БОРАСИДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИ'

ИБН РУШДНИНГ ЖАМИЯТНИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ БОРАСИДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
49
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ибн Рушд / Афлотун / Форобий / Ибн Сино / Ибн Туфайл / перипатетизм / омма / элита / сиёсат / жамият / барқарорлик / бахт. / Ибн Рушд / Платон / Фароби / Ибн Сина / Ибн Туфайль / перипатетизм / масса / элита / политика / общество / стабильность / счастье

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Икрамова, Ирода Рихсиваевна

Мазкур мақолада шарқ перипатетизмининг йирик вакили бўлмиш Ибн Рушднинг ижтимоий-иқтисодий қарашлари баён этилган. Шунингдек, унинг жамиятни барқарор ривожлантириш борасидаги қимматли фикрлари тақдим этилган. Унинг бу фикрларининг асоси сифатида ўтмишдошларининг фикрлари билан қиёсий таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IBN RUSHD'S SOCIO-POLITICAL AND ECONOMIC VIEWS ON SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF SOCIETY

В данной статье описываются социально-экономические взгляды Ибн Рушда, крупного представителя восточного перипатетизма. Он также дает ценную информацию об устойчивом развитии общества. В основу своих взглядов он сделал сравнительный анализ со взглядами своих предшественников.

Текст научной работы на тему «ИБН РУШДНИНГ ЖАМИЯТНИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ БОРАСИДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИ»

ИБН РУШДНИНГ ЖАМИЯТНИ БАРЦАРОР РИВОЖЛАНТИРИШ БОРАСИДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ВА ЩТИСОДИЙ ЦАРАШЛАРИ

с1 https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-1136-1140

Икрамова Ирода Рихсиваевна

ТошДШУ Шарк фалсафаси ва маданияти кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада шарц перипатетизмининг йирик вакили булмиш Ибн Рушднинг ижтимоий-ицтисодий царашлари баён этилган. Шунингдек, унинг жамиятни барцарор ривожлантириш борасидаги цимматли фикрлари тацдим этилган. Унинг бу фикрларининг асоси сифатида утмишдошларининг фикрлари билан циёсий таулил этилган.

Калит сузлар: Ибн Рушд, Афлотун, Форобий, Ибн Сино, Ибн Туфайл, перипатетизм, омма, элита, сиёсат, жамият, барцарорлик, бахт.

АННОТАЦИЯ

В данной статье описываются социально-экономические взгляды Ибн Рушда, крупного представителя восточного перипатетизма. Он также дает ценную информацию об устойчивом развитии общества. В основу своих взглядов он сделал сравнительный анализ со взглядами своих предшественников.

Ключевые слова: Ибн Рушд, Платон, Фароби, Ибн Сина, Ибн Туфайль, перипатетизм, масса, элита, политика, общество, стабильность, счастье.

КИРИШ

Мусулмон-араб фалсафаси тадкикотчилари ижтимоий- иктисодий муаммолар араб фалсафасининг асосий муаммоларидан бири эканлигини кайд этадилар. Бирок, бизга маълумки, шарк перипатетикларига асосан рационал ёндашув хос булган. Марокашлик фалсафа тарихи буйича мутахассис Саид Бенсаид юкоридаги фикрни у кадар тугри деб хдсобламайди. Уни фикрига кура, "...араб фалсафасининг асосий муаммолари ислом жамиятининг сиёсий зиддиятларга кириб бориш даврида унинг бошлангич хрлати пайдо булган. Бу муаммолар хукмронлик ва давлат бирлашмалари муаммолари билан боглик хрлда кечган"[5,7].

Тадкикотчи Саид Бенсаиднинг фикрларини тасдиги сифатида шарк перипатетикларининг хдёт тарзини куриб чикишимиз мумкин. Шарк аристотелизми мактаби вакиллари хдёт тарзига назар ташласак, уларнинг хдёти жамият, сиёсат билан боглик булганини гувохд буламиз. Масалан, Ал-Киндий

1136

халифа ал-Маъмун ва ал-Муътасим саройида хаёт кечирган. Фаробий Султон Сайф ад-Давла саройига якин инсон булган. Ибн Сино хам Шамс уд-Давла ва Алоуд-Давлани вазири ва маслахатчиси сифатида фаолият олиб борган. Ибн Бажжа хам Гранада ва Саркас хокимининг вазири булган. Ибн Туфайл хам аввалига Гранада хокимининг котиби булиб, кейинчалик эса Абу Ёкуб Юсуфнинг шахсий табиби ва маслахатчиси булган. Ундан сунг унинг лавозимини Ибн Рушд эгаллаган. Ибн Рушд шу билан бирга Севиля ва Курдобанинг козиси лавозимида хам фаолия олиб борган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Файласуфларнинг карашлари билан танишиб чикиб шунга гувох булдимки, улар сиёсат ва ижтимоий масалаларда холис фикр билдирганлар. Балки, шу хислатлари улар юкори мартабалардан кувгинга учрашларига сабаб булгандир. Перипатетик файласуфларнинг хар бирлари узлари орзу килган шахар хакида фикр билдирганлар. Урта аср мусулмон-араб фалсафасининг асосий категорияларидан бири "бахт" булган. Асарларида инсон бахти хакида куплаб фикрлар билдирилган.

Перипатетикларнинг сунгги ёркин вакили Ибн Рушд узининг ижтимоий-сиёсий карашларида Афлотуннинг "Давлат" асарига асосланганлигига гувох булишимиз мумкин [6,97]. Хусусан, Ибн Рушд инсонни табиатан сиёсий жонивор сифатида куради. Бундай караш мусулмон-араб фалсафаси учун бегона эмас. Инсон ёлгиз узи яшаса, уз эхтиёжлари учун керакли булган воситалар билан тулик таъминлай олмайди. Факатгина инсонлар жамоаси билан конунга асосланган холда яхшиликларга, яхши тарбияга ва тартибли хаётга эришиш мумкин. Шуни айтиб утиш керакки, файласуф узидан аввалги перипатетиклар каби давлат ва жамият уртасида фарк курмайди. У давлатни айрим ижтимоий алокалар системаси сифатида куради.

Ибн Рушд фикрича, хеч бир индивид бир узи барча фазилатларга эга булиши мумкин эмас. Агар бу мумкин булса хам, бундай индивидни топиш анча мушкул булади. Мукаммаллик куплаб индивидлар бирлашган жамоада юзага келади. Х,еч кимнинг кумагисиз якка индивиднинг ёлгиз узи барча хайрликларга эриша олмайди. Инсон барча хайрликларга эришиш учун бошка инсонларга хам мухтож булади. Шу боис инсон табиатан фукаролик мавжудотидир [3,132].

Файласуф фукароларни тор мутахассислигида хеч кандай бир яхши хислат курмайди. Унинг фикрича, агар инсон ёшлигидан узи хуш курган касб танласа ва у билан узок вакт машгул булса, у мамлакат учун хам, узи учун хам

1137

фойдали булган юкори махоратга эришади. Ибн Рушд инсонларни мамлакатнинг фукароси сифатида уларни мехнат жараёнидаги урнини аниклашга уриниб, мехнат таксимоти хакида хам фикр билдиради. Бунда у хунарларни бир-бирини тулдириб, бир-бирига буйсунишини назарда тутади. "Демак, мехнатни ташкил этиш учун биз ёритганимиздек - мукаммалликка эришиш учун бир-бирига ёрдам берадиган, уз касбини усталаридан ташкил топган жамоа керак булади" [2,201]. Бунда инсонлар бир-бирларига ёрдам берган холда уз максадларига эришадилар, деган фикрни олга сурмокда Ибн Рушд. Масалан, агар газлама булмаса, тикувчини нима кераги бор? Бундан аён буладики, газламачининг махсулотига тикувчи мухтож, яъни унинг мехнатига мухтож.

Жамиятни феодал-иерархик тузилиши файласуф учун факатгина мехнат таксимотининг бир куриниши булган. Шу асосда бир фукарони иккинчисига буйсунишини хам куриб чикади ва куйидагича фикр билдиради:

"Агар бир инсонда барча хислатларни узида мужассамлаш имкони булса-ю, шу вактни узида у бу хислатлардан фойдаланишга мажбур булса, унда у инсон хам хизматкор, хам хужаин, хам буйрукни бажарувчи булиб колади. Бундан эса хеч кандай манфаат йук. Агар шундай булганда хар бир инсон хукмрон булишга мойил буларди" [3,134].

Табиийки, буни хеч кандай чораси йук. Бу инсон аклига сигмайдиган нарса. Чунки, улар хоким булишлари учун уларга буйсунувчи, хизмат килувчи итоаткорлари булиши керак. Итоаткорларисиз улар хеч кандай хукмрон була олмайдилар.

Юкорида таъкидлаб утганимиздек, Ибн Рушднинг ижтимоий-сиёсий карашларида Афлотуннинг карашларини таъсирини яккол куришимиз мумкин. Афлотуннинг "Давлат" асарига ёзган шархидан келиб чикиб, Ибн Рушд фукароларни учта катламга булади. Булардан бири моддий ёрдам берса, иккинчиси душманлардан хавсизликни химоя килади. Учинчиси эса, фукароларни таълим-тарбиясини амалга оширади.

Биринчи катлам савдогарларни ва шахар хаётини турли хил хунармандчилик воситалари билан таъминлаб турувчи хунармандлардан ташкил топган. Иккинчи катлам - харбийлардир. Улар уз устиларида муттасил шугулланиб, давлат амалдори ёки унда конунийлик ва тартибни химояловчи сифатида фаолият олиб борадилар. Учинчи катлам вакиллари - булар донишмандлар ва файласуфлардир. Улар мамлакатдаги ахволни урганадилар.

1138

Хдкикатни англаб, конунлар чикарадилар ва бутун мамлакат билан иш тутиб, уларни бошкарадилар.

Шу билан бирга у жамиятни "омма" ва "элита"(зиёли)га булади. Бундай ажратиш VIII асрдаёк ислом фалсафасида мавжуд булган. Бундай булишнинг асл маъноси, танланган тор гурух инсонлар ва яна бошка улардан пастрок "омма" табакалари орасидаги фаркни англатишдир. Бу ажратишни "омма"ни тахкирлаш маъносида тушуниш керак эмас. "Омма" хис-туйгудан иборат илмлар билан чегараланади. "Олимлар" эса уни рационал исботлар билан тулдирадилар. "Омма" юзаки, чукур булмаган илмга эга булади. Улар нарсаларни ким ясаганлигини сураб, суриштирмай кабул килаверадилар. Олимлар эса, нарсани ким ясаганлигини ва у нима учунлигини аниклаб, билган холда уни кабул киладилар [4,238].

Ибн Рушднинг гоялари Форобий фикрларига хам жуда якин. У хам мавжуд феодал тузумни оклайди. Унинг фикрича, хамма одамларнинг имконияти, кобилияти, лаёкати бир хил эмас. Демак, улар орасида фаркланиш, табакаланиш табиий холат, деб билади.

Ибн Рушднинг тарбия масаласидаги гоялари Афлотуннинг "Давлат" асарига шархидаги мухим кисмини ташкил этади. Унда Ибн Рушд Афлотунни тарбияни мусика билан бошлашни маслахат берганлигини айтади. Бирок, шархида унинг узи куйидаги хулосага келади: Уни бу фикрга келишига сабаб, балки унинг даврида мантик санъатини ривожланмаганлигидир. Хрзирги кунимизда эса бу аник ривожланиб булган. Шунинг учун менинг фикримча, тарбияни мантик санъатидан бошлаш тугрирок булса керак. Ундан кейин эса кетма-кет арифметика, геометрия, астрономия, мусика, оптика, механика, физика ва нихоят метафизикага утиш мумкин [1,133].

Афлотуннинг тарбия масаласидаги таълимотини баён килиш давомида Ибн Рушд унга мусулмонлар хаётидан олинган мисоллар билан жило беради. Ибн Рушд бу шархида мамлакат подшохи эга булиши керак булган фазилатлар хакида тухталиб утади. Чунки, фукароларнинг фаровонлиги давлат бошлигига боглик деб билади. Бошлик жисмонан турт мучаси сог, назарий билимларни улуглайдиган, уткир зехнли, хукукни химоя килувчи, уз манфаатини биринчи уринга куймайдиган, олийжаноб, довюрак, дадил, нотик, фаросатли (зийрак), силлогизмнинг урта хажмдаги иборасини тез ёдлай оладиган хислатларига эга булиши керак. Бу сифатлардан ташкари "бунёдкорлик" хусусиятига хам эга булиши шарт. Хукмдор уз хукмронлиги остидаги инсонлардан ажралиб туриши керак эмас [3,138].

Юкоридаги фикрлардан бизга аён буладики, Ибн Рушд карашларидаги давлат бошлиги Ибн Сино ва Форобий карашларидаги давлат бошлигидан деярли фарк килмайди. Форобийнинг машхур "Фозил одамлар шахри" асаридаги подшох эгалик килиши керак булган хислатлар билан деярли бир хил. Факатгина Ибн Рушднинг Идеал жамиятининг подшохи шариат конунларини изохлашга кодир булиши керак.

Шунингдек, "адашган" шахарлар ёки мамлакатлар хакида хам фикр билдириб утади. Унинг бу категориялари Афлотуннинг "ёлгон" мамлакатлари билан жуда ухшаш. Бу карашларида Форобийнинг ижтимоий карашларини, яъни ухшаш шахарлар хакидаги фикрларини куришимиз мумкин. Бу таълимотида файласуф мамлакатни сиёсий ва маънавий агдарилиши ва адашган давлатга айланишини ёркин тимсолини бериб утади. Бугунги кунда хам бирор бир мамлакатни эгаллаш учун турли хил куроллар эмас айнан маънан агдариш усули кенг кулланилмокда. Хусусан, "Soft power" - "енгил куч" воситасида мамлакатлар осонликча адаштирилиб, кулга киритилмокда.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, Ибн Рушднинг ижтимоий-сиёсий карашлари асосан утмишдошлари булмиш Афлотун, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Ибн Божжа, Ибн Туфайл таълимотларига асослангандир. Ибн Рушд антик маданиятнинг хакконий давомчиси була олди. Уни "Умумий бахт" гояси рухлантира олди. У узи яшаб турган дунёни яхши тарафга узгартириш мумкинлигига ишонарди. Унинг таълимотида "Фозил одамлар шахри"га интилишни курамиз.

REFERENCES

1. Averroes. Commentary on Plato's "Republic". Ed.by E.I.Rosenthal. Cambridge, 1956.

2. А.А.Игнетенко. В поисках счастъя. -М., 1989.

3. А. В.Сагадеев Ибе Рушд (Аверроэс). -М.,1973.

4. Ибн Рушд. Опровежение опровержения. Киев. 1999.

5. Саид Бенсаид. Законоведение и политика. Бейрут, 1982.

6. Ренан Э. Аверроэсъ и аверроизмъ. Киев, 1903.

7. Jurayev, S. S. O. (2021). Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlarida baxt-saodat masalasi. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 395-401.

8. Sulaymonov, J. (2021) ABDURAHMON IBN XALDUNNING TAMADDUN TARAQQIYOTI HAQIDAGI QARASHLARIDA JAMIYAT TAHLILV/Academic Research in Educational Sciences, Vol. 2 Special Issue 1, 2021. 451-455 R.

1140

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.