CC BY
10
УДК 902/904
DOI10.24412/2413-2004-2022-3-13-22
ТА ЪРИХВА ЁДГОРИХ^ОИ МЕЪМОРИИ Бобоцонова Муаззама, муаллими кафедраи ХУЦАНДИ АСРХ/ОИ XIII - XIV археология, этнография ва диншиносии
МДТ «ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров";Раx^имовНабицон Турдиалиевич,
д.и.т., профессори кафедраи археология, этнография ва диншиносии МДТ «ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров»(Тоцикистон Хуцанд)
ИСТОРИЯ И АРХИТЕКТУРНЫЕ Бободжанова Муаззама, преподаватель ПАМЯТНИКИХУДЖАНДА XIII-XIV вв. каф. археологии, этнографии и
религиоведения ГОУ «ХГУ им. акад. Б.Г.Гафурова»; Рахимов Набиджон Турдиалиевич, д-р ист.наук, профессор кафедры археологии, этнографии и религиоведения ГОУ «ХГУ им.акад. Б.Г. Гафурова»(Таджикистан, Худжанд)
HISTORY AND ARCHITECTURAL MONUMENTS OF KHUJAND OF THE XIII-XIV CENTURIES
Bobojonova Muazzama, lecturer of the department of archeology, ethnography and religion studies under SEI "KhSU named after academician B.G. Gafurov", Rahimov Nabijon Turdialievich, Doctor of History, Professor of the the department of archeology, ethnography and religion studies under SEI "KhSU named after academician B.G. Gafurov" E-MAIL: muazzama 1990@mail.ru Tajikistan, Khujand
Калидвожа^о: таърихи Хуцанд, Шоуроуи абрешим, бодиянишинуо ва ислом, меъмори,
мацбарауо, ёдгорщои асруои XIII-XIV
Заминаи таърихи ва омилуои пайдоиши ёдгорщои меъмории асруои XIII-XIV дар Хуцанд, ки яке аз марказуои цадима ва мууимми тицоратии Шоуроуи абрешим буд, барраси шудааст. Ёдгорщо мазкур мероси фаруанги буда, хусусиятуои ичтимой-сиёсй ва мадании давраи баррасишавандаро инъикос мекунанд. Цайд шуудааст, ки истилои мугулуо (1219-1221) на тануо шумораи зиёди ахолии мусулмонро цисман нобуд кард, балки осори фаруанги моддии Шарци Наздик ва Осиёи Миёнаро аз байн бурд. Аммо истилогарон ба фаруангу дини мауалли дастболо шуда натавонистанд: аввал хонуои алохида, баъд намояндагони ашроф ва бодиянишинони оди исломро цабул карданд. Цабули ислом аз цониби элитаи чагатойй ашрофи бодиянишин ва заминдорони мауаллиро ба уам наздик намуд. Дар баробари ин нацшу нуфузи рууониёни мусулмон баланд гардид. Мусулмонони "нав ", ки аз ашрофи мугул, хосатан хонуо буданд, мехостанд бо кори амали мавцеи худро «нишон дщанд». Онуо ба сохтмони масциду мадрасауо мусоидат намуда, барои ташкили мактабу китобхонауо шароит фароуам меоварданд. Ин амал ва кушишу гайрат дар бунёди иншооти дини дар шауруои Мовароуннаур ва Хуросон, аз цумла дар Хуцанд (масалан, мацбарауои Тубахон, Цазрати Бобо ва Шайх Муслиуитдин) зоуир гардид.
Ривояту анъанауо бо щр яки онцо алоцаманд буда, аз ащмият ва маъруфияти рузафзуни ёдгорщои дини ва зиёратгоууои мусулмони цад-цади Шоуроуи абрешим шауодат медщанд.
Ключевые слова: история Худжанда, Шёлковый путь, знать номадов и ислам,
архитектура, мавзолеи, памятники XIII-XIV веков
Рассматриваются исторический фон и факторы появления архитектурных памятников XIII-XIV веков в Худжанде - одном из древних и важных городских торговых центров Шёлкового пути. Эти памятники являются культурным наследием, отражающим социально-политические и культурные особенности рассматриваемого периода. Отмечается, что монгольское завоевание (1219-1221 гг.) привело к физическому уничтожению не только большого числа мусульман, но и материальной культуры Среднего Востока и Средней Азии. Однако завоеватели были побеждены местной культурой и религией: ислам сначала принимали отдельные ханы, а потом и представители знати и рядовые кочевники. Принятие ислама элитой чагатайской среды сближает кочевническую и оседло-земледельческую знать. При этом происходит возвышение мусульманского духовенства. Новые мусульмане из монгольской знати, особенно ханы, стремились показать и доказать свою набожность практическими делами: строили мечети, медресе, организовывали школы и библиотеки. Эта активность и рьяность проявилась в активном строительстве культовых сооружений в городах Мавераннахра и Хорасана, в том числе в Худжанде (например мавзолеи Туба-хана, Хазрати Бобо и шейха Муслихитдина). С каждым из них связаны легенды и предания, свидетельствующие о росте значимости и популярности культовых памятников и мусульманских святынь на трассах Шёлкового пути.
Key-words: history of Khujand, Silk Road, nomads' elites and Islam, architecture, mausoleum,
monuments of XIII - XIV centuries
The article dwells on the historic background and factors which caused an emergence of architectural monuments of the XIII - XIV centuries in Khujand, one of the ancient and important urban trade centers of the Silk Road. These monuments are a cultural heritage that reflects the socio- political and cultural characteristics of the studied period. It is noted that the Mongol conquest (1219-1221) led to a physical extirpation of not only a large number of Muslims but to extermination of the material culture of the Middle East and Central Asia either. However, the conquerors were defeated by the local culture and religion: first, individual khans, then representatives of nobility and ordinary nomads accepted Islam. The adoption of Islam by the elite of the Chagatay milieu consolidated the nomadic and settled agricultural nobilities. At the same time, the role of Muslim clergy was being elevated. The new Muslims out of Mongolian elite, especially khans, sought to "show off" and prove their piety by practical deeds: mosques and madrasahs were built, schools and libraries were organized. Activeness and zealousness manifested themselves in strenuous constructions of the religious buildings in the cities of Mawerannahr and Khorasan, Khujand inclusive (the mausoleums of Tubakhan, Khazrati Bobo, and Sheikh Muslikhiddin). Legends and traditions are associated with each of them testifying to the growing importance and popularity of religious monuments and Moslemic shrines along the Silk Road.
Хар як давраи гаьрих дар накшаи рушди тaмaддyн чойгод ва вижагидои худро дорад, ки ифодаи он арзишдои моддй ва Faйримодции давраи мазкур мебошад. Чунин андешаро нисбаги гаьрихи яке аз шадрдои кадимаи Оcиëи Мдана - Хучанд бaëн кардан мумкин асг.
Хучанд, ки дар чоряки аввали дазораи I-уми пеш аз милод дамчун шадраки хурд дар содили чапи дaрëи Сир ба вучуд омадаасг, баьдан ба чорродае дар роддои асосии байнимиш-акавии Осдаи Марказй (ба суи СyFд, Шош, Илок, ФaрFонa ва f.) габдил ëфтa, дамзамон дар гули фаьолията худ як маркази гранзигй дар Шодроди абрешим (асри II пеш аз милод - асри XVI милодй) буд.
Дар асрдои X-XIII, махсусан дар арафаи дамлаи мyFyлдо ба Мовароуннадр, Хучанд яке аз шадрдои бузурги миш-ака ба шумор мерафг. Мавкеи хуби чyFрофй (дар чоррадаи тачораг, дар маркази водаи шукуфони кишоварзй, мавчудияги асоси исгихрочи маьдан -кондои ^арамазор ва диг.) ба рушди тачорагу дунар, болоравии икгисодй ва cиëcии Хучанд мусоидаг кард.
^афр^та босгоншиносй ва бозëфтдои нодир низ аз рушди шадру да^та шадри Хучанд гуводй медиданд. Дар чaрaëни гадкику омузиши кигьадои гуногуни шадр, дудуди он ва замони ба шадр дамрод шудани ин ë он кигьаи алодида мукаррар карда шудаанд. Мардиладои васеьшавии дудуди марзии шадр гавассуги шурфдои археологии академик Н.Н.Негматов мукаррар карда шудаанд. Хaфриëт нишон дод, ки дар ибтадои асри XIII дудуди шадри мазкур, дудуди шадрисгону рабод, мингакадои Чоршанбе, Панчшанбе, мадалладои агрофи Хазраги Бобо, Тубахон, Кулолгарон, Купруки баланд, Таги савр ва Faйрaро дар бар мегирифганд. Кальаи шадр ва арк дар дудуди каблии худ бокй монданд, аммо дар ин чо кордои гаьмириву сохгмонй низ анчом дода мешуданд: кисмаги девордо ва манорадо нав карда шуданд, дар болои арк ба чои пешина мачмаадои касри нав сохга шуданд [9, 3-15].
Дар баробари инкишофи дунармандй робигадои гичорагии байналхалкй мусгадкам гардиданд. Хучанд дар мавзеи калидй - дар даромадгоди водии ФaрFOнa чойгир шуда буд. Роддои асосии Дашта Кипчок, Хоразм, Бухоро, Марв, Самарканд ва Тошканд ба ФaрFOнa, КошFaр ва Чин дар Хучанд ба дам мепайванданд. Аз ин чо роддои содили роста дaрëи Сир ба Намангон ва аз содили чапи он ба Андичон оварда мерасонданд. Точирони бонуфуз ба рушди гичораг дар Шодроди абрешим садми бузург гузошгаанд. Дар байни ондо машхургарин - Мадмуди Ялавоч - гочири хоразмй дар хидмата Чингизхон, дигаре -Адмади Хучандй буданд.
Рушди гаьрихй, сдасй, икгисодй ва мадании Хучанд дар натачаи хучуми лашкари мyFyл муддаге ру ба ганаззул нидод. Дар охири соли 1219 мyFyлдо шадрро мудосира карданд. Бино ба маьлумота маьхаздои хагта сарвари мудофиаи Хучанд - садри шадр Темурмалик дар чазираи мусгадками дaрëи Сир (Хисори олй) чойгир шуда, ба мyFyлдо дамла мекард. Пас аз гамом шудани захирадо, Тимурмалик бо чанговарони худ гавассуги каик(заврак)-до ба самта поëнии Сирдaрë ба чониби Хоразм даракаг намуд ва дар он чо бо Ч,алолиддини Хоразмшод штифок барпо намуд.
Исгилои мyFyл ба инкишофи фарданги халкдои Оcиëи Мдана зарбаи ногуворе зад. Дар содадои гуногуни маданияг ганаззул мушодида мешавад. МyFyлдо ба мукобили ислом як кувваи дадшагнок гардиданд: ондо на мусулмонон, на рудонгён ва на мукаддасота мусулмононро эьгироф ва эдгиром намекарданд. Дар мардилаи аз соли 1220 го соли 1260 мyFyлдо гамоми давлагдои мусулмонии Оcиëи Мгёна, Шарки Миëнa ва Наздикро забг намуда, пойгахги чадони ислом - БaFдодро ба дасги худ гирифганд. На гандо пайравони дини ислом, балки марказдои фарданги мусулмонй - масчиддо, мадрасадо, кигобхонадо низ нобуд карда мешуданд.
Аксарияги мугафаккирон, олимон, шоирону нависандагон, уламои дин мачбур шуданд, ки Мовароуннадрро гарк намоянд. Муьгадилшавии дaëти икгисодй ва фардангй
дар оxири асри XIII мушохида шyдa, аз нимаи дуюми асри XIV тадричан болоравии маданияти Осдаи Миëнa 0F0з меëбaд ва, дар давраи давлати Темур ва Темурдан xеле ривоч ëфт.
Х^учуми мyFyлx,о ба Оcиëи Миëнa бо куштори берахмонаи ахолй, xaробшaвии шахрхо ва сарватхои моддй якчоя руй дода буд. Чингизxон Оcиëи Миëнaро ба улуси писараш ЧaFaтой табдил дод. Хучанд, ки соли 1220 аз тарафи мyFyлхо забт карда шуда буд, низ xaроб ва валангор гардида буд. Аммо дере нагузашта Хучанд ба сифати кароргохи волии мyFyлхо Махмуди Ялавоч, сониян писараш Масъуд, интиxоб шуд. Дар дараи Битиклики куххои МyFyл (дар сохили рости Сирдaрë, ру ба руи аз Хучанд) навиштачоте мавчуд аст, ки бевосита бо Масъуд алокаманд мебошад. Катибаи мазкур соли 624 хичрй (1227 м.) навишта шудааст [12, 93-94]. Эхтимол, Хучанд чун шахре, ки дар он тамоми андозхо барои мyFyлхо чамъоварда мешуданд, ба зудй эхë шуд.
Вазъияти маданияти моддй ва маънавии Хучанд дар давраи мyFyлхо ба кадри кофй омyxтa нашудааст. Тафовути чиддй байни бодиянишонони бегона, истилогарон ва ахолии махаллй дар ибтидои асри XIII, дар оxири садаи мазкур тадричан кохиш меëбaд. Тавре ки мухаккики давраи мазкур Г.А.Федоров - Давидов, кайд кардааст дар оxири асри XIII -ибтидои асри XIV xонхои мyFyл бо максади "ба низом даровардани тичорат, муомилоти пулй ва аз Fорaтгaрии ашрофи кучманчй хифз кардани ахолй дар улусхои xyд ислохот мегузаронанд. Аз он вакт инчониб дар улусхо рушди шахрхо ва афзоиши шадиди тичорат, ки аз чониби xонхо ташвик карда мешуданд, ба назар мерасад"[20, 216]. Гарчанде мyFyлхо давлатхои мусулмониро забт карданд ва сарватхои моддии онхоро сохиб шуданд, вале дин ва хуввияти исломиро нобуд карда натавонистанд.
Дар асри XIV кароргохи ЧaFaтойихо ба махалхои алохидаи тобеи онхо кучиданд, намояндагони оилаи хукмрони чингизиëн исломро кабул карданд. Аввал xони Олтин урда (Урдаи Тиллой) - Беркеxон, баъд Итхондан ва ЧaFaтойиëн. Махмуд Faзон Илхониëн (солхои хукмрониаш 1295-1304) 17 июни соли 1295 дини исломро хамчун дини давлатии xонигaрии xyд эълон кард. Тaрмaширинxон (1331-1334) дар байни ЧaFaтойиëн аввалин шуда исломро кабул кард. Дар пайравии xон аввал намояндагони ашроф ва, баъд, тадричан, табакахои дигари истилогарон исломро пазируфтанд. Вазъияти мазкур ба зухуроти сдасати нави чамъияти дастачамъона асос гузошт. Истилогарон - мyFyлхо бо максади мустахкам намудани мавкеи xyд бо рохи ришва ва зурй рухоншн, точирон ва ашрофи феодалии махаллиро ба тарафи xyд кашида, онхоро барои хукмронии кишвари xyд истифода мебурданд.
Кабули ислом аз чониби мyFyлхои улуси ЧaFaтойихо омили мухимми cиëcй ва мафкуравй гардид. Мохияти он чунин буд, ки "дар нимаи аввали асри XIV F0либон мaFлyб шуданд. Чунин буд як навъи истиора" [1,7; 17,103]. Хркимони нави мусалмонон ба сарпарастии ислом, бужди масчиду мадрасахо шуруъ карда ба рухонвдни мусулмон таваччухи xоca зохир карданд. Мухаккикон кайд мекунанд, ки «...дар оxири асри XIII-нимаи аввали асри XIV cоxтмони иншоотхои динй дар авч буд» [4,609; 18,676-695].
Таърж ва фарханги Хучанди асрхои XIII -XIV дар мaъxaзхои xaттй ва бостоншиносй инъикос ëфтaнд, ки барои омузиши xycycиятхои генезиси фархангии давраи баррасишаванда имкон медихад. Дар заминаи таназзули умумй, холати Хучанд нисбат ба дигар шахрхои он замон бехтар ба назар мерасид. Чуноне ки дар боло зикр гардид, Махмуди Ялавоч ва писари у Бурхониддин Масъудбек ба сифати шaxcони эътимодноки Чингизxон ва вориси у xони бузург Уктой ба тaнxох - хукуки аз ахолй чамъмнамудани андозу боч сохиб буданд. Хучанд ба кароргохи Махмуди Ялавоч табдил ëфт. Мувофики тахкики профессор Н.Турсунов, «Махмуди Ялавоч ва Бурхониддини Масъуд дар Хучанд аз соли 1226 то соли 1238 зиндагй кардаанд. Онхо сарвари Идораи граждании
Мовароуннадр ва дорои унвондои «басару-л-дочиб» (айнан «чашми дарвозабон») ва содиби Мовароуннадру Туркисгон» буданд. [16, 47].
Дар баробари ин, Хучанд яке аз марказдои бонуфузи дини ислом ва гаьлими Курьони Мачид дар Мовароуннадр буд. Маьлум, ки хони мyFyл Беркехон ба омузиши Курьон аз яке аз имом-хатабони мусулмонон дар Хучанд шуруь кардаасг [1, 10; 3, 57]. Олим ва адиб Ч,амоли Каршй дар асараш «Мулдакогу-с-сурод» (охири асри XIII- ибтадои асри XIV) доир ба мадфили илмй ва олимони номдору бузурги дину д^ната Хучанд маьлумота пурарзиш овардаасг[5, 147-148]
Мероси фардангии Хучанд дар кабагдои археологии шадр ва иншооги меьмории дорои хусусияги дунявй ва маздабй бокй мондаасг. Бозëфтдои босгоншиносон микдори муайяни маьлумогро дар бораи бокимондадои моддии шадр дар давраи баррасишаванда пешнидод менамояд, ки маьлумоги маьхаздои хагтаро гасдик мекунад. Чанд катаба, кальаи Темурмалик дар чазираи Сирдaрë, з^рата-од^о ва ëдгоридои асосии меьморй - макбарадои Тубахон, Хазраги Бобо ва Шайх Муслидиддин, аз чумлаи мероси фардангии Хучанди асрдои XIII - XIV мебошанд.
Чустучуи бокимондадои кальаи Темурмалик дар чазираи Сирдaрë дар охири асри XK OFOЗ ëфт. Хангоми дaфриëти А.Л.Кун дар чазираи Ёваарал (Тиллокон) бозëфтдои ба асрдои XII-XIII гааллукдошга пайдо шуданд. Хануз дар солдои 50-уми асри XX, го сохгмони Неругоди барки обии Фардод дар канори чазира бокимондадои девордо нaмоëн буданд. Холо сагди оби дaрëи Сир баланд шуда (баьди ба вучуд омадани обанбор дар поëноб), бокимондадои девордои кальа зери об мондаанд. Дар асоси ин маьлумог мегавон гахмин кард, ки кальаи Темурмалик, ки онро Чувайнй гавсиф кардаасг, дар чазираи Тиллокон вокеь буд [13, 48-50].
Дар нимаи дуюми асри XIV бо афзоиши субота икгисодй ва сдасии дaëт дар Мовароуннадр ва дар шадри Хучанд низ сохгмони бошукуду бодашамаг вусьаг ëфт. Хамин гарик, асрдои XIII - XIV сохгмони як кагор бинодои диниро дарбар мегирад, ки аз фаьол шудани меьморон ва илми меьморй шадодаг медидад. Дар ин давра здараггоддои асосии шадр ба вучуд омадаанд, ки намунаи бедгарини ондо оромгоддои Тубахон, Хазрата Бобо ва оромгоди Шайх Муслидиддин мебошанд.
Бокимондадои оромгоди Тубахон дар кисмата кадимаи Хучанд дар шурфи №14 ва №15 кашф карда шудаанд [8, 95]. Тадкиког нишон дод, ки оромгоди Тубахон ëдгории духонаи аз хишгдои пухга сохгашуда буда, бо даромадгоди бодашамаг ва санги мазори бо герракога (сафоли сирдор) кошинкорй гардида, оро дода шудааст. Ёдгории мазкур номи намояндаи ЧaFaтойиëн - Тува(Дува)-хонро, ки солдои 1282-1306 дукмронй кардаасг, содиб шудааст. Бокимондадои гурхона ва здарагхона дафр карда шуданд [7, 45-60]. Дар натачаи ковгуков маьлум гашг, ки дар сохгмон хишта гунуки пухгаи дарозруя исгифода шудааст. Ин мисоли равшани кабули ислом аз чониби Чингизиëни улуси ЧaFaтой ва инчунин баланд шудани накши рyдониëни мусулмон, мебошад.
Дар асри XIV, дар кисмата шимолу шаркии шадр оромгоди дигар - Хазрата Бобо сохга мешавад, ки даромадгоди он (пешток), го миëнaдои асри ХХ нигод дошга шуда, бо лавдаи бо накшу нигори набота ва геомегрй (дандасй) гачкоришуда музайен буд [10, 3-17]. Мугаассифона, бокимондадои оромгод нобуд шуданд.
Мачмааи гаьрихию меьмории дигари шадр бо номи арбоби маьруфи динй Хазраги Бобо Камоли Хучандй алокаманд асг. Маьлум, ки ин пир, устод ва мураббии мардум дар охири асри XII - нимаи аввали асри XIII зиндагй карда, дар ин кисмата шадр ба хок супурда шудааст. Дар асри XIV дар болои оромгоди Хазраги Бобо макбара сохга шуд. Бино ба маьлумоги сарчашмадои хагш, Хазраги Бобо Камоли Хучандй пайрави чaрaëни
Кубравия буд [2,23]. Дар мaъxaзхо далелхое мавчуданд, ки Хазрати Бобо устоди Мавлоно Ч,алолуддин Румй будааст, ки ба ганчинаи назми ирфонй ва фархангии башарй сахми бузург гузоштааст.
Чанд маълумот оид ба зиндагиномаи Хазрати Бобо дар рисолаи «Латоиф-ут-таворжл-и Саид Ашраф Ч,ахонгирй мавчуд аст. Бо номи Хазрати Бобо Камоли Хучандй чандин ривоятхо алокаманд аст, ки дар байни ахолии Хучанд мавчуданд. Бино ба як ривоят Хазрати Бобо буждгузори кисми асосии Хучанд аст, дар ривояти дигар начотдихандаи шахр аз xaробшaвии истилогарони xоричй мебошад [6,78].
Дар ибтидо, оромгох як хучраи гунбаздор буд. Аммо шакли дакики биноро тавсиф кардан душвор аст, зеро дар натичаи таъмири такрорй дигаргунихо ба амал омадаанд. Дар мданахои солхои 50-уми асри ХХ, вакте ки ин ëдгорй аз чониби мyтaxaccиcон баррасй ва тавсиф карда шуд, аз бинохои каблй пешток бо токи амик ва як хучраи мураббаъ бо ду суро™ (дар токи пешток ва девори мукобил) бокй монда буданд.
Хангоми cоxтaни бинои мазори Хазрати Бобо устохо аз кошини рукашй истифода мебурданд. Дар чойхои гуногуни деворхои берунии мазори Хазрати Бобо кошинхои рукаши бо сири ранга пушонидашуда гузошта шудаанд. Онхо назар ба жштхои кухнаи бино xyрдтaр буда, дар девори зарду xокиcтaррaнги одй хамчун нуктахои дyрaxшон фарк мекунанд. Ин xиштхо шакли трапетсия (чоргушае, ки ду тарафи он байни xyд мутавазй ва ду тарафи дигараш Faйримyтaвaзй аст) доранд. Руи xиштхо бо гулхои cyрxy сафед, фирузиву кабуд пушида шудааст. Ба Faйр аз xиштхои якранг, хамчунин xиштхое мавчуданд, ки дар руи онхо якчанд рангхо омеxтa шудаанд: cyрxи манганй, сафед ва фирузй дар тавъамии гуногун.
Накшу нигори ин xиштхои ороишй, инчунин усули тaйëр кардани онхо ва шакли онхо xоcи меъмории Осдаи Миëнa дар нимаи аввали асри XIV мебошад. Махз ба давраи мазкур усули «кошинкории фиребй» xоc аст, ки дар онхо майдонхои рангини алохида бо буридани руи онхо аз хамдигар чудо карда мешаванд [6, 78].
Баъдан дар ин чо мачмааи бузурги фархангй, аз чумла, ба чуз мазор, бинохои масчидхои кухнаю нав ва дигар бинохо ба вучуд омадаанд. Масчиде, ки дар пахлуи мазор cоxтa шудааст, ба асри XVIII тааллук дорад. Масчиди, ки умумишахрй буд, бо наккошихои рангоранг оро дода шудааст.
Хамзамон дар маркази шахри Хучанд бузургтарин мачмааи мазхабй ба вучуд омад. Ин ëдгории меъморй бо номи шоир ва факех Шaйx Муслихиддин (баъзан Маслахатаддин ë Шaйxи Маслахат низ мегуянд), ки дар оxири асри XII - ибтидои садаи XIII зиндагй кардааст, алокаманд аст [19]. Хафржти бостоншиносй собит намуд, ки ин кисми шахр аллакай дар асрхои XI - XII обод гардида буд. Дар чaрaëни хaфриëт бокимондахои макбараи кадимтар, ки ба асри XII тааллук доранд, ошкор карда шуданд. Накшаи ду хучра (520x690, 520x290 см) маълум намуд, ки мувофики он бинои макбараи аввала росткунча буда, дар мехвари шарку Faрб тул кашидааст. Тахкурсии ин иншооти дафн аз санги бинокорй ва деворхо аз xиштxои пуэтаи росткунчаи андозааш 27x12x3,5 ва 28x15x4 см cоxтa шудаанд.
Дар шурфе, ки дар хучраи шимолу шаркй гузошта шуда буд, порахои майолика (кошинкорй - ороиши xоcи меъмории нимаи дуюми асри XIV) ëфт шуданд. Дар зери кисми шимолу шаркии макбараи баъдй (пасин) бокимондахои деворхои ороишй бо накшу нигорхои хандасй аз сафолакхои кандакоринашуда («бантикхо») ва xиштчaхо бо ранги сафед ва фирузаранг ëфт шуданд. Порчахои кошинхои кандакоришуда низ махфуз мондаанд [11, 87-97; 15, 122-134]. Сипас, дар асрхои XIV - XV оромгохи нави духучрагй аз xишти пyxтa бо даромадгохи бохашамате, ки бо xиштaкхои рукаш зинат ëфтaacт, cоxтa
мешавад. Минбаьд оромгод чандин марогиба азнавсозй ва гаьмиру гармим шуда, гандо дар асри XVII намуди зодирии имрузаи пайдо кард. Бинои гаьмиршуда го руздои мо бокй мондаасг [6, 48-50]. Дар асрдои минбаьда дар назди оромгод ансамбл (мачмаа)-ибузург, аз чумла бинодои масчиддои кудна ва нав, манора ва кабрисгони хурде гашкил ëфт.
Дар айни замон макбара - ëдгории бузурггарини шадр буда, ба медвари шарку Faрбй нигаронида шудааст. Ин бинои дyошëнaвй дорои пешток ва гунбаз асг. Макбара аз ду кисм ибораг асг: яке шакли салибдори марказй дорад (здаратхона), дигараш - хучраи чоркунча бо кабр (гурхона). Зиëрaгхонaи бардавои салибшакл дорои се даромадгод кушод (аз гарафи чануб, Faрб ва шимол) мебошад. Гурхона чор дучраи кунчакй дорад, ки чоркунчаро гашкил медиданд (18,5х18,5). Хучрадо алодидаанд, бо бинодои марказии зжратхона ва гурхош иртиботе надоранд. Шифгдои гунбази ондо дар аркондо ва бодбондои сипаршакл чойгир шудаанд. Гунбази берунии гурхона дар болои пояи гунбаз баланд бардошга шудааст. Тавре ки мудаккикон-гаьмиргарон кайд мекунанд, дар болои зжратхона гумбази дукарага (дукабага) низ мавчуд будаасг, ки пояи баланду борик дорад. Ч,олиби гаваччуд асг, ки фризи кандакорй бо навиштачоти арабй ва ороиши спиралй (печугоб) ба девори шаркии зиëрaгхонaи оромгод гузошта шудааст [6, 45].
Дар маркази гурхона санги мазори бо чуб пушидаи асрхои асрдои XIV-XV ва дорои кандакорихо ва накшхо гузошта шудааст. Ороиш дар асоси тавьамкунии сигорадои дадкунча, ромб, панчкунча ва дигар накшдои дандасй (геомегрй) сохга шудааст, ки майдондои ондо бо ороишдои хурди гули услубй пур карда шудаанд. СaFOнaи макбара хеле чолиб асг, ки аз чуб бо курокдои кошикорй сохга шудааст, ки аз чидати услубй ба caFOнaи оромгоди бухороии Сайфиддин Бохарзй монанд мебошад.
Аз ороиши дохилии оромгод-мазори аввала пештокдои ороиши дандасй (геомегрй), ки аз хишти сирдори сафед ва фирузаранг-кабуд дар якчоягй бо чило сохга шудаанд, мадфуз шудаанд. Хамвории пештокдо бо гасмадои герракогаи кошинкорй бо шакли кабуди дарозруй, ки дар чойдои муайян бурида мешаванд, дудуд доранд. Дар мобайни ондо дашг гули 4-барга бо сири сафедранг пушонда шудааст. Кисмаги поëнро ду кагори чуфт хишгдои сирдори кабуд, ки бо «камон»-дои сафед аз дам чудо карда шудаанд, оро додаанд.
Хамин тарик, яке аз марказдои фардангии босгонии Мовароуннадр - шадри Хучанди асримжнагй аз фочиаи муддиш - истилои мyFyлдо начог ëфгa, дубора эдë гардид, ки ëдгоридои мероси фардангии асрдои XIII—XIV аз он гуводй медиданд. Илова бар он, Хучанд дамчун маркази дукмронии мyFyлдо: чун маркази маьмурй ва чамьоварии андоздо адамият пайдо карда буд. Дар баробари ин эдëи дaëти маданй ба назар мерасад. Мавзуи асосии фарданг FOяи ибодаги мукаддасон буд. Он ифодаи пурзур шудани таьсиру нуфузи дин ва зудури мухолифаг ба гаьсири мардуми бегона гардид. Ва нидоят, табакаи низомии мyFyл ва ашрофзодагон ба кабули ислом шуруь карданд ва дар натича, кабули ислом аз чониби ЧaFaгойиëни дукмрон, ашрофи кучманчй ва мукими кишоварзиро ба дамдигар наздик мекунад. Дар баробари ин накши рудондани мусулмон меафзояд. Ин тамоюлро дар афзудани адамияти ëдгоридои динй ва зиëрaггоддои мусулмонй ва шумораи ондо дар Шодроди абрешим равшан мушодида кардан мумкин асг.
Дар саньати замони мазкур мазмуни FOядои исломй низ ба таври назаррас афзоиш меëбaд. Саньатшиносон ба афзудани диссдаги накшдо, чусгучуи васеи восигадои нави ифодаи бадеии афкори ислом ишора мекунанд. Инро аз шумора ва вазифаи ëдгоридои меьмории замони баррасишаванда дидан мумкин асг: парасгиши авлда вусьаг ëфгa, шумораи мавзеи ибодаг — мазору макбарадо меафзояд.
Дар нимаи дуюми асри XIV бо болоравии суботи иктисодй ва сиёсии хаёт дар Мовароуннахр, аз чумла дар шахри Хучанд низ бунёди иншоотхои бошукуху бохашамат вусъат меёбад. Махз дар хамин давра зиёратгоххои асосии Хучанди асримиёнагй -оромгохи Шайх Муслихиддин, оромгохи Хазрати Бобо бунёд гардидаанд. Инчунин яке аз хокимони мугул Тубахон низ дар хамин чо дафн шудааст. Макбараи у (Тубахон) ба ибодатгох табдил ёфтааст.
Хамаи инхо бинохои калоне мебошанд, ки аз хишти пухта сохта шудаанд ва нисбат ба бинохои гирду атроф тафовут доранд. Меъморон оромгоххоро ба таври возех месохтанд. Чунон ки кофтуковхо нишон доданд, дар сохтмони ин макбарахо аз хишти гуногунранг ва майолика васеъ истифода бурдаанд.
Аз тамоми ёдгорихои таърихиву меъмории шахри Хучанди асрхои XIII - XIV, ки дар боло зикр шудаанд, оромгохи Шайх Муслихиддин хамчун яке аз чузъхои номинатсияи Силсилаи фаромарзии «Рохи абрешим: долони Фаргона-Сирдарё» ба Фехристи пешакии мероси умумичахонии ЮНЕСКО ворид гардид.
ПАЙНАВИШТ:
1. Арсланова А.А. Интеграция и взаимодействие монголов с «тюркским миром» по данным некоторых персоязычных историков дотимуридского периода/А.А. Арсланова//Средневековые тюрко-татарские государства. - 2019. - №11.- С.5-12.
2. Асадуллоев С. Хазрати Бобо/Асадуллоев С.. - Худжанд, 1995. - 80 с.
3. Гарустович Г.Н. Средневековые авторы о распространении ислама в улусе Джучи /Г.Н.Гарустович //Вестник Академии наук Башкортостана. Т.12. - 2012. - №.33 -С.55-61.
4. Измайлов И.Л., Усманов М.А. Ислам в Улусе Джучи (История татар с древнейших времён. Т.3. Улус Джучи (Золотая Орда). 13 - середина 14 вв. / Измайлов И.Л., Усманов М.А. - Казань, 2009. - 728 с.
5. История Казахстана в персидских источниках. Т.1. Джамал Карши. Аль-Мулхакат би-с-сурах. - Алматы, 2005. - 404 с.
6. Каримова Г.Р., Филимонова Т.Г., Рахимов Н.Т. Номинация Всемирного наследия ЮНЕСКО. Фергано-Сырдарьинский коридор (Таджикистан) / Каримова Г.Р., Филимонова Т.Г., Рахимов Н.Т. - Душанбе, 2019. - 222 с.
7. Негматов Н.Н. Мавзолей Туба-хан/Н.Н.Негматов//Известия АН ТаджССР. Отд-ние общественных наук. - 1957. - №14. - С.45-60.
8. Негматов Н.Н. О работах Ходжентско-Уструшанского отряда в 1957 г./ Н.Н. Негматов // Археологические работы в Таджикистане. Вып.5. - Сталинабад, 1959. -С.95-101.
9. Негматов Н.Н. Ходжент. Основные этапы истории/Н.Н. Негматов // Исследования по истории и культуре Ленинабада. - Душанбе, 1986. - С.3-15.
10. Негматов Н.Н., Хмельницкий С.Г. К истории архитектурного комплекса Хазрати-бобо/ Н.Н. Негматов, С.Г. Хмельницкий // Известия АН ТаджССР. Отд-ние общественных наук. - 1960. - № 1. - С.3-17.
11. Никитина О.М. Об археологических изысканиях в зоне Мавзолея Шейха Муслихиддина в Худжанде / О.М. Никитина // Археологические работы в Таджикистане. - Вып.26 (1986 г.). - Душанбе, 2005. - С.87-97.
12. Панфилов О.В. Исследования петроглифов Моголтау в 1982 г./ О.В. Панфилов // Археологические работы в Таджикистане. - Вып.22 (1982 г.). - Душанбе, 1990. -С.93-94.
13. Рахимов Н.Т. Чазираи Темурмалик/Н.Т.Рахимов//Мероси ниёгон (Наследие предков). -Душанбе, 2017. - №1 (19). - С.48-50.
14. Султанов Т.И. К историографии этнополитической истории улусов Джучи и Чигатая /Т.И.Султанов //Золотоордынское обозрение.- 2017. Т.5. №1.- С.74-94.
15. Талбакова Н.С., Никитина О.М. Архитектурно-археологические исследования мавзолея Шейха Муслихиддина в процессе реставрации /Н.С. Талбакова, О.М. Никитина // Исследования по истории и культуре Ленинабада. - Душанбе, 1986. -С.122-134.
16. Турсунов Н.О. Цафтхони Темурмалик / Турсунов Н. О. - Хуцанд, 2003. - 404 с.
17. Усманов М.А. Об особенностях раннего этапа этнической истории Улуса Джучи / М.А.Усманов // Тюркологический сборник / 2001: Золотая Орда и ее наследие. -Москва, 2002. - С.96-126.
18. Хаутала Р. Исламизация Джучидского и Хулагидского улусов в сравнении: с точки зрения мусульманских и христианских источников / Р.Хаутала //Золотоордынское обозрение. - Т.6, №4.-2018. - С.676-695.
19. Хмельницкий С.Г. Мавзолей Шейха Муслихиддина / Хмельницкий С.Г. - Худжанд, 2002. - 98 с.
20. Фёдоров-Давыдов Г.А. Исторические особенности городов в монгольских государствах Азии в XIII-XIV вв./ Г.А. Фёдоров-Давыдов // Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. - Алма-Ата, 1983. - С.215-220.
References Literature:
1. Arslanova A.A. Integration and Interaction of the Mongols with the "Turkic world" according to some Persian- Speaking Historians of the pre-Timurid period // Medieval Turko - Tatar states. - 2019, №.11. -pp. 5 - 12
2. Asadulloev S. Khazrati Bobo. - Khujand, 1995. - 80pp.
3. Garustovich G.N. Medieval Authors about the Spread of Islam in Juchiulus (village) // Bulletin of the Academy of Sciences of Bashkortostan. V.12.- 2012, № 33 - pp. 55 - 61
4. Izmaylov I.L., Usmanov M.A. Islam in the Ulus of Juchi (History of the Tatars from Ancient Times. V.3. Ulus Juchi (Golden Horde) The XIII-th - the middle of the XVI-th centuries -Kazan, 2009. - 728 pp.
5. The History of Kazakhstan in Persian sources. V.1. Jamal Karshi. Al-Mulhakat bi-s-surah. - Almaty, 2005. - 404 pp.
6. Karimova G.R., Filimonova T.G., Rakhimov N.T. UNESCO World Heritage Nomination. Ferghana-Syrdarya Corridor (Tajikistan). -Dushanbe, 2019. -222 pp.
7. Negmatov N.N. Mausoleum of Tuba Khan// Tidings of the Academy of Sciences of The Tajik SSR. Department of Social Sciences. —1957, №.14. - pp. 45 - 60
8. Negmatov N.N. On the Work of the Khujand-Ustrushan Detachment in 1957// Archaeological Jobs in Tajikistan. Issue 5. - Stalinabad, 1959. - pp. 95 - 101
9. Negmatov N.N. Khodzhent. The Main Stages of History// N.N.Negmatov Researches on the History and Culture of Lelinabad. - Dushanbe, 1986. - pp. 3 - 15
10. Negmatov N.N., Khmelnitsky S.G. To the History of the Architectural Complex Khazrati Bobo//Tidings of the Academy of Sciences of the Taj. SSR. Department of Social Sciences. -1960, №1. - pp 3 - 17
11. Nikitina O.M. On Archaeological Researches in the Area of the Mausoleum of Sheikh Muslihiddin in Khujand // O.M. Nikitina Archaeological Jobs in Tajikistan. - Issue 26 (1986). - Dushanbe, 2005. - pp. 87 - 97
12. Panfilov O.V. Researches of the Mogoltan Petroglyphs in 1982 // O.V.Panfilov Archaeological Jobs in Tajikistan.-Issue 22 (1982).- Dushanbe, 1990. - pp. 93 - 94
13. Rakhimov N. T. Chazirai Temurmalik// Merosi niyogon (Heritage of_Ancestors). -Dushanbe, 2017 - №1 (19) - pp.48 - 50
14. Sultanov T.I. On the Historiography of the Ethnopolitical History of the Uluses of Jochi and Chigatay. - Golden Horde Review. 2017. V.5. № 1. pp. 74 - 94
15. Talbakova N.S., Nikitina O.M. Architectural and Archaeological Explorations of the Mausoleum of Sheikh Muslihiddin in the Process of Restoration//N.S. Talbakova, O. M. Nikitina Research on the History and Culture of Lelinabad. - Dushanbe, 1986. - pp.122 -134
16. Tursunov N. O. Khafthoni Temurmalik. - Khujand, 2003. - 404pp.
17. Usmanov M.A. On the Features of the Early Stage of the Ethnic History of the Ulus Jochi // Turkological collection/ 2001: The Golden Horde and its Heritage. - M., 2002. - pp. 96 -126
18. Hautala R. Islamization of Jochid and Khulagid Uluses in Comparison: from the Point of View of Muslim and Christian sources// Golden Horde Review. - 2018. V.6,№4 - pp. 676 - 695
19. Khmelnitsky S.G. The Mausoleum of Sheikh Muslihiddin. - Khujand, 2002. - 98 pp.
20. Fyodorov-Davydov G.A. Historical features of cities in the in Mongolian states of Asia in the XIII-XIV centuries.// Medieval Urban Culture of Kazakhstan and Central Asia. - Alma-Ata, 1983. - pp.215 - 220
