Научная статья на тему 'ҲУНАРМАНДЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ ВА УНИНГ МИЛЛИЙ-АНЪАНАВИЙ АСОСЛАРИ'

ҲУНАРМАНДЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ ВА УНИНГ МИЛЛИЙ-АНЪАНАВИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
751
67
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳунармандчилик / ҳунар / ҳунармандчилик устахоналари / диний этика / илмий мактаблар. / ремесленничество / ремесло / ремесленные мастерские / религиозная этика / научные школы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаева Раъно Гафуровна

Мақолада «ҳунармандчилик» тушунчаси, унинг шаклланишининг тарихий жиҳатлари тўғрисида Ўзбекистон, Россия ва чет элдаги турли илмий мактаблар мутахассислари томонидан тақдим этилган таърифлар келтирилган. Россия ва хорижий тажрибани таҳлил қилиш асосида ҳунармандчиликнинг хусусиятларини ўрганиш билан шуғулланадиган асосий илмий мактаблар аниқланди ва улар томонидан ҳунармандчиликка берилган таърифлар ўрганиб чиқилди. Ҳунармандчиликни тадқиқ қилиш аҳолини иш билан банд этиш, аҳоли турмуш даражасини юксалтириш, ишсизликни бартараф этишдек долзарб иқтисодий муаммоларни ҳал қилишда унинг аҳамиятини тўғри баҳолаш учун зарур.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАУЧНЫЕ КОНЦЕПЦИИ РАЗВИТИЯ РЕМЕСЛА И ЕГО НАЦИОНАЛЬНОТРАДИЦИОННЫЕ ОСНОВЫ

В статье описывается понятие «ремесло» и исторические аспекты его становления, представленные специалистами различных научных школ Узбекистана, России и зарубежья. Для этого на основе анализа отечественного и зарубежного опыта были выделены основные научные школы, занимающиеся изучением особенностей ремесел, и изучены определения, данные ими ремеслу. Исследование ремесел необходимо для правильной оценки его роли в решении текущих экономических проблем, таких как занятость населения, повышение уровня жизни, устранение безработицы.

Текст научной работы на тему «ҲУНАРМАНДЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ ВА УНИНГ МИЛЛИЙ-АНЪАНАВИЙ АСОСЛАРИ»

Абдуллаева Раъно Гафуровна,

Узбекистон Миллий университети "Иктисодиёт назарияси" кафедраси, доцент вазифасини бажарувчи, PhD

^УНАРМАНДЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ ВА УНИНГ МИЛЛИЙ-АНЪАНАВИЙ АСОСЛАРИ

УДК: 334.722(575.1)

АБДУЛЛАЕВА Р.Г. ХУНАРМАНДЧИЛИК РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ ВА УНИНГ МИЛЛИЙ-АНЪАНАВИЙ АСОСЛАРИ

Маколада «хунармандчилик» тушунчаси, унинг шаклланишининг тарихий жихатлари тyFрисида Узбекистан, Россия ва чет элдаги турли илмий мактаблар мутахассислари томонидан такдим этилган таърифлар келтирилган. Россия ва хорижий тажрибани тахлил килиш асосида хунармандчиликнинг хусусиятларини урганиш билан шугулланадиган асосий илмий мактаблар аникланди ва улар томонидан хунармандчиликка берилган таърифлар урганиб чикилди. Хунармандчиликни тадкик килиш ахолини иш билан банд этиш, ахоли турмуш даражасини юксалтириш, ишсизликни бартараф этиш-дек долзарб иктисодий муаммоларни хал килишда унинг ахамиятини тyFри бахолаш учун зарур.

Калит сузлар: хунармандчилик, хунар, хунармандчилик устахоналари, диний этика, илмий мактаблар.

АБДУЛЛАЕВА Р.Г. НАУЧНЫЕ КОНЦЕПЦИИ РАЗВИТИЯ РЕМЕСЛА И ЕГО НАЦИОНАЛЬНО-ТРАДИЦИОННЫЕ ОСНОВЫ

В статье описывается понятие «ремесло» и исторические аспекты его становления, представленные специалистами различных научных школ Узбекистана, России и зарубежья. Для этого на основе анализа отечественного и зарубежного опыта были выделены основные научные школы, занимающиеся изучением особенностей ремесел, и изучены определения, данные ими ремеслу. Исследование ремесел необходимо для правильной оценки его роли в решении текущих экономических проблем, таких как занятость населения, повышение уровня жизни, устранение безработицы.

Ключевые слова: ремесленничество, ремесло, ремесленные мастерские, религиозная этика, научные школы.

ABDULLAYEVA R.G. SCIENTIFIC CONCEPTS OF THE DEVELOPMENT OF THE CRAFTS AND ITS NATIONAL AND TRADITIONAL FOUNDATIONS

The article describes the concept of «craft» and the historical aspects of its formation, presented by specialists from various scientific schools in Uzbekistan, Russia and abroad.

For this purpose, based on the analysis of Russian and international experience, were identified the main scientific schools engaged in the study of the characteristics of crafts. The study of handicrafts is necessary to properly assess its role in solving current economic problems, such as population employment, raising living standards and eliminating unemployment.

Key words: crafts, handicraft, craft workshops, religious ethics, scientific schools.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

Кириш.

Узбекистонда жадал ижтимоий-иктисодий ислохотлар шароитида хунармандчиликни янада ривожлантиришга катта эътибор каратилмокда. Узбекистан халкларининг бой маданий мероси ва тарихий анъаналарини тулик, саклаб колиш, мил-лий хунармандчилик, халк бадиий ва амалий санъ-атини янада ривожлантириш, хунармандчилик фаолияти билан шуFулланувчи фукароларни хар томонлама куллаб-кувватлаш ахоли банд-лигини таъминлаш учун хунармандчилик ишлаб чикаришини техник жихатдан таъминлашни устириш, хунармандларни касбий тайёрлаш тизи-мини такомиллаштириш, уларни моддий-техник, молиявий ресурслар билан таъминлашни тартибга солиш, хунармандчилик махсулотлари сифатини бозор талабига мувофик, ошириш ва экспортини купайтириш, хунармандчилик фаолиятида тадбир-корликдан фойдаланиш каби муаммоларни хал этиш ушбу сохани илмий тадкик этиш зарурия-тини келтириб чикаради.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Хунармандчилик фаолиятини турли йуналишдаги фан вакиллари - педагоглар, социологлар, психологлар, тарихчилар хамда иктисодчилар урганишади.

Хунармандчиликнинг умумназарий асослари, уни ривожлантириш масалалари куплаб хориж-лик олимлар ишларида ёритилган. Булар каторига М.Вебер, В.Зомбарт, А.Смит, Т.Моммзен, Р.Хизрич, М.Питерс ва бошк,а олимларнинг ишларини кири-тиш мумкин.

Шунингдек, МДХга аъзо мамлакатларнинг ик,тисодчи олимларидан И.Т.Посошков, М.И.Туган-Барановский халк хунармандчилигини ривожлантириш назариясини яратишда тадбиркор-лик мухитини шакллантиришга катта эътибор каратишган.

Хунармандчилик узбек олимлари томони-дан урганилган булса-да, аммо унинг ривожла-ниш муаммолари, ик,тисодий жихатлари етарлича урганилмаган. Шу нук,таи назардан хорижий таж-рибани умумлаштириш асосида Узбекистонда улардан фойдаланиш йулларини асослаш мухим вазифалардан хисобланади.

Тадк,ик,от методологияси.

Тадк,ик,от методологиясини хунармандчиликни ташкил этиш ва юритишнинг илмий асослари буйича мамлакатимиз хамда хорижий олимларнинг хунармандчилик йуналишларида олиб

борган илмий ишлари натижалари, шунингдек, Узбекистан Республикаси Президенти-нинг хунармандчиликни ташкил этиш ва ривож-лантиришга оид фармон ва карорлари таш-кил этади. Шу билан бирга, хорижий мамлакат-ларда хунармандчиликни ташкил килиш ва уни юритишнинг узига хос хусусиятларини урганиш, Узбекистонда хунармандчиликни ривожлантириш учун фойдали жихатларини амалиётга кири-тишда катта туртки булиши мумкин. Шу нуктаи назардан ушбу тадк,ик,отнинг методологик жихати мамлакатимизда хунармандчиликнинг иннова-цион ривожланиш Fояларини амалиётга кири-тиш йулларини асослашдан иборат.

Та^лил ва натижалар.

Хунармандчилик инсониятнинг ишлаб чик,ариш фаолияти билан биргаликда пайдо булган. Аммо хунармандчилик хакидаги кайдлар кейинрок вужудга келган. Хунармандчилик туFрисидаги дастлабки маълумотлар Кадимги Хиндистонда яратилган «Упанишада», «Артхашастра», «Ману конунлари», «Рамаяна», «Махобхорат», Кадимги Мисрда «Гераклеополь шохининг уFли Мерика-руга насихатлари» ва «Ипусеранинг маталлари» асарларида мавжуд.

Эрамиздан аввалги IV асрда яратилган «Артхашастра»да жуда куп хунар турлари хакида гапирилади. «Ману конунлари»да эса «гунохсиз» хунарлар ва шуFулланиш улимга олиб келувчи «гунохли» хунарлар ажратилади. Бадиий хунармандчилик билан шуFулланиш таък,иб этил-ган ва бу хунармандчилик тури билан шуFулланиш гунох хисобланган. Хунармандчилик хизматкор, ок,соч булмаган кабила аъзолари - шудраларнинг иши хисобланган [1, 362-б].

Кадимги Мисрда хунармандчилик хакидаги фикрлар мак,бара ва папирусларда ёзилган диний матнлардан иборат булиб, унда хунарманд уста-нинг мак,оми, хукумат амалдорлари билан муноса-бати ва диний маросимлардаги иштироки хакида битилган.

Олимларимизнинг олиб бораётган илмий изла-нишлари шундан гувохлик берадики, милод-дан аввалги I минг йилликнинг биринчи ярмида мамлакатимиз худудида, умуман минтакамизда тоF жинсларини кайта ишлаш (масалан, темир, кумуш, калай, кУрFошин ва хоказолар), улардан харбий ва мехнат куроллари ясаш, кулолчилик, тукувчилик, курувчилик, заргарлик, кемасозлик каби сохалар ривож топган. Милоддан аввалги УШ-УИ асрларда яратилган «Авесто» да кохинлар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

харбийлар, дехконлар хамда хунармандлар каби ижтимоий табакалар тилга олинади [2, 26-б].

Дунё динлари этикасида хам хунар ва хунармандчилик фаолиятига ижобий муноса-бат шаклланган. Масалан, яхудийларнинг диний китоби Эски Ахднинг Борлик хакидаги бобида санъат ва хунармандчилик турларининг юзага келиши шахарларнинг пайдо булиши билан боFланади. Унда металлга ишлов берувчи инсон биринчи хунарманд, деб курсатилади. Миср-даги манбалардан кадимги Сурия ва Хананда хунармандчилик юксак даражада ривож-ланганлигини билиш мумкин. Эски Ахдда хунармандчиликнинг куйидаги турлари - заргар-лар, тоштарошлар ва чилангарлар, сувокчилар, дурадгорлар тилга олинади.

Кадимги хитойларнинг «Гуань-Цзи» таъли-мотида ахолининг алохида катлами, шу жум-ладан, хунармандлар хакида дастлабки маълу-мотлар учрайди. Хунармандчилик кашфиётчи-лик билан боFланади: хунар асл янгиликнинг устун жихатларини хамма нарсадан хам яхширок, курсатиб бера олади. Кадимги Юнон мутафак-кирлари хам хунармандчилик фаолияти муам-мосига алохида тухталган. Ксенофонтдан бош-лаб («Экономикос») [3, 757-б] хунармандчиликка паст назар билан караш шакллана бошлаган. Ксе-нофонт хунармандчиликни кулларнинг иши деб хисоблаган. Ксенофонт хунармандчилик устахо-налари уртасида мехнат так,симотининг ахамияти хакида фикр юритар экан, устахоналарнинг уз ичида хам мехнат так,симоти мухим ахамият касб этишини таъкидлайди.

Сукрот Кадимги Юнонистон шахар-давлатида хунармандчилик мухим урин тутишини таъкидлайди. Платон хунармандчилик фаолиятини янаям аникрок, урганади, унинг фикрича, давлат тарки-бида муайян таксимот мавжуд: давлатни файла-суфлар бошк,аради, сок,чилар курик,лайди, эркин фукароларнинг куйи синфи - хунармандлар эса ишлаб чикариш билан шугулланади [4, 366-б].

Аристотель хунармандчилик фаолиятини иктисодий нуктаи назардан куриб чиккан. «Муайян мак,садга к,аратилган барча хунар турла-рида ишни охиригача етказиш учун тегишли воси-талар талаб к,илинади, улардан айримлари жонсиз, айримлари жонлидир... чунки санъат турларида хунарманд восита булиб хизмат к,илади» [5]. Ари-стотелга кура, хунарманд уз фаолиятини меъёрда олиб бориши учун тегишли ишлаб чик,ариш воси-талари ва хомашё билан таъминланган булиши

керак: «хар к,андай хунарманд, масалан, тикувчи, кемасоз кулида иши учун зарур хом ашё булиши керак. Хом ашё к,анчалик сифатли булса, махсулот хам шунчалик сифатли булиб чикади» [5, 314-б]. Аристотель давлатнинг иктисодий тузилмасида хунармандлар булиши шарт, деб хисоблайди: Хар бир давлат хунармандларга эхтиёж сезади ва улар уз фаолиятидан келаётган даромад хисобига кун кура оладилар»[5, 321 -б].

Кадимги Рим олимлари кадимги яхудийларнинг Эски Ахдида илгари сурилган хунармандчиликка берилган демиург, яъни илохий яратувчи хакидаги фикрга кушилмайдилар, Ксенофонт ва Аристотелнинг таълимотини кабул килиб, хунармандчилик фаолиятини инсонга тегишли иш, деб хисоблайдилар.

Хозирги Узбекистан худудида хунармандчилик давлатлар пайдо булишидан олдин пайдо булган ва давлатлар вужудга келган пайтда хунармандчилик анча тараккий этган. Аммо хунармандчилик туFрисидаги ёзма манбалар мам-лакатимиз худудида хам кечрок пайдо булган. Хунармандчилик туFрисидаги дастлабки маълу-мотларни биз VI-VII асрларда яратилган Авестодан топамиз, кейин эса Кайковус томонидан яратилган «Кобуснома», Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шахри», «Бахт-саодатга эришув» асар-лари, Махмуд КошFарийнинг «Девону-луготит турк», Ал-Хоразмийнинг «Угитлар»и, Абу Райхон Берунийнинг «Минерология» асари, Юсуф Хос Хожибнинг «КутадFу билиг», Ахмад Югнакийнинг «Хибат-ул хакойик», Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил ал-Бухорий томонидан тупланган «Хадислар», Пахлавон Махмуднинг «Рубоий»лари, Лутфийнинг «Гул ва Навруз», Алишер Навоий-нинг «Хамса», «Махбуб-ул-кулуб» асарларида, Аруз Самаркандийнинг «Нодир хикоятлар»и, Захириддин Мухаммад Бобурнинг «Бобурнома» ва бошка куплаб асарларида ёритилган.

Мухим тарихий мерослардан хисобланган «Кобуснома» 44 бобдан иборат булиб, бош-дан охиригача усиб келаётган авлодга, ахлокли, билимли, хунарли булиш, хаётда уз урнини топиш, хар кимга узининг шахсий хаётини йулга куйиш ва турмушнинг бошка томонларини ёри-тиб, тахлил килиб бериш билан сугорилган. Асардаги «Хунарнинг афзаллиги ва кадри баланд, олий табиатли булиш хакида» номли 6-маколот, «Дехкончилик ва бозор хунарлари хакида» деб номланган 43-маколот, ёш авлодни хунар урганишга йуналтириш учун нихоятда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

ахамиятлидир. Жумладан, 6-маколотда шундай дейилади: «Эй фарзанд, огох булким, хунарсиз киши хамма вакт фойдасиз булур ва хеч кимга фойдаси тегмайди... Агар киши олий насаб, асл булса-ю, хунари булмаса, халойикнинг иззат ва хурматидан махрум булади, ундан баттаррок булади» [6, 41 -б].

Шунингдек, барча паЙFамбарларнинг уз хунарлари булган. Масалан, Нух алайхиссалом дурадгорлик, Иброхим алайхиссалом баззоз-лик, Довуд алайхиссалом темирчилик, Сулаймон алайхиссалом хурмо дарахти новдаларидан сават тукиш, Закариё алайхиссалом дурадгорлик, хазрати паЙFамбаримиз Мухаммад соллаллоху алайхи ва саллам чупонлик ва савдогарлик касби билан машFул булишган [7, 31-б].

Кадим утган алломаларимиз, шайхлар хам бирор хунар билан банд булганлар. Халол тирик-чилик орк,али хаёт кечирганлар. Шайх Бахоуддин - накшбандлик (матога безак уриш) хунари билан, шайх Иброхим Ожуррий - Fишт куювчи, Абу Саид Харроз - этикчи, шайх Мухаммад Сак-кон - пичок,чи, шайх Абу Хафз Хаддод - темирчи, шайх Абулхасан - дурадгорлик хунарлари билан шугулланганлар [7, 38-б].

«Куръони Карим»нинг бевосита оятлари талкинидан келиб чиккан, халк орасида турли панд-насихат, уктиришлар, таъкидлашлар куринишида булган «Хадис»лар хам кишилар-нинг турмуш тарзини, ижтимоий фаолиятини, бир-бирига муносабатини маълум даражада тартибга солиш туFрисида угитлар беради.

Ислом оламининг буюк мухаддисларидан хисобланган Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил ибн Иброхим ибн ал-Мурийра ибн Бардазбех ал-Жуафий ал-Бухорийнинг «Ал-жомиъ ас-сахих» асарида бир неча хунарларга купгина боблар ажратилган, яъни, 19-боб - Гушт сотувчи ва к,ассоб хакида, 26-боб - Буёк,чи хакида, 27-боб - Темирчи хакида, 29-боб - Тукувчи хакида, 30-боб - Дурад-гор хакида булиб, юкоридаги хунарларнинг, хунармандларнинг турлича хусусиятларига тухталиб утилади.

Урта аср Шарк,ининг буюк алломаси Абу Наср Форобий узининг катор асарларида илм ва таъ-лимнинг мук,аддаслиги, гузал ахлок,лик, инсоний-лик, садокатлилик, хунар урганиш туFрисидаги рояларни ёзиб к,олдирган. Масалан унинг «Рисола фи-т танбих асбоб ас-саодат» (Бахт-саодатга эришув йуллари хакида рисола), «Фозил одам-лар шахри» ва бошка асарларида узининг яхши,

мукаммал, бахтли жамият хакидаги орзула-рини батафсил баён килади. У «Фозил одамлар шахри» асарида шундай ёзади: «Фозил жамият ва фозил шахар шундай буладики, шу мамлакатнинг ахолиси булган хар бир одам касб-хунар билан шуFулланади. Одамлар чин маъноси билан озод буладилар...» [8, 76-б]. Демак, Форобий адолатли жамият куришда хам, баркамол авлодларни тар-биялашда хам, миллат ва халк,нинг равнак,и учун хам хунар урганиш ва халол мехнат к,илиш зарур-лигини англайди ва уктиради.

Абу Райхон Беруний «Минерология» асарида: «Мехнатсиз шон-шавкатга, мартабага эришган киши хурматга лойикми? Юкори мартабага мехнатсиз эришган киши фарорат соясида яшайди, яхши кийинади, аммо, улуFлик либоси-дан махрум, яланрочдир». Демак, мехнатнинг таги рохат, аммо, хунарманд, мехнаткаш киши жуда катта амалдор була олмаслиги, жуда бой-бадавлат була олмаслиги, яланFоч булиши мумкин, аммо, хузур-халоватда булади [9, 655-б].

Юсуф Хос Хожиб «КутадFу билиг» асарида хар бир киши ижтимоий хаётнинг фаол ишти-рокчиси сифатида хунар УрганмоFи, уз хунари билан халк,ига, Ватанига хизмат килиши зарурли-гини уктиради. Мутафаккир хунармандлар хак,ида: «Жуда зарур кишилардир ... темирчи, тикувчи, этикчи, сувчи, тукувчи, эгарчи, тошчи, укчи, камончиларнинг фойдаси катта... бу дунёда улар яхшилик келтирадилар. Улар жуда куп, ажойиб нарсаларни ишлайдилар» [10, 661 -б], - дейди.

Махмуд Кошрарий «Девони луротит турк» асарида «Илмли, аклли одамларга яхшилик килиб сузларини тингла. Илмларни, хунарларни урганиб, амалга ошир» [11], - дейди. Аллома бу билан кишиларни хунар урганиб мехнат килишга чор-лайди. Илмли кишиларни, хунармандларни эъзоз-лашга улардан ибрат олишга ундайди.

Абу Али Ибн Сино хам хунар урганишни зарурий юмуш, инсон жисмини ва рухиятини чиниктирувчи бир восита, деб хисоблайди: «Эй фарзанд, сен хам хунарни донодан урганмасанг, нодондин УрганFил. Барча катта, кичикка хунар урганмок вожибдир, недимким киши хунар урганмок билан уз хамрохларидан баланд мар-табада булур. Чунки узингда, уз тенгларингда ул фазилатни курмасанг, узингни улардан баланд курасан ва улар сени узларидан баланд мар-табада билурлар. Хунарманд киши уларким фазли ва хунар сабаб билан кадр ва мартабаси узгалардан баланд булFон эканини билиб, фазл

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

ва хунарга аввалидан зиёдрок, харакат к1илFай ва буру^идан зиёдрок фозил ва хунарманд б^ай. Хар киши бундок килса, тезда халкнинг орасида азиз ва улуF булFай. Бас, буни билFон киши фазл ва хунардин кул тортса, бу ак,лсизлик нишонаси-дир. Хунар урганмокда мехнат килмок, баданни ялковлик, яъни бекорчиликдан куткармок фой-далидир. Нединким бекорчилик баданнинг фасод ва беморлиFига сабаб булур» [12, 240-б].

Амир Темур уз салтанатида йирик мехнат таксимоти негизида мустакил соха булиб ажра-либ чиккан хунармандчиликнинг тукимачилик, ёFоч ва тош уймакорлиги, гилам тукиш, сопол, металл буюмлар тайёрлаш каби сохаларини янада ривожлантиришга хамда дехкончилик, чорвачи-лик ва савдога катта ах,амият каратган. Шу сабабли ижтимоий хаётда янгидан-янги касб-хунарларнинг пайдо булишига имконият яратилган, маданият юксак даражада ривож топган. Амир Темур-нинг амри билан турли мамлакатлардан уста-лар, меъморлар олиб келиниб, бетакрор бино-лар курилган ва боFу-роFлар барпо этилган [13, 344-б].

Урта асрларда хунармандчилик тараккиётини цех низомлари асосида тадк,ик, килиш мумкин. Урта асрлар Европасида цехлар Х-Х1 асрларда пайдо булган, унда уста ва шогирдларнинг мавк,еи, фао-лияти, маросимлари ва бошкалар мустахкамлаб куйилган.

Цех низомлари урта аср хунармандлари фаоли-ятини тартибга солгани билан ахамиятлидир. Уму-ман олганда, цех низоми хунармандчилик фао-лиятининг иктисодий жихатлари, янги шогирд-ларни ишга олиш, цех аъзолари харакатининг меъёрларини уз ичига олган [14,62-б]. Шундай килиб, хунармандчилик цехининг низоми уч хил меъёрдан иборат булган. Булар: иктисодий, таъ-лимий ва ахлокий меъёрлар. Уста ва шогирдлар шу меъёрларга асосан фаолият олиб боришган. Хунармандчилик сир-асрорларининг авлоддан-авлодга утишини хисобга олганда, янги техноло-гияларни яратиш ва куллаш хам бир цех доира-сида булган. Шунинг учун хам хунармандчилик цехи узига хос сулолавий ташкилотга айланган.

Тарихий манбаларга караганда Марказий Оси-ёда X асрларда хунармандлар жамоатчилик анъ-аналарига асосан касбдошлар манфаатини химоя килиш максадида уюшмалар ташкил килганлар. Махаллий халк хунармандчилик уюшмаларини «касаба» деб атаганлар [15, 311-б]. Уюшмалар фаолияти махсус хужжат «Рисола» асосида таш-

кил этилган. Рисолада сохага оид ахлокий, хукукий ва ижтимоий меъёрлар шариат конунларига асосан баён этилган. Жумладан, технологик жара-ёнлар, махсулотларнинг турлари, сифати, мехнат куроллари ва хунармандчиликнинг ушбу сохага оид турли хил урф-одат ва маросимлари батаф-сил ёритилади.

Рисолада баён этилган масалалардан ташк,ари, ривоят ва ибратли матнлардан шогирдларни тар-биялаш максадида фойдаланилган. Шунингдек, рисолада уста ва шогирд мажбуриятлари хам бел-гилаб куйилган булиб, унга кура уста уз шогирдига шариат, тарикат илмидан сабок бериши, уни тар-биялаши, уз хунарини пухта ургатиши лозим булган булса, шогирд эса уз мажбуриятига кура устозини хурмат килиши, унга самимий муносабатда булиши ва устанинг рухсатисиз устахонани тарк этмаслиги керак булган [16, 82-б].

Урта асрлар хунармандчилигини тадкик этишда И. Т. Посошковнинг «Бахиллик ва бойлик хакидаги китоб»и хам мухим ахамиятга эга. Бу асарида у Русь давлатини узига хослиги ва миллий-маданий кадриятларини хисобга олган холда янгилаш дастурини такдим этди. Асарнинг «Бадиийлик хакида» деб номланган 5-боби хунармандчиликка баFишланган. Унинг фикрича, уша пайтда оFир ахволда булган шахар хунармандчилигини яхши-лаш учун Европадаги сингари цех низомларини ишлаб чикиб жорий этиш, тайёр махсулотларни тамFалаш ва шогирдларнинг иши учун уста-ларни масъулиятини кучайтиришни таклиф килган. Агар шогирдлар сонидаги чеклов бекор килинса, хунармандчилик устахоналари мануфактура типидаги корхоналарга айланади. Бун-дан ташкари Посошковнинг фикрича, «уйлаб топар-хаёлпараст» (ихтирочи)ларнинг мехнати раFбатлантирилмайди. Шунинг учун ихтирочи-ларнинг улимигача хукукларини химоя килувчи алохида низом жорий этиш зарур. Шунингдек, уларга узларининг «хунар» лари учун нафакат умрбодлик патент бериш керак, балки усталарга устахонасини йирик корхона - «хунармандчилик уйи»га айлантириш хукуки берилиши керак [17, 141-б].

Хунармандчилик туFрисида салбий карашлар XVI-XVII асрларда капиталнинг дастлабки жамFарилиш жараёнида пайдо булди. Хунармандчилик устахонасида мехнат таксимотининг мавжуд эмаслиги, ишлаб чикариш хажмининг камлиги, хунармандларнинг олди-сотди жараёнлари, бозор муносабатларига кириша

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

олмаганликлари сабабли бозор муносабатлари доирасида фаолият юритадиган хунарманд-тадбиркорлар - майда буржуазия ва ишчилар синфи шаклланди.

Меркантилистлар хунармандчилик масаласига у кадар эътибор к,аратмайдилар. Масалан, А. Мон-кретьен «Сиёсий ик,тисод трактати" асарида ишлаб чик,аришнинг заруратини таъкидлайди. Зеро, «дав-латни бой килувчи нарса олтин ёки кумушнинг салмоFи эмас, балки х,аёт учун зарур предметлар-нинг мавжудлигидир». Унинг фикрича, савдо-сотик, ва дастлабки капиталда давлат ролини ошириш даромаднинг ортиши хамда «турли хунарлар»нинг ривожланишига олиб келади [18, 67-б].

Физиократлар асосий эътиборни кишлок хужалигига каратадилар, хунармандларни унум-сиз синф деб хисоблаб, етарлича эътибор каратмайдилар.

Классик ик,тисодий мактаб асосчиси А.Смитнинг ишларида хунармандчилик фаолияти капитали-стик муносабатлардан холи равишда махсулотни ишлаб чик,ариш билан борлик1 иш сифатида талк,ин килинган. А.Смит хунармандчилик фаолиятининг мануфактура саноати ва тадбиркорлик фаолиятига нисбатан самарасизлигини курсатган [19, 656-б].

Хунармандчилик муаммосини В. Зомбарт узининг «Буржуа» асарида батафсил тадк,ик, к,илади. Зомбартнинг фикрига кура, хунармандчиликнинг мохияти куйидагилардан иборат: «...хакикий хунарманд ва хунарни кадрловчи инсон хар вакт «хунар доимо уз эгасини бокиши керак, хунарманднинг турмуши махсулотларининг сотилиши ва мехнат хакига боFлик». У «хакикий хунарманднинг мехнати якка тартибдаги ижоддир», дейди ва инновацион хунармандчилик туррисидаги тезисни илгари суради: «...бир гурух иктидорли ихтирочилар ана шу фаолиятни узларига касб к,илиб олган хамда маълум ик,тисодий манфаат эва-зига у ёки бу жихатдан хаётга татбик, этса буладиган тояларни жамоатчиликка такдим этади» [20, 19-б].

Зомбартнинг фикрига кура, хунарманд-тадбиркорлар капиталистик тадбиркорликнинг бир тури хисобланади: «.хунармандчилик уз фаолиятини капиталистик корхона даражасигача кенгайтира олган капиталистик ишлаб чикариш сохасидаги капиталистик тадбиркорликнинг бир тури хисобланади. Хунармандлар хусусий тад-биркорларнинг «биринчи авлоди», кейинчалик вужудга келган йирик корхоналар асосчилари-дир» [20, 21-б].

М.Вебер хам уз ишларида хунармандчилик фаолиятини салмокли урганган. У хунармандчилик корхоналари капиталистик корхоналарга кадар шаклланган поFона эканини хамда Fарбда хунармандчилик фаолияти узининг ижобий шаклида хужалик юритиш эволюциясининг мухим боск,ичи булганини таъкидлайди. Унинг айтишича, саноат корхоналари гуё хунармандчиликка узлари учун керакли ишчи кучини тайёрлаш вазифасини юклагандай малакали ишчи кучининг салмокли кисмини хунармандлар орасидан танлаб олади. Хунармандчилик билан шурулланувчи католиклар хунарманд булиб колишга мойилрок, яъни улар-нинг нисбатан куп к,исми шу хунар доирасида уста даражасига етади. Чунки оилада дин таъсирида шаклланган инсон ва тарбиянинг узига хослиги касб танлови хамда касбий фаолиятнинг келгуси йуналишини белгилаб беради.

М. Вебер хунармандчиликни факат шахарга хос хужалик фаолияти сифатида урганади. Унинг фикрича, цех бу - йирик бизнесга ухшаш корпо-ратив тузилма, кичик хунармандлар эса купинча йирик цехларга к,арши куйилувчи мустак,ил тузил-мадир. Вебер тарихий тараккиёт давомида кичик хунармандларнинг манфаатлари тадбиркорлик цехлари билан кескин тафовутга келган булиши мумкинлигини таъкидлайди [21, 50-52-б].

Йирик ик,тисодчи олим М.И.Туган-Барановский узининг 1915 йилда ёзган «Кооперациянинг ижти-моий асослари» номли асарида хунармандчилик кооперациясининг вужудга келиши, унинг муваффак,иятсизлиги ва такдири туррисида уз фик-рларини баён этган [22]. У хунармандчиликнинг муваффакиятсизлиги сабаблари сифатида улар-нинг ислохотларга нисбатан бефарк,лиги, замона-вий бухгалтерия ва конунлар билан таниш эмас-ликларини курсатади.

Хулоса ва таклифлар.

Хунармандчилик фаолияти турли замонларда турлича ривожланган ва жуда куп тазйикларга учраганига карамасдан XXI асргача етиб келди. Хар кандай холатда хам узининг яшовчанли-гини саклаб колди, бундан кейин хам мавжуд булишини инобатга олган холда мазкур сохани комплекс куриб чикиб, чукуррок урганиш зарур [23]. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, шунингдек, иктисодиётнинг норасмий секторини тадкик этиш хам хунармандчилик фаолиятининг иктисодий мохиятини тушунишда мухим ахамият касб этади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Законы Ману. - М.: Издательство восточной литературы, 1960. - Б. 362.

2. Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи. (Энг кадимги даврдан Россия боскинига кадар).

- Т.: «Шарк», 2000. - Б. 26.

3. Ксенофонт. Сократические сочинения. Киропедия. - М.: АСТ, 2003. - С.757.

4. Философский словарь / под ред. И. Т. Фролова. 5-е изд. - М.: Политиздат, 1986. - С. 366

5. Платон, Аристотель. Политика. Наука об управлении государством. М.: Эксмо, 2003.

- С. 314.

6. Кайковус. Кобуснома (Форсчадан М. Ризо Огах,ий тарж). - Т.: Истиклол, 1994. - Б. 41.

7. Аждодлар мероси - маърифат зиёси / М. Б. Йулдошев [ва бошк,.]. - Тошкент: MOVAROUNNAHR, 2015. - Б. 31.

8. Абу Наср Форобий. Бахт-саодатга эришув х,ак,ида. Рисолалар. -Т.: «Фан», 1975, - Б.76.

9. Абу Райхон Беруний. К,имматбах,о жавох,ирлар х,ак,ида билимлар китоби. Китобал -жамохир фи - маърифат ал - жавох,ир. Минерология. - Т.: «Узбекистон Миллий энцикло-педияси». 2018, - Б. 655.

10. Юсуф Хос Хожиб. КутадFу билиг (Саодатга йулловчи билим). - Т.: «Фан», 1971. - Б.661.

11. Мах,муд КошFарий.// history,uz tv news

12. Зуннунов А., Хайруллаев М. ва б. Педагогика тарихи. - Т.: Шарк, 2000. - Б. 240.

13. Темур тузуклари. А. СоFуний ва Х.Караматов тарж. - Т.: Адабиёт ва санъат нашр., 1996. - Б. 344.

14. Кузнецова О.Д., Шапкин И.Н. История экономики:Учебник. -М.: ИНФРА - М, 2014. - С. 62

15. Пещерова Е.М. Гончарное производство Средней Азии. - М-Л.: АН СССР, 1959. С.311

16. Атаджанова Д. Рисола - источник по изучению отдельных отраслей истории ремесла // O'zbekiston tanxiJ.,2005. №2. С.82.

17. Посошков И. Т. Книга о скудости и богатстве. - М.: Изд-во АН СССР, 1979. - С. 141.

18. Ядгаров Я.С. История экономических учений. Учебник. -М.: ИНФРА - М, 2014. - С. 67.

19. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. - М.: Директ медиа Паблишинг, 2008. - С. 656.

20. Зомбарт В. Буржуа. Евреи и хозяйственная жизнь: перевод с немецкого. - М.: Айрис-пресс, 2004. - С. 19.

21. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма: избранные произведения. - М.: Прогресс, 1990. - С. 50 - 52.

22. Туган-Барановский М. И. Социальные основы кооперации. - М.: Юрайт, 2016. - С. 344-367.

23. Регулирование деятельности субъектов малого предпринимательства в начале XXI века: мировой опыт : коллективная монография - Томск : Издательский Дом Томского государственного университета, 2020. - 332 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 12(148)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.