Научная статья на тему 'САБАБҲОИ МУҲОҶИРАТИ ТОҶИКОН БА ЧИН ДАР АСРҲОИ ІII-XV'

САБАБҲОИ МУҲОҶИРАТИ ТОҶИКОН БА ЧИН ДАР АСРҲОИ ІII-XV Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
146
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МУҲОҷИРАТ / ТОҷИКОН / СУғДИҲО / МУСУЛМОНОН / ЧИН / ТИҷОРАТ / РОҲИ БУЗУРГИ АБРЕШИМ / АМИР САЙИД / САМАРқАНДУ БУХОРО

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Амиршоев Сиёвуш Нурмуҳаммадович

Муаллиф дар мақола сабабҳои гуногуни муҳоҷирати тоҷиконро ба Чин аз асрҳои III то XV дар асоси сарчашмаҳои таърихӣ мавриди таҳлилу баррасӣ қарор додааст. Дар мақола аввалин муҳоҷирати тоҷикон, ки он махсусан фаъолияти тиҷоратию бозаргонӣ буд, оварда шудааст. Дар баробари ҳамкориҳои тиҷоратӣ, ҳамзамон робитаҳои гуногуни илмӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ, ҳунарӣ, идорӣ, тандурустӣ ва ғайраҳо, ки ба давраҳои дури таърихӣ мерасад, навишта шудааст. Инчунин дар мақола саҳми хонадони тоҷик, ба монанди: Сайид Аҷалли Бухорӣ, Ихтиёруддин, Амир Сайиди Бухорӣ, Ан-Лушан, Ифтихоруддин ва ғайраҳо ҳастанд, ки аз ҷониби императорҳои Чин барои идоракунии давлат ба вазифаҳои мудирият даъват шудаанд ва дар таъриху фарҳанги Чин саҳми бузург гузоштаанд. Муаллифи мақола чунин хулоса мебарорад, ки сабаби аслии муҳоҷирати тоҷикон ба Чин ин корҳои тиҷоратӣ ва бозаргонӣ буд, на фаъолияти миссионерӣ. Хонадони тоҷикӣ дар соҳаҳои тиҷорат, ҳунармандӣ, ҳарбӣ, сиёсӣ, идоракунӣ, робитаҳои дипломатӣ ва ғайраҳо хело ботаҷриба ва маҳорати баланд доштанд ва императорҳо мехостанд ба воситаи инҳо давлати мутамаддин барпо кунанд. Ҳамкориҳои гуногунҷанбаи мардуми тоҷик бо мардуми Чин дар садаҳои гузашта самтҳои мухталиф дорад, вале қисми асосии он сиёсати хориҷии дӯстона ва сулҳҷӯёна буда, боиси муҳоҷирати теъдоди зиёди мусулмонон ба Чин гардид ва дар муносибатҳои дӯстона саҳифаи нав боз кард. Имрӯз фарҳанги Чин хеле гуногунранг аст, ки дар он таъсири аксари маданият ва фарҳанги мардуми ҳамсояи он аз ҷумла тоҷиконро мушоҳида кардан мумкин аст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CAUSES OF TAJIK MIGRATION TO CHINA IN THE ІII-XV CENTURIES

In the article the author analyzes the various reasons for the resettlement of Tajiks in China from ІII to XV centuries on the basis of historical sources. The article cites the first migration of Tajiks, which was associated specifically with trade and economic activities. Along with trade cooperation, various scientific, cultural, political, artistic, administrative, medical and other ties dating back to distant historical periods were recorded. The article also reflects the contributions of Tajik families such as: Sayyid Ajalli Bukhari, Ihtiyoruddin, Amir Sayyid Bukhara, An-Lushan, Iftikhoruddin and others, who were invited by Chinese emperors to leadership positions to govern the state and made significant contributions to Chinese history and culture. The author concludes that the main reason for the migration of Tajiks to China was trade and economic relations, rather than missionary activity. The Tajik dynasty had great experience and skills in trade, crafts, military affairs, politics, administration, diplomatic relations, etc...In the article the author analyzes the various reasons for the resettlement of Tajiks in China from ІII to XV centuries on the basis of historical sources. The article cites the first migration of Tajiks, which was associated specifically with trade and economic activities. Along with trade cooperation, various scientific, cultural, political, artistic, administrative, medical and other ties dating back to distant historical periods were recorded. The article also reflects the contributions of Tajik families such as: Sayyid Ajalli Bukhari, Ihtiyoruddin, Amir Sayyid Bukhara, An-Lushan, Iftikhoruddin and others, who were invited by Chinese emperors to leadership positions to govern the state and made significant contributions to Chinese history and culture. The author concludes that the main reason for the migration of Tajiks to China was trade and economic relations, rather than missionary activity. The Tajik dynasty had great experience and skills in trade, crafts, military affairs, politics, administration, diplomatic relations, etc. , and the Chinese emperors knew and wanted to build a civilized state through them. Multifaceted cooperation of Tajik people with Chinese people in the past centuries has different directions, but the main part of it is friendly and peaceful foreign policy, which led to the emigration of large numbers of Muslims to China and opened a new chapter in friendly relations between China and the West. Today, Chinese culture is very diverse, with the influence of many cultures and cultures of its neighbors, including Tajiks.

Текст научной работы на тему «САБАБҲОИ МУҲОҶИРАТИ ТОҶИКОН БА ЧИН ДАР АСРҲОИ ІII-XV»

♦-♦

УДК 325 (575.3:510) (09)

САБАБХ,ОИ МУХОЧ.ИРАТИ ТОЧ.ИКОН БА ЧИН ДАР АСРХ,ОИ III - XV1

АМИРШОЕВ С. Н.,

Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш

Х,амкорих,ои гуногунчабхди халки точик бо мардуми Чин ба даврах,ои дури таърихй мерасад. Аввалин мух,очирати точикон, махсусан, сугдих,о, ба Чин, аслан аз тарики тичорат огоз ёфтааст. Рох,и бузурги Абрешим тули асрх,о дар зери таъсири точирони сугдй карор дошт. Мах,з х,амин голи-

1.Мацола дар асоси лоихди «Таърихи халки точик» (асри III - аввали XX), разами цайди давлатй 0121TJ1211 навишта шудааст.

бияти сиёсат буд, ки дар имтидоди асрх,о икомати мардумони эрони-таборро дар манотики гуногуни Чин таъмин кард. Дар навбати худ, ин х,олат сабаби истикроридоимии точикондар Чин гардид.

Kадимтаpин хуччати сyFдие, ки соли 197 милодй китобат шyда, то ба замони мо pасидааст, далели pавшани pyшди хамачонибаи тичоpатии Чин даp давpаи сyлолаи Хан (206 п.м.-220 м.) бо сyFдиён аз минтакахои Лоян ва Чанъан то Сзюсюан даp шимолу Fаpбии кишваp (хозиpа вилояти Гансy) махсyб мешавад [8, 434].

Даp баpобаpи хамкоpихои тичоpатй, хамзамон, pобитахои сиёсй, ил-мй, фаpхангй, хyнаpй, идоpй ва тиббй низ доштаанд. X,yнаpмандони точик аз Самаpкандy Бyхоpо ва дигаp шахpхои точикнишин аз чониби импеpа-тоpхои Чин чихати хамкоpихои судманд, даъват мешуданд. Фаъолияти гуногунсохаи онхо сафахоте аз таъpихи точикон аст, ки мутаассифона, то ба имpyз ба омузиши ин чихати масъалаи таъpихи миллиамон камтаp

таваччух каpдаем.

Чунон ки гуфта шуд, яке аз сабабхои асосии мyхочиpати точикон ба Чин коpхои тичоpативy бозаpгонй буд, ки чунин хамкоpихоpо бештаp сокинони СyFд pyшдy инкишоф медоданд. Аммо зyхypоти ачиб ва беназиp даp таъpихи бостонии маpдyмони Осиёи Миёна мyстамликадоpии сyFдихо даp Чин мебошад. СyFдиён, ки даp коpи тичоpат махоpати зиёд доштанд, та^ибан тамоми шохpоххои тичоpатии чиниёнpо бо кишваpхои Fаpбй, аз кабили pоххои тичоpатии X,афтpyд, Тypкистони Ш^кй, МyFyлистон, Чини Fаpбй ва Fайpахоpо даp ихтиёp доштанд ва хамзамон, pохбаpии коpвонy коpвонсаpойхо ба ухдаи онхо буд. Мувофики шаходати манбаъ-хои хаттй ва натичахои коpхои бостоншиносй шабакахои аслии мустам-ликавии сyFдиён даp Чин буданд. Умуман, таъpихи ин мyхочиpатхо ва окибатхои коpи онхо ва даp ин масиp бунёди нуктахои тичоpатй ва накши миёнаpавии онхо даp Рохи Абpешим ва дигаp чанбахои мyстамликадоpии сyFдиён даp манбаъхои зиёди таъpихй ва тахкикотй хуб маълуманд [10, 06].

Точикон тули чандин асp даp минтакае зиндагй мекаpданд, ки аз хаво-лии ФаpFOна то худуди девоpи Чин тул мекашид. Пас аз куххои Помиp ё чуноне, ки чинихо мегуфтанд, куххои Пиёз, даp минтакаи аз ФаpFOна то Самаpканд даp асpи III шохигаpии СyFд ба вучуд омада буд, ки даp давоми 500 сол даp муносибатхои байналмилалии китъаи Осиё накши баFOят калон бозидааст. Солноманависи чинии асpи VI pочеъ ба сокинони СyFд (точикон) чунин мегуяд: «Маpдyми он чо бо чашмони амик, бинии баланд ва хеле сеpмyй мебошанд. Даp тичоpат мохиp хастанд ва хоpичиён даp кишваpхои худ, даp коpхои тичоpатй бо бисёpе аз онхо py ба py мегаpданд» [7, 56].

Аслан аз асpи V милоди мyхочиpати бештаpи точикон ба Чин OFOЗ ёфт. Даp асpхои III-VII бyзypгтаpин мустамликахои точикон даp тамоми Рохи бyзypги Абpешим вучуд доштанд, аз чумла, даp сохили чанубии кули Лоб-ноp чахоp шахp ба вучуд омад, ки даp байни онхо «Путао-чэн» - «Шахpи ангyp» шинохта буда, даp маpкази он ангypзоpхо паpваpиш меёфтанд.

Иттилоот мapбyт 6a aввaлин мyxочиpaти точикон дap Чин 6a охири acpи II, зaмоне, ки онхо дap шимолу Fapбии Дyнхyaн пaйдо мешaвaнд, OFOЗ меёбaд. Аллaкaй дap acpи III мycтaмликaи cyFдиён 6a тaвpи гycтypдa дap воxaxои KpшFap, Лянчжоу вa эxтимолaн дap дохили Чин мycтaк;к;ap шу-дaнд. Хдмин тapик;, точирони cyFдй ё чуноне ки хоричиён онхоро мyap-рифй нaмyдaaнд: «Финик;иёни Ошёи Mapкaзй», тaмоми тичоpaти корво-ниро бо Чин 6a дacти худ мyтaмapкaз кapдaнд вa то acpи VI CyFд xaмчyн як кишвapи тичоpaтй 6a aвчи шyxpaт pacид вa зaбони точикй (фоpcй), зaбони мyошиpaти бaйнaлмилaлй a3 Mapв то Чину MyFyлиcтон гapдид [4, 176-177. 6, 103].

^ли 1980 хднгоми xaфpиёти боcтоншиноcй дap минтaк;aи Нижя-Хуэй, Чини мyоcиp, дap дехди Haн-Cзяо кд6рхоеро кaшф нaмyдaнд, ки мapбyт 6a оилaи Ши acr. Pyйхaти 21 нaфap хешовaндон тapтиб додa шуд, ки a3 руи acлaшон 6a хонaводaи cyFдиён a3 шaxpи Кеш (Шaxpиcaбз) бyдa, 6о хонaводaxое a3 Кaн (Caмapк;aнд) вa Ан (Бухоро) хешовaнд бyдaнд. Ин дaлелpо яке a3 мyътaбapтapин мaчaллaxои илмии чaxон - «Asian Act», ки Пaжyx,ишгоx,и фapxaнгии шapк;и Ч,опон нaшp кapдaacт, тacдик; мекyнaд. Аpaкaвa Macaхypy дap тажухиши худ «CyFдиён вa хонaдони caлтaнaти Cиюй дap дaвлaти Гaочaн» 6a хyлоcaе меояд, ки дap фехриети хизмaтчиёни дaвлaтии нохияи Турфон номи чaнд нaфap 6о номи хонaводaи Ши дидa мешaвaд, ки он гувохй a3 тaъcиpи нaмояндaгони фоpcизaбонон дap умури дaвлaт дap он дaвpa гувохй медиxaд [8, 294].

Ти6к;и capчaшмaxои тaъpихии Fap6ï, ки дap он дaвлaтy шaxpxои гуногун, a3 чyмлa, кaлонтapини он хонaдони Кaн (0S), ки aкcapaн нaмояндaгони кулли к;aбилaxоpо тaшкил медодaнд, тaъcиc ёфтaacт. Бa Faйp a3 ин хонaдони 6узург Ан (SS) дap Бухоро, хотадони Caой Шяркй

(£WS) дap Уcypyшaнa, хонaдони Caо (WS) дap ^6удон, хонaдони Cии

Fap6ï (ffiWS) дap Иштихон, хонaдони Mm (^S) дap MaймypF, хонaдони Хэ (HS) дap Кушония, хонaдони Ши (^S) дap Кеш вa хонaдони Ши (SS) дap Чоч мaъpyф бyдaнд. Capзaмини CyFдиён дap Зapaфшон дap бaйни Амyдapё вa Cиpдapё вок;еъ 6уд. Аз caбaбе, ки хaти мapзxои ин хонaводaxо мycтaxкaм нaбyдaнд, дap дaвpaxои тaъpихй тaFЙиp меёфтaнд, 6о вучуди ин, дap capчaшмaxои чинй онхо 6о номи «Нух Mca6M Чжaо-y» caбт шyдaaнд. Дap дapозaи тaъpих дap capзaмини гycтypдaи CyFд дaвлaти мyтaмapкaз тaшкил нaёфт вa cокинони он мyддaти тулони a3 xaмлaxои пaйвacтa a3 кишвapxои пypк;yдpaт дap зери хукмронии ин ё он к;yввa aзият мекaшидaнд, aммо 6a онхо мyяccap шуд, ки хукмронии кдвмхои худро хифз вa идомa диxaнд вa 6a яке a3 мapдyмони 6узурги тичоpaтпешa дap Рохи 6узурги А6решим мyбaддaл шaвaнд [7, 8-9].

Дap дaвpaи хукмронии cyлолaxои Тaн вa Cyн a3 acpxои VI то XI, хотадонхои точикй Faйp a3 pобитaxои тичоpaтивy бозapгонй, инчунин дap умури фapхaнгй, cиёcй-ичтимой, xap6ï вa Faйpa так;ши бенaзиpе гyзоштa-aнд, ки ин ca6a6M дигapи тaчaммyи точикон дap capзaмини Чин гapдид.

Даp ин давpа даp Рохи бyзypги Абpешим тичоpати байналхалкй pyшдy pавнак ёфт. Унсypхои фаpханги точикон даp Чин фаъолона воpид ва мушохида мешуданд, никоххои омехта байни намояндагони маpдyмони гуногун зиёд шуда буданд.

Мyаppихи чинй Сима Гуана (1019-1086) даp солномаи худ, хангоми сабти ходисоти соли 787 оваpдааст, ки хамаи зодагони «Сиюй» - «Мин-такаи Fаpбй» (яъне аз кишваpхои Fаpбии Чин), ки ба он точикон ва намояндагони дигаpи эpонитабоpвоpид буданд ва муддати тулонй даp Чин зиндагй мекаpданд, занони чинй доштанд. Теъдоде аз точикхо даp ин кишваp ба вазифахои баланд pасида ва ба таъpихy фаpханги Чин таъсиpи амик гузоштаанд. Фатсанг - мyтафаккиpи баpчастаи буддой сyFдй буд. Даp байни сyFдиён воизони дини буддой, таpчyмонхои санскpитй - забони хиндй, конунхои буддой бо забони чинй хеле зиёд буданд. То соли 326 даp байни таpчyмонхо се тан таpчyмонони сyFдй маълуманд, ки машхypтаpини онхо Канг Сенгюан буд [9, 444].

Умуман, асpхои V-VII, давpаи болоpавии мyстамликадоpии сyFдиён буд, аммо даp нимаи дуюми асpи VIII даp давpаи хyкмpонии сулолаи Тан бо сабаби баъзе вокеахои сиёсй, сyFдиён мавкеияти хyдpо аз даст доданд, яке аз сабабхои он шypишисyFдиён бо pохбаpии Ан Лушан (Рухшон) даp солхои 755-763 буд.

Рочеъ ба ин шypиш метавон гуфт, ки маъpyфтаpин саpлашкаpи сyF-диён даp давpаи сулолаи Тан, Ан Лушан буд, ки соли 755 як шypиши васеъ баpои саpнагyн каpдани сулолаи хyкмpонии Танpо саpваpй мекаpд ва пой-тахти импеpияи Чанъанpо забт намуд. Саpдоpони шypиш, даp саpчаш-махои хатии чинй кайд гаpдидаанд, ки онхо аз хонадони сyFдиён буданд: инхо Ан Лушан, писаpаш - Ан Синсю, воpиси Ан Лушан - Ши Симин ва Кан А-и Кюл-Таpкан мебошанд.Даp охиpи соли 755 Ан Лушан саpбо-зонашpо ба пойтахти импеpияи Чанъан бypд. Даp тули хамагй як мох шypишиён пойтахти шаpкии Лоянpо ишFOл каpданд ва Ан Лушан хyдpо аввалин импеpатоpи сулолаи Ян-и нав эълон каpд. Ан Лушан аз сабаби шиддат ёфтани бемоpй, ки ypO ба нобиноии комил тахдид мекаpд, аз Лоян дyp наpафт. «...30 янваpи соли 757 зеpдастонаш, мyшовиp Ян Чжуан ва хочасаpо Ли Чжy-эp, ба хаймаи фаpмондех воpид шуда, ypO куштанд» [2, 270]. Шypишгаpон чанд муддат маpги Ан Лyшанpо пинхон доштанд. Аммо баъдан, баpои нигох доштани ягонагии шypишгаpон, писаpи Ан Лушан - Ан Синсюй воpис эълон шуд, ки фаpмондехии сипохи шypиш-чиёнpо ба ухда гиpифт ва ба унвони импеpатоpй ноил гаpдид [2, 269-271].

Шикасти шypиш ба мавкеи сyFдиён ва диаспоpахои сyFдй даp Чин заpбаи сахте буд. Хдмаи сyFдиён, новобаста аз иштиpокашон даp шypиш зеpи фишоp ва таъкиб E^pOp гиpифтанд. СyFдиён аз таpсy таъкиб асли хyдpо пинхон ва холатхое буд, ки ному насабашонpо иваз менамуданд. СyFдиён мавкеъхои хyдpо даp тичоpат даp Рохи бyзypги Абpешим аз даст доданд [10, 10].

Cyлолaи Тaн тaк;pибaн 290 cол вучуд дошт, rnc aз хapобй вa муно-к;ишaxои дохилй, pоxxои тичоpaтй вa бaндapxо aз нaв 6оз шyдaнд, xaзоpxо точирони хоричй, (фоpcxо, apaбxо, xиндyxо, яxyдиён вa Faйpaxо) бapои тичоpaт 6a Чин омaдa, зиндaгй менaмyдaнд.

Ин мaвчи мyxочиpон мapдyмони гуногунро дap 6ap мегирифт, aммо бештapи онxо мapдyмони apa6y фоpc бyдaнд. Чиниxо apaбxоpо xaмчyн Дуошй (^è; ^fè) вa бaъдтap Дaши (^è) мешинохтaнд вa ин ном 6a тaмоми мapдyми мyxочиpи apa6 пaxн шyдa 6уд. Macaлaн дap дapбоpи Xyкмpонии cyлолaи Тaн cоли 758 caфиpони хaлифaи Аббоcиёнpо хэйи

даши (M^^ê; дaши дap либоcxои cMëx) меномидaнд. Mapдyмоне, ки 6о мaк;caдxои тичоpaтй меомaдaнд, онxоpо фан-шащ Щ^(точ,ирони хоричй махсусан форсу араб^о) меномидaнд вa онxо мyвaффaк;тapин aмaлиёти тичоpaтpо aнчом медодaнд. Дap дaвpaи xyкмpонии импеpaтоp Деcзyнa (cyлолaи Тaн), Cимa Гyaн дap «Cзычжи Тужзян»2 кдйд кapдaacт, ки тaнxо дap пойгахти Чaнъaн чор xaзоp чунин (яъне фоpcxо) точирони хоричй бyдaнд. Дap он вaк;т Фaншaнxо (фоpcxо) xyдyди пaнчcaд cол дap пойтaхт зиндaгй кapдa, 6о зaнони чинй издивоч менaмyдaнд, дорои молу мулк бyдaнд. Онxо 6a коpxои тичоpaтй дap мapкaзxои 6узурги Чин, миcли Янчжоу (xозиpa Cзянcy), Cюaнчжоy (xозиpa Фycзян) вa Гyaнчжоy кору фaъолият менaмyдaнд [3, 82-83].

Дap дaвpaxои xyкмpонии cyлолaxои гуногун дap Чин, фоpcy apaбxоpо 6a як гypyx мyттaxид менaмyдaнд. Ин aз он шaxодaт медиxaд, ки фaxмиши чиниxо ниcбaт 6a хоричиён ноpaвшaн 6уд. Дap acноди тaъpихии Чин мaъмyлaн фоpcxо вa apaбxо aз xaм фapк; нaмекyнaнд; бaъзaн онxоpо тaнxо «точирони хоричй» (шaн-хy) ё «меxмон» ^a^^) меномaнд. Дap номгу-зории точирони хоричй дap cyлолaи Тaн, кaлимaи ху (ÍJ) иловa мешуд, ки бештap 6о он фоpcизaбонон фaxмидa мешyдaнд. X,aмзaмон кaлимaи <^am> мисти пештapa иcтифодa мешуд вa он тaвaccyти cе иероглифи ивaзшaвaндa (#, Ш ё Ш - 6о кaлиди «О6»), инти^ол додa шyдa, онxо ниcбaт 6a бapбapxо - хоричиёне, ки дap шaxpxои бaндapй вомехypaнд вa yмyмaн 6a «^rom-гон» ёд мешyдaнд. Аз ин иcтилоxот вожaи «Portmanto» cохтa шуд: «меxмон-фaн» (фaн-кэ; вa «точирон-ху» (хy-шaн; ЙЙЙ), ки 6a он

точирони Ошёи Fap6ï, ки дap бaндapxои Чин тичоpaт мекapдaнд, гyзоштa мешyдaнд. Дaлелxои xaмзиcтй миёни фоpcy apaбxо aз и6тидои дaвpaи А66ошён 6a дacт меояд: мyaллифи энетклопедияи мaшxypи «Тундян», Ду Ю менaвиcaд, ки «дap Дaши apa6y фоpcxо омехтa вa якчоя зиндaгй

2«Сзичжи тун cзян» - нacaбнoмaecт, ки CHMa Гyaн нaвишгaacт Ba голи 1084 нaшp щyдaacт. Бе) фapмoни импepaтop Ин-cзyнa coли 1065 мyappиxи 6y3ypr Симa Гyaнa rypy^ roprapo capдopй мeкapд, ки дap oн Лю Шу, Лю Бaн, Фaн Сзую низ дoxил бyдaнд, то ки тaъpиxи yмyмичaxoнии 4hkpo тapтиб диадн^ Kop 19 coл идoмa ёфт Ba тaнxo coли 1084 6a импepaтopи нaвбaтй Шeн-cзoн пешнивдц кapдa щуд. «Сзи чжи тун cзян» дaвpaи тaъpиxии Чинpo a3 голвди 403 пеш a3 миюд тс coли 959 милoдй дap 6ap мeгиpaд, ки дap oн xyкмpoнии 16 cyлoлa дap тули 1400 coл тaвcиф гaщтaacт. Acap зиёдa a3 3 миллиoн иepoглиф Ba дap 294 cзюaн (чилд) нaвищгa щyдaacт.

мекунанд», Даp амал ин маънои онpо дошт, ки даp

холати ба Чин pафтан бо pохи бахpй точиpони фоpсy аpаб даp киштихои точиpони фоpс сафаp мекаpданд [12, 250].

Хдмзамон, точиpони фоpсy аpаб даp чанубу шаpкии Чин чойгиp мешуданд. Онхо даp чамоатхои хypд зиндагй мекаpданд, дин ва таpзи хаёти суннатии хyдpо нигох медоштанд. Хддафи асосии мyхочиpати онхо ба Чин асосан тичоpат буд, на фаъолияти миссионеpй. Онхо хyдpо бо табакахои хyкмpон мукобил нагузоштанд ва ба онхо ичозат дода шуд, ки даp байни чинихо зиндагй кунанд ва издивочи омехта дошта бошанд. Наслхое, ки аз ин издивочхо даp Чин таваллуд шудаанд, ба номи фан-кэ машхypанд, яъне ««Op^ñ», ин вожа махсусан ба мусулмонон ишоpа ме-шуд. Тибки дастypхои динй ва анъанахои миллй онхо масчидхо месохтанд ва даp чамоахои хypд зиндагй мекаpданд. Масчидхои имpyзаи Хуайшен даp Гуанчжоу (сулолаи Тан), масчиди Синсзин даp Суянчжоу (сулолаи Суни Шимолй), масчиди Сиянхэ даp Янчжоу (сулолаи Суни Чднубй) ва масчиди Фенхуан даp Ханчжоу (сулолаи Юон) - инхо чоp масчиди авва-лини Чин мебошанд. Бо мypypи замон чомеаи аpабy фоpс (бештаp фоpсза-бонон) даp шахpхои чануби Чин ба хадде зиёд шуданд, ки онхо коpхои дохилиpо даp асоси конунхои худ хал мекаpданд. Даp солхои охиpи сулолаи Тан танхо шyмоpаи точиpони аpабy фоpс даp шахpи Гуанчжоу ба 200 000 нафаp pасид [1, 6-7].

Даp Чин аксаp вакт сулолаи хyкмpонон таFЙиp меёфтанд. Импеpатоp Чжао (импеpияи Сун) ба саpи кyдpат омад, ки мyсyлмононpо та^ибан даp хама вазифахои pохбаpикyнандаи сохаи савдо гузошт. Инчунин, вазифа-хои вазиpи савдо ва савдои хама гуна муомилахо низ аз чониби мусулмонон pохбаpй мешуд. Агаp ба таъpих аз ибтидо нигаpем, Чин бо мусулмонон мушкиле надошт, аксаpи импеpатоpхо бо хушхолй онхоpо кабул мекаpданд.

Соли 1070 импеpатоp Чжао Сю (Шэнсзун, сулолаи Сун) 5300 нафаp саpбози мyсyлмононpо аз Бyхоpо баpои мyбоpиза бо импеpияи Ляо (давлати Китон) даъват намуд. Баъдтаp ин маpдyмpо даp байни пойтахти Сун Кайфэн ва Йенчином (хозиpа шахpи Пекан) чойгиp каpданд. Сабаби даp пойтахти Чин чойгиp намудани мусулмонон даp он буд, ки мувофика бо чанговаpони онвактаи Чин, импеpатоp мyсyлмононpо хамчун чангова-pони ашpоф, содик ва вафодоp мешинохт. Аз ин py, бо сабаби бад будани pобитахои импеpияи Сун бо импеpияи Ляо, соли 1080 вилоятхои шимолй ва шимолу шаpкии Чин боз 10 000 нафаp саpбозононpо аз Бyхоpо даъват намуданд. Ба pохбаpии лашкаpони даъватшуда як нафаp фаpзанди точик, ки аз чониби импеpатоp Чжао Сю даъват шуда буд, Амиp Сайид Бyхоpой (чинй Сy-фэй-эp)3 буд. Амиp Сайид ва кавми y аввалин мусулмононе

3 Мувофщи нaвиштaи М.Т. Хоyтcмa дap «Аввaлин энсиклопедияи истомЯ», ...Фa-Сяи бaёи мeкyнaд, ки Сaйид А^л Шaмcиддии yMap тщумин иacли як нaфap бо номи Сyфэйpa (Сyфaйpa?) acт. Бояд адйд нaмyд, ки Сy-фэй-эp aмиpи мусулмонони Бyхоpо буд, ки a3 тapaфи импepaтоpи cyлолaи Сун бa Чин дaъвaт шyдa, a3 импepaтоpи Чин унвони шо*зодapо гиpифг. У дap тaшaккyли

бyдaнд, км aз чони6и импеpaтоp дaъвaт вa дap Чин зиндaгонй мекapдaнд, aз ин ca6a6, чиниxо Амирро хеле эxтиpом мекapдaнд вa уро «пaдap»-и иолом дap Чин номгузорй нaмyдaнд. Пеш aз y aкcapи мycyлмонxои Чин apa6 бyдaнд, aз ин py, чиниxо мaхcycaн, дap cyлолaи Тaн вa Cyн иcломpо Тaшифa яъне «Конуни apaбxо» (Та-ши ё Да-ши тарчумаи чинии калимаи Този «Tazi» - номест, ки дар ин давра мардуми форс барои араб^о ис-тифода мекарданд) меномидaнд. Амир ^йид Бухорой пешвои мycyлмо-нони Чин mctktoxm Тaшифa «Конуни apaб»-pо хaто шyмypдa, онро 6a «хуэйхуэй cзяо» ивaз нaмyд, ки мaънояш «дини мycyлмонон» мебошaд. Импеpaтоp фaвpaн розй шуд вa aз он вaк;т инчони6 мycyлмонони Чин «хуэй» ном гиpифтaнд вa онxоpо apa6 номидaн Faйpиимкон 6уд [15, 283284].

Pобитaxои мyxиммтapy aмик;тap миёни точикон вa чиниён мaхcycaн, бaъд aз xодиcaи мyFyл, aз acpxои XIII то XV, яъне дaвpони cyлолaxои Юон вa Mин ривочи бештap ёфтaacт. Бa кдвли мyxaк;к;ик;и чинй Финг Cин Юон бaъд aз иcлом «paвобити caмимонaи и^и^дй, бозapгонй, cиёcaти хори-чии дycтонa вa cyлxомез боиcи мyxочиpaти иддaи зиёде aз мycyлмонон 6a Чин гардид вa фacли тозaеpо дap мyноcибaти дycтонaи Чин вa кишвapxои Fap6ï кушуд» [11, 14].

Гyзaштaгони мycyлмонони Чин «хyэй»-xо acлaн эpонитaбоpони му-XOчиp aз Оcиёи Mapкaзй, яъне точикон бyдaнд (инчунин, онxоpо дунганй меномидaнд). Дap дaвpaи cyлолaxои Юон вa Mин дap Юнъaн, Нижя вa дигap минтaк;axои Чин aз Бухоро вa Caмapк;aнд мyxочиpон омaдa бyдaнд. Ти6к;и aхбоpи capчaшмaxо, дap дaвpaи cyлолaи Юон pacмaн œ зaбон иcтифодa мешуд: мyFyлй, чинй вa фоpcй. Maълyм шуд, ки дap он зaмон мувофикм кдрори дaвлaти Юон нaвиштaчот 6о ин œ зaбон тapтиб додa мешyдaнд. Дap зaмони cyлолaи Mин бошaд, мycyлмонони Чин дap мac-Чидxо кито6и «Гyлиcтон»-и Caъдии Шерозиро мехондaнд. Гyфтaн кофиcт, ки зaбони форш дap Чин зери xyкмpонии мyFyлxо 6a яке aз зaбонxои дaвлaтй дap бapобapи мyFyлй вa чинй тaбдил ёфт.

Дap идомaи гyфтaxои 6оло метaвон тaбиби мaшxypи точик- Ифтихо-руддинро дap якчоягй 6о Дин Хонян, ки як acapM «Хуэй-хуэй яофaн», яъне «Доpyxои мycyлмонй», дap 36 cзюaн (чилд) 6о зaбонxои фоpcй вa чинй тapтиб додaaнд, aз зaмони Юон то имруз 6ок;й мондaacт, ёдовapй гард. Myxaк;к;ик;он дap чapaёни омузиши ин кито6 мyaйян кapдaaнд, ки к^ми зиёди доpyxо вa дacтypоти ощо ти6к;и ycyли Абyaлй и6ни Cmto, aз кито6и y «Ал-Конун» додa мешaвaнд. Имруз, нycхaи мyкaммaли ин acap дap Китобхонaи миллим Чин мaxфyз acт. Инчунин, дap бaйни донишмaндони фоpcй дap Юони Чин, 6a Faйp aз Ифтихоруддин, пиcapaш Убaйдyллоx (Мачи-ад-дин, ба забони чинй: Машудин), вaзиpи Юон дap шли 1282 мaъpyф 6уд [4, 180-181].

нoмгyзopии «Хуэй» дap Чин гакщи ^rc^ra^^ бoзид. Aмиp Сaйиц Бyxopoи дap зaбoни чини 6o гоми Су-фэй^ шинoxтa acт Ba гyфтa шyдaacт, ки нoми у дap зaбoни acлй Сyфaйp ё Зyбaйp бyдaacт.

Сабаби дигаpи мyхочиpати точикон ба Чин даp асpи XIII пас аз хучуми мyFyлхо ба саpзамини точикхо ба вучуд омад, ки шyмоpаи зиёди мyсyлмононpо аз Осиёи Маpказй мачбyp сохт, ки ба Чин куч банданд. Мyхочиpати навбатй даp таъpихy фаpханги Чин махсусан, даp pyшди он таъсиpи бyзypг pасонидаанд. Даp ин миён хонадонхои точикие, ки даp Чин буданд, махсусан хангоми хyкмpонии сулолаи Юон даp муддати ду асp даp иктисодиёт, сиёсат, низоми хаpбй, коpхои фаpхангй ва Fайpа даp импеpияи Юон чойгохи хоссаи хyдpо даp чомеаи чинй баpчаста сохтанд, ки накши онон даp таъpихy фаpханги Чин то ба имpyз pyшан намyдоp аст. Мyаp-pихи бyзypг ва сиёсатмадоpи маъpyфи точик - Рашидаддин Фазлуллох, даp китоби худ «Ч,омеъy-т-тавоpих», мегуяд: «Чин даp давpаи хyкмpонии Кубилой коон ба 12 нохия таксим мешуд, ки хаp яке аз O^OpO хоким ва муовини хоким идоpа мекаpданд. Аз ин 12 хоким, 8-тои он аз чумлаи му-сулмонон буданд ва даp нохияхои бокимонда мусулмонон чонишини хоким буданд». Даp асpи XIV шyмоpаи умумии ахолии мусулмон даp Чин 4 миллион нафаppо ташкил медод [13, 344].

Дамин таpик, маком ва манзалати точиконpо даp давpахои гуногуни таъpихии Чин мушаххас тасаввyp каpдан мумкин аст. Аз чумла, даp дав-pахои хyкмpонии сулолаи Юон асpхои XIII-XIV, ки даp он давpа мусулмонон (аслан точикон) на танхо даp вазифахои вазиpй, идоpакyнии савдо, назоpати молияи импеpия, балки даp коpхои илмй-фаpхангй, сохахои хаpбй, тандypyстй ва Fайpа низ коpy фаъолият мекаpданд.

Аз хонаводахои мусулмон даp Чин хонаводаи Сайид Ачалли Бyхоpой (ба чинй: Сайдиянчй) таваччyхpо ба худ чалб мекунад. Номи y бо кучо-нидани як кисми мусулмонон фоpсхо, точикон, аpабхо ба чанубу Fаpби Чин, ба Юнънон алокаманд аст. Чунон ки «Юон-ши» даp ин боpа хабаp медихад: «Даp Юнънон мусулмонони бисёpе буданд. Дама медонанд, ки онхо ачдоди одамоне буданд, ки бо Сайдиянчй омадаанд...» [4, 181]. Ин-чунин, то соли 1328 даp ХонболиF козии динй вучуд дошт, ки мавчудияти чамъияти мyсyлмононpо даp пойтахт тасдик мекаpданд, намояндагони он Убайдуллох, Темyдаp ва Давлатшох буданд ва аз соли 1309 то соли 1328 саpдоpони хукумати Юон буданд. Даp солхои охиpи хyкмpонии Юон мусулмонон даp сохаи илмхои Чин доpандаи унвони илмии сзинши буданд, ки маъpyфи онхо баpодаpон Худобудин, Мулоуддин ва Хайpyддин буданд.

Яке аз шахpсозони шинохта, фаpзанди баpyманди халки точик, меъ-моpи маъpyф - Ихтиёpyддин буд, ки он даp давpони сулолаи Юон бо хамpохии писаpаш Мухаммадшох (Махэ-маша) даp меъмоpй ва таppохии пойтахти Чин (ХонболиF, Даду) шахpи кадимаи Пекан ва даp дигаp таppохивy сохтмони чандин касpy бинохои Чин сахми хyдpо гузоштааст. Номи y даp адабиёту саpчашмахо ба хаp гуна: Ихтиёpyддин - Ikhtiyar ad-dîn, Хай-диpдинг, Якдилдин,ШШЙЙТ, Yëhëidié'érdmg, аpаб.: ù^l Amir aD-Dîn, Хедиэpдинг ва Fайpахо оваpда шудааст. Даp адабиёти чинй

6о номи «Yëhëidié'érdîng» яъне «Ихтиёруддин» вa «Cозaндaи Хон6олот» шинохтa шyдaacт.

Дap охири acpM XIII Ихтиёруддин 6о Лю Бинчжун вa дигap шaхcони мaнcaбдоpи Хaн 6a cохтaни шaxpи Пекaн OFOЗ нaмyдaнд. Ихтиёруддин дap омодacозии тaчxизот, интихо6и 6инокорон, xyнapмaндон вa Faйpa aз бaйни точикону дигap мycyлмонxо чоpaxои дaхлдоp aндешид. У тacмим гирифт, ки 6apOM cохтaни як шaxpи 6узург aз ycyли меъмории cyннaтии чинй иcтифодa кyнaд. Ти6к;и одо6у pycyми cyннaтии Чин, :mapOrnM рушди тaъpихй вa хycycиятxои чyFpофй, rarçmaM генеpaлии тaмоми шaxp тaxия кapдa шуд. Caнъaти меъмориву тappоxии Ихтиёруддин, ^acpM cyлолaи Юон мaхcycaн cохтмони шaxpи Пекaн, дap рушди шхтмон дap дaвpони Xyкмpонии cyлолaxои бaъдй низ (Mин вa Cзин) тaъcиpи aмик; гузошт [16, 45, Б.3].

Хотадощое aз точикон дap ин дaвpaи тaъpихии Чин 6a к;yллaxои 6a-лaнди илм pacидaaнд: Дин Хонян - донишмaнди конфутсй, ки дap ти6 6a тaмpиноти нaфacкaшй вa дacтypxои дaоcии тaвaччyxи зиёд дошт вa 6a мapдyм «доруи човидонй» вaъдa додa 6уд. Бобокaлони y Алоуддин вa 6о6ояш Х,уотуддин мyxочиpони Mовapоyннaxpй бyдaнд. Пaдapи Дин Хонян, Чдмолуддин дap яке aз хaдaмоти дaвлaтии Чин дap шaxpи Учaн кору фaъолият мегард. Дин Хонян, номaш Юн Ген вa Хе Шaн, xaмчyн шоир мaъpyф 6уд, шеъpxои y: «Хaй Гоcзи» - «Хонa дap ганори 6axp» вa «Фaн Вaйcзи» - «Домр 6a кишвapxои 6ерун aз Чин», aз зе6оии зaмин, xaёт вa capнaвишти мapдyм cитоиш метамуд. Maнобеъи чинй дap 6OpaM Дин Хонян нaвиштaaнд, ки «y мaълyмоти олй дошт вa хеле 6оиетеъдод 6уд» [5, 40-41].

Ba^re ки xyкмpонии cyлолaи Юон хотимa ёфт, 6жёре aз мyFyлxо вa инчунин точиконе, ки xaмpоxaшон омaдa бyдaнд, дap Чин мондaнд, aкcapи да^^ои онxо номxои чиниро гиpифтaнд вa 6a олaми гyногyнpaнги фapxaнги Чин омехтa шyдaнд.

То дaвpaи aввaли xyкмpонии cyлолaи Mин, иcлом дap Чин xaнyз дap тули xaфтcaд cол вучуд дошт вa шyмоpaи зиёде aз точикон 6apOM Tyc-тapиши иcлом зaминaи ycтyвоp гyзоштaнд. Аммо коxиши боcypъaти шyмоpaи axолии мycyлмонон (хyэйcзxо) дap бaндapxо 6a нaзap меpacид. Ca6a6M ин, cyCT гapдидaни мaвчи мyxочиpaт aз кишвapxои иcломй, мaхcycaн aз Оcиёи Mapкaзй 6уд, ки 6о мурури зaмон мycyлмонон мaк;оми aввaлии худро aз дacт додa, шaxpвaндони Чин шyдaнд вa тapзи зиндaгй, урфу одaтxо вa хуроквории онxо 6о фapxaнги Чин xaмcон шуд. Инчунин, мycyлмонон дap кд6ули ному нacaбxои чинй шуруъ кapдaнд. Дигap му-cyлмононе, ки ному нacaби чинй тайдо кapдa нaтaвониcтaнд, 6a монaнди номи худ иеpоглифxо гиpифтaнд, 6a мотанди: - Ma (Щ) 6apOM Myxaммaд, Maй 6apOM Mycтaфо, My 6apOM Macъyд, X,a 6apOM X^ca^ X,y 6apOM Х^ейн вa Ca'Я 6apOM Caид вa Faйpaxо. Бо гyзaшти вaк;т, мyxочиpони точик, ки дap Чин мондaнд, 6a лaxчaxои мaxaллй xapф мезaдaнд вa хитой мехон-дaнд. Хдмин тapик;, 6a мycyлмонон беFapaзонa эxтиpом мегyзоштaнд, дap

хукумат, тичоpат ва кишоваpзй аз муносибату имкониятхои баpобаp бахpа мебypданд [17].

Давpаи импеpияи Минpо давpаи тиллоии мусулмонон даp Чин мено-манд, ки даp ин давpа хонадонхои точик солхои тулонй даp сулху шукуфои Чин, даp сохаи фаpхангй ва даp таъсису хаёти пешpафти хyкyматдоpии сулолали Мин сахми бyзypг гузоштанд. Аввалин импеpатоpи сулолаи Мин, Чжу Юанчжана (1328-1398) фаpмон дода буд, ки даp чануби Чин масчидхои зиёдеpо таъмиp ва бунёд кунанд. Инчунин, импеpатоp 100 иеpоглиф, ситоиш ба паёмбаp Мухаммад (с.ъ.в.) навиштааст, ки айни замон даp масчиди асосии Нанкинй чойгиp аст. Баъзе аз таъpихшиносони Чин хатто ба натичае pасидаанд, ки сулолаи Минpо «давpони мусулмонон» меноманд. Дамзамон, даp коpхои давлатдоpии сулолаи Мин, мусулмонон махсусан точикон даp вазифахои идоpакyнй, илму фаpханг, сохахои хаpбй ва Fайpа фаъолият менамуданд. Масалан, даp мyбоpиза бо мyFyлхо (сулолаи Юон), даp лашкаpи импеpатоpи Мин Чжу Юанчжан бисёpе аз фаpмондехони боэътимоди y мусулмонон буданд, аз чумла Ху Дахай, Му Ин, Лан Ю, Фен Шен, Дин Дин ва Fайpахо, ки зодаи Самаp-канду Бyхоpо мебошанд. Даp хаp сypат, хонадонхои точик даp давpони сулолаи Мин даp pyшди сохаи хаpбй, санъат, фаpханг, хyнаpмандй, сиёсату ичтимой сахми беназиp гузоштаанд [13, 344].

Даp давpаи импеpатоp Чжу Ди (1360-1424, сулолаи Мин), чандин экс-педитсияи бахpй ташкил шуда буд, ки онхо бо саpваpии фаpзанди баpy-манди халки точик, бахpнаваpд, дипломат, сайёх ва фаpмондехи бахpй Чжэн Хэ (Ма Хэ - Мухаммад Дочй) амалй мешуданд.

Мухаммад Дочй (1371-1433) - даp забони хитой ва хусусан даp Чин бо номи Ма Хэ ЩЭД, Чжэн Хэ ШЭД ва Ма Санбао шинохтаву маъpyф аст. Бо саpваpии y хафт экспедитсия, даp мyхимтаpин pоххои тичоpатй: сохилхои Осиёи Чднубу Шаpкй, Укёнуси Динд, Бахpи Сypх ва инчунин ба сохилхои Афpикои Шаpкй гyзаpонида анчом дода шуд. У pохи бахpии «Рохи абpешим»-pо зеpи таъсиp ва pохбаpии худ каpоp дода, халкхо ва заминхои навpо кашф намуда кyдpатy бyзypгии импеpияи Минpо ба намоиш мегу-зошт ва pобитахои давлати Чинpо ба саpзаминхои «кашфшуда» таъмин мекаpд.

Чжэн Хэ яъне Мухаммад Дочй соли 1371 даp шахpи Кунян даp маp-кази вилояти чанубу Fаpбии Юнънан, даp наздикии пойтахти он Кунмин (хозиpа Сзинин) даp оилаи мусулмонони Чинй аз хонаводаи хуэйсхо (сэму) ба дунё омадааст. Волидони Ма Хэ аз зодахои сэму - мyхочиpоне, ки аз Осиёи Маpказй даp замони хyкмpонии мyFyлхо ба Чин омадаанд ва даp дастгохи давлатии импеpияи Юон даp вазифахои гуногун коpy фаъолият менамуданд. Аксаpияти Сэмухо, аз чумла, ачдоди Чжэн Хэ, мусулмони аз Осиёи Миёна буданд. Пас аз сукути мyFyлхо ва таъсиси Импеpияи Мин хонаводаи онхо ба мухити Чин, асосан ба сафи мусулмонони чинй -хуэйсзу воpид шуданд.

Чунончи маълум гардид, накши фархангии точикон дар хаёти сиёсй-ичтимоии Чин аз даврони пеш аз ислом то асрхои миёна бузургу беназир аст. Дар асоси тахлилхо метавон гуфт, ки сабабхои мухочирати точикон ба Чин гуногун аст ва он ба воситахои: хамкорихои тичоратй-бозаргонй, робитахои дустонаи илмй, фархангй, тиббй, сиёсй, истеъдоди идоракунии давлат (аз чумла, хонадони маъруфи Сайид Ачалли Бухорй) ва хунари харбй-илмии онхо (сохтан ва истифода бурдани манчаник - тупхои борутй) буданд, ки императорхо мехостанд ба воситаи онхо давлатдории пуркудрате барпо кунанд.

Ин ва бисёр мисолхои дигар аз он шаходат медиханд, ки аз замонхои кадим чинихо ба таъсири фархангии дигарон, аз чумла, мусулмонон бо тахаммул муносибат карда, аз онхо омухтанд ва бо ин восита фарханги худро ганитар гардониданд. Чини муосир хам дар чахон хамчун давлати сермиллат муаррифй мешавад, ки дар он пайравони динхои гуногун бо хам осоишта зиндагй мекунанд. Фарханги Чин имруз хам хеле гуногунранг аст, ки дар он таъсири аксари фархангхои мардумони хамсояи он, аз чумла, точиконро мушохида кардан мумкин аст.

АДАБИЁТ

1.Базанова Е.А. «Трансформация религиозных течений в современном Китайском Исламе». Вестник РУДН, серия Всеобщая история, №4. М., -2009, С.95;

2.Гумилёв Л. «Древние тюрки. История образования и расцвета Великого тюркского каганата (VI-VIII вв. н.э.)». М., 2003.- С.298;

3.Дубровская Д. В. Трагедия на краю Великого Шелкового пути: неоднозначные причины и непредвиденные последствия Янчжоуской (760 г.) и Гуанчжоуской резни (879 г.). Вестник Института востоковедения РАН. № 2. Москва. 2020. - С.374;

4.Кадырбаев А.Ш. «Таджики» Китая: история и современность». Общество и государство в Китае. №1. Москва, 2010. - С. С.472;

5.Кадырбаев А. Ш. «Иранские народы в китае: история и современность»//Ираннаме № 2, г. Алматы. 2007. - С.100;

6.Крюков М.В., Малявин В.В., Софронов М.В., «Китайский этнос на пороге средних веков»//М., 1979, - С.338;

7.Лю Цзяян «Великий Шелковый Путь: Историко-культурный обзор». Санкт-Петербург, 2018. -С.87;

8.Лурье Павел Борисович «Согдийские документы из раскопок раннесредневекового мартшката». Индоевропейское языкознание и классическая филология №16, Санкт-Петербург. 2012. С.912;

9.Пименов А.А. «Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. Этнос, языки, религии». М., 1992. - С.688;

10.Рахимов Н.Т. «Согдийцы в Танской империи: восстание Ань Лушаня». Ученые записки Худжандского государственного Университета им. академика Б. Гафурова. №1, Худжанд., 2020. С.218;

11.Финг Цин Юон. «Фарханги исломй ва эронй дар Чин». Тарчумаи форсй Мухаммад Ч,авод Умедворниё. -Техрон, -1998. - С.272;

12.Kenneth R. Hall. «Maritime Trade and State Development in Early Southeast Asia». Honolulu. 1985. P.466;

13.Kenneth W. Morgan «Islam, the Straight Path: Islam Interpreted by Muslims». New York 1958. P.453 (Chapter 9: Islamic Culture in China by Dawood C. M. Ting);

14.Pelliot P. Unevillemusulmanedans la Chine du Nord sous les Mongols. Journal Asiatique, Paris, 1927, № 211, p.279- 369;

15.Raphael Israeli. «Islam in China: religion,ethnicity, culture and politics». Lexington Books Maryland-2002.- P.350;

16.1Ш1. Ы'ШШХЩЪЩ)) . tts-1934. (Пер. Чэнь Юань. «Текстовые

исследования хуэй-хуэй западных регионов в период династии Юань» (Восемь томов). Пекин. 1934);

17.Ислам во времена династии Мин. [Манбаи электронй] https://ru.qaz.wiki/ wiki/ History_of_Islam_in_China#References. (Санаи истифодабарй: 29.03.2022).

САБАБДОИ МУДОЧИРАТИ ТОЧИКОН БА ЧИН ДАР АСРДОИ III-XV

Муаллиф дар макола сабабдои гуногуни мудочирати точиконро ба Чин аз асрдои III то XV дар асоси сарчашмадои таърихй мавриди тадлилу баррасй карор додааст. Дар макола аввалин мудочирати точикон, ки он махсусан фаъолияти тичоратию бозаргонй буд, оварда шудааст. Дар баробари дамкоридои тичоратй, дамзамон робитадои гуногуни илмй, фардангй, сиёсй, дунарй, идорй, тандурустй ва гайрадо, ки ба даврадои дури таърихй мерасад, навишта шудааст. Инчунин дар макола садми хонадони точик, ба монанди: Сайид Ачалли Бухорй, Ихтиёруддин, Амир Сайиди Бухорй, Ан-Лушан, Ифтихоруддин ва гайрадо дастанд, ки аз чониби императордои Чин барои идоракунии давлат ба вазифадои мудирият даъват шудаанд ва дар таъриху фарданги Чин садми бузург гузоштаанд.

Муаллифи макола чунин хулоса мебарорад, ки сабаби аслии мудочирати точикон ба Чин ин кордои тичоратй ва бозаргонй буд, на фаъолияти миссионерй. Хонадони точикй дар содадои тичорат, дунармандй, дарбй, сиёсй, идоракунй, робитадои дипломатй ва гайрадо хело ботачриба ва мадорати баланд доштанд ва императордо мехостанд ба воситаи индо давлати мутамаддин барпо кунанд.

Дамкоридои гуногунчанбаи мардуми точик бо мардуми Чин дар сададои гузашта самтдои мухталиф дорад, вале кисми асосии он сиёсати хоричии дустона ва сулдчуёна буда, боиси мудочирати теъдоди зиёди мусулмонон ба Чин гардид ва дар муносибатдои дустона садифаи нав боз кард. Имруз фарданги Чин хеле гуногунранг аст, ки дар он таъсири аксари маданият ва фарданги мардуми дамсояи он аз чумла точиконро мушодида кардан мумкин аст.

Калидвожах,о: му^очират, точикон, сугди^о, мусулмонон, Чин, тичорат, Рох,и Бузурги Абрешим, Амир Сайид, Самарканду Бухоро.

ПРИЧИНЫ ТАДЖИКСКОЙ МИГРАЦИИ В КИТАЙ ВО III-XV ВВ.

В статье автор анализирует различные причины переселения таджиков в Китай с III по XV века на основе исторических источников. В статье приводится первая миграция таджиков, которая была связана именно с торгово-экономической деятельностью. Наряду с торговым сотрудничеством были зафиксированы различные научные, культурные, политические, художественные, административные, медицинские и другие связи, восходящие к далеким историческим периодам. В статье также отражен вклад таджикской семьи, таких как: Сайид Аджалли Бухари, Ихтиёруддин, Амир Сайид Бухара, Ан-Лушан, Ифтихоруддин и др., которые были приглашены китайскими императорами на руководящие должности для управления государством и внесли значительный вклад в историю и культуру Китая.

Автор приходит к выводу, что основной причиной миграции таджиков в Китай была торгово-экономические отнощения, а не миссионерская деятельность. Таджикская династия обладала большим опытом и навыками в торговле, ремеслах, военном деле, политике, управлении, дипломатических отношениях и т. д., и китайские императоры знали и хотели через них построить цивилизованное государство.

Многогранное сотрудничество таджикского народа с китайским народом в прошлые века имеет разные направления, но его основная часть это дружественная и миролюбивая внешняя политика, которая привели к эмиграции большого числа мусульман в Китай и

открыли новую главу в дружественных отношениях. Сегодня китайская культура очень разнообразна, в ней просматривается влияние многих культур и культур соседей, в том числе и таджиков.

Ключевые слова: Миграция, таджики, согдийцы, мусульмане, Китай, торговля, Великий шелковый путь, Амир Саид, Самарканд и Бухара.

THE CAUSES OF TAJIK MIGRATION TO CHINA IN THE III-XV CENTURIES

In the article the author analyzes the various reasons for the resettlement of Tajiks in China from III to XV centuries on the basis of historical sources.The article cites the first migration of Tajiks, which was associated specifically with trade and economic activities.Along with trade cooperation, various scientific, cultural, political, artistic, administrative, medical and other ties dating back to distant historical periods were recorded.The article also reflects the contributions of Tajik families such as: Sayyid Ajalli Bukhari, Ihtiyoruddin, Amir Sayyid Bukhara, An-Lushan, Iftikhoruddin and others, who were invited by Chinese emperors to leadership positions to govern the state and made significant contributions to Chinese history and culture.

The author concludes that the main reason for the migration of Tajiks to China was trade and economic relations, rather than missionary activity. The Tajik dynasty had great experience and skills in trade, crafts, military affairs, politics, administration, diplomatic relations, etc., and the Chinese emperors knew and wanted to build a civilized state through them.

Multifaceted cooperation of Tajik people with Chinese people in the past centuries has different directions, but the main part of it is friendly and peaceful foreign policy, which led to the emigration of large numbers of Muslims to China and opened a new chapter in friendly relations between China and the West. Today, Chinese culture is very diverse, with the influence of many cultures and cultures of its neighbors, including Tajiks.

Key words:Migration, Tajiks, Sogdians, Muslims, China, trade, the Great Silk Road, Amir Said, Samarkand and Bukhara.

Сведения об авторе: Амиршоев Сиёвуш Нурмухаммадович-младший научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им А. Дониша НАНТ, Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. ак. Раджабова, 7. E-mail: Siyova_87@mail.ru

Information about the author: Amirshoev Siyovush Nurmuhammadovich - Junior Researcher of the Department of Ancient, Medieval and Modern History of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after V.I. A. Donisha nant. Adress: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st.ak. Radjabovs, 7. E-mail: Siyova_87@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.