CC BY
2г
«л арих куреп, эзлэп алыр
эле...»
Фазыл Туйкин. 1936 ел. Элмэт районыныц Габдрахман авылы. Фото шэхси архивтан.
. йез башында кип колачлы ижат эш-чэнлеге алып барган, татар мэдэния-тен устеруге зур кеч куйган Фазыл Туйкин (1887-1938) исеме куплвребезгэ таныш. Ул безгэ узенчэлекле шагыйрь, драматург, прозаик Ьем тарихчы буларак билгеле. Шулай ук вакытлы матбугат битлэрендэ аньщ тел, вдэбият, мэгариф Ьем башка мэсьвлвлвргв караган мвкалелэре белен де еш очрашабыз. «Кечек тежвид»1 Ьем «Эхкяме ислам»2 исемле дини китаплар язганлыгы да сонгы елларда ачыкланды. Татар едебияты тари-хына ул татар кулъязма ядкярлерен эзлеп табучы Ьем кубрек фольклорчы галим буларак кереп калган. Ченки аньщ бу елкедеге хезмете зур да, мактаулы да. Ф. Туйкин бе-ренчелерден булып, халык авыз ижаты есерлерен туплады, аларны системага сал-ды, фенни кузетулер ясады.
Халык едебиятын ейренунен еЬемия-тен галим болай дип анлата: «Бер халыкны тиреннен тикшереп ейрену ечен, ин зур булышлык ите алучы нерсе — шул халык-ньщ едебияты санала. Ченки, халык едебиятын куп гасырлар аша килген тормыш тежрибелере, тарих дулкыннары тудыра. Халыкньщ тойгысы, шигьрияте аны жанлан-дырып устере бара. Шунлыктан, халык едебиятында халыкньщ теле, гадет-йоласы, тормыш Ьем табигатьке карашы, идеологи-ясе, меденияте, анын усеше, узгереше, курше халыклар белен элемтесе, аньщ бас-кычлары бетен вак тармаклары белен сак-лана»3. Ул халык яшеешендеге сеяси, ижти-магый, икътиеади Ьем медени узгерешлер-нен халык едебиятыньщ эчтелегене, усе-шене нык теэсир итуене де игьтибар ите.
1912 елны Фазыл Туйкинньщ кыска-кыска дурт юллы халык жырларыннан тор-ган «Жырлар ехтерисе» исемле жыентыгы Казанда денья куре4. Бу китап 1912-1918 елларда дурт тапкыр басыла. Димек, жыен-тыкны халык яратып укыган Ьем уз иткен диген суз. 1100 жырны берлештерген, алфавит тертибенде системага салынган бу жыентык революцияге кадер чыккан башка жыр китапларыннан аерылып торган Ьем бугенге кенде ул узенен тарихи Ьем гыйль-ми еЬемиятен югалтмаган.
Фазыл Туйкинньщ халык авыз ижаты есерлерен жыю, барлау, системага салу, бастырырга езерлеу Ьем бу хакта фенни хезметлер язуы, башлыча, 1910-1920 нче елларга туры киле. Лекин фольклорчы га-лимнен бу елкедеге эшченлеге шома гына бармаган, ана куп кене кыенлыклар курерге туры килген. Бигрек те, егерменче елларда ул совет режимынын, аньщ тети егетлере-
нен мерхеметсезлеген, кешесезлеген курэ. Ул заманнын сэясэте, идеологиясе, хэерче тормышы, ижат кешесенен хезмэтенэ, шэхесенэ текереп карау аньщ хатларында бик ачык чагылган.
1925-30 елларда Татарстан Мэгариф Халык Комиссариаты каршындагы Гыйль-ми Узэк татар халык ижатын барлау, туп-лау Ьэм бастырып чыгару эшен башлап жибэрэ. Гыйльми Узэкнен «Халык эдэбия-тын эшлэу» комиссиясе Татарстанда Ьэм татарлар яши торган башка республика Ьэм елкэлэрде татар халык ижатын жыюны оештыра. Татар мэктэплэрендэ тел-эдэби-ят укытучылары аркылы авылларда фольклор эсэрлэрен барлау Ьэм туплау шактый кин кулэмдэ алып барыла. Укытучылардан, торле кешелэрдэн Гыйльми Узэккэ эки-ятлэр, жырлар, табышмаклар теркэлгэн дэфтэрлэр, жыентыклар килэ башлый.
Фазыл Туйкин да бу эштэ зур активлык курсэтэ. Анын Гыйльми Узэккэ язган сигез хаты сакланып калган. Алар эдип Ьэм га-лимнен шул чорнын катлаулы сэяси Ьэм эдэби кэрэш казанында кайнавы, шул ни-гездэ купме кыенлыклар куруе, кайгы-са-гышка дучар булуы турында сойли.
Хэзерге вакытта торле китапханэлэрдэ Фазыл Туйкинньщтугыз китабы бар. Эмма анын куп кенэ хезмэтлэре деньяга чыга ал-мый кала, югала. Алар ниндирэк эдэби эсэрлэр, фэнни хезмэтлэр, жыентыклар бул-ган —мона да хатлары ачык дэлил булып тора. Шундый хезмэтлэрнен берсе — «Ил
эдэбияты» жыентыгы. 400 дэн артык халык экиятлэре, дастаннар, мэзэклэр туплан-ган бу хезмэтне алар абыйсы Кэбир Туйкин белэн 1920 нче елларда Казанга — Гыйльми Узэккэ жибэрэлэр. Эмма кэгазь булмау сэбэпле китап басылмый кала. 1926 елньщ 6 сентябрендэ язган бер хатында бу турыда Фазыл Туйкин болай ди: «Безнен байтак вакытлардан бирле жыелып та, 1918 нче елда тэртипкэ тезеп ясаган «Ил эдэбияты» исемле эсэребез егерменче елда ук Татарстан Гыйльми мэркэзенэ тапшырылган иде. Лэкин ул эсэр быелга чаклы басыла алмый ятты. Уткэн кышта Г[алимжан] Иб-раЬим иптэшнен «бастыра алмыйбыз» дигэн сузен ишеткэч, без аны кире алдыр-ган идек»5.
Галимжан ИбраЬимов та узенен «Тел, эдэбият мэсьэлэлэренен кирэкле бер тар-магы» исемле мэкалэсендэ бу хезмэт хакын-да болай ди: «Фазыл Туйкэ иптэшнен «Ил эдэбияты» дип жыйган кыйммэтле матери-аллары ятты-ятты да, басар очен чара бул-маганлыктан, рэнжеп, шелтэлэп узенэ кире copan алды»6. Хатлардан куренгэнчэ, 1926 еллар тирэсендэ алар бу китапны янадан бастыруга тэкъдим иту нияте белэн Казан-га жибэрэлэр. Икенче мэртэбэ жибэргэч тэ, бу материаллар матбугатка тэкъдим ителг-энме, басылып чыкканнармы — бу хакта мэгълумат юк.
Егерменче елларнын икенче яртысын-да Фазыл Туйкиннын «Балалар сэхнэсе», «Озын койлэргэ халык жырлары» Ьэм «Ха-
Туйкина Гайшэ Фэхри кызы (уртада) уллары Кэбир (уц ягында) Иэм Фазыл (сул ягында) гаилэл эре белэн. 1928 ел. Бегелмэ шэЬэре. Фото шэхси архивтан.
/V ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ -—-
t
лык эдэбиятын едэби, гыйльми яктан тикшеру» исемле жыентыкларын Ьем хезме-тен Казанга жиберуе билгеле. Гыйльми Узекке жибврелгэн бу материаллар арасын-да Фазыл Туйкин жыйган 1200 чамасы мвкаль, 300 еллык бэетлвр дэ була. «Халык эдвбиятын вдвби, гыйльми яктан тикшеру» исемле хезмэте аеруча игьтибарга лаек. Бу хакта Гыйльми Узекнец 1928 елньщ 20 май карары7 Ьем Хвсэн Галинен рецензиясе сак-ланып калган8. Галимнэр Фазыл Туйкинньщ бу хезмэтен: «Халык эдэбиятыньщ теория-сенэ кайта торган бер эсер хэзергвчв татар телендэ чыкканы юк»,9— дип югары бэя-лилвр. Шуна да карамастан, Фазыл Туйкин-га хезмэтлврен мвйданга чыгару вчен куп мэшэкатьлэр курергв, кервшергэ туры килэ.
Хатларында Фазыл Туйкин язган хезм-этлэрнен, туплаган материалларнын сэяси ягына да кагылып утэ: «Сеяси яктан алып Караганда, бу всэр, элбэттэ, алкышланып алынырга тиеш»10.25 августта язган хатын-да да ул шул хезмэтенен язмышын кайгыр-тып, аньщ сэяси ягына искарте: «Ул минем унбиш еллык твжрибв жимешем, анда халык йврэге, халык тарихы, халык шигыре саклана. Ул Татарстан ечен кыйммэтле бер всэр иде. Гыйльми, едвби мэслихэтен встемэ алам, сэяси ягын каратырсыз, минем дэ башка тай типмэгэн, сэясэт денья-сына жинаять итэргэ тугел, хезмэт итэргэ телим»11. Бу юллардан шул ацлашыла: Фазыл Туйкин эсэрлэрен басмага эзерлэгэн вакытта, яисэ эдип-галим туплаган матери-алларны баемый тинтерэтеп йэргэндэ, сэяси як та калкып чыккан икэн. Эйе, болше-виклар диктатурасы хэкем сэргЭн заманда ин элек язучыньщ сэяси йэзе билгелэнэ, э эдэби осталык мэсьэлэсе икенче яссылык-ка кучерелгэн. Фольклорчы галим-язучы-ньщ хатлары белэн танышып чыккач та, совет режимы хэкемдарларынын аньщ
ижтимагый-сэяси карашларына да шактый бэйлэнгэнлеге сизелэ.
Шуны да эйтеп утэргэ кирэк: хезмэтлврен, тезегвн жыентыкларын бастыра ал-мый йвргвн Фазыл Туйкин гаилвсенен мат-ди тормышы авыр булуга да зарлана; Ка-занда узенв эш те эзлэп карый; хезмэтлэре-нен «кыек куллар» тарафыннан узлештере-луенэ дэ борчыла; узен провинциядэн килгэн тубэнрэк баскычта торучы кеше итеп кабул итулэренэ дэ уреэлэнэ Ьэм, шул ук вакытта, эсэрлэренен язмышын кайгыр-тып: «Басылмаса, бэлки, бервакыт тарих куреп, эзлэп алыр эле»,12—дип, килэчэккэ зур еметлэр баглый.
Кызганычка каршы, Фазыл Туйкинньщ тормышы да фажигале езелэ. 1937 елньщ 1 гыйнвар кенне Габдрахман авылы мэктэ-бендэ укытканда «контрреволюционер, миллэтче» дип гаеплэнеп кулга алына Ьэм куп кенэ хезмэтлэре конфискациялэнэ. 1937 елньщ 28 октябрендэ чыгарылган 144 номерлы хокем карары13 нигезендэ ул 1938 елньщ 15 февраль кенне атып утерелэ.
Фольклорчы галим Ьэм эдипнец алда санап утелгэн хезмэтлэреннэн тыш, безгэ билгеле булмаган башка хезмэтлэре Ьэм тупланган материаллары да бардыр. Купме халык байлыгы Ьэм кеше тырышлыгы югал-гандыр, бу элегэ билгесез. Чэнки тарих алга таба хэрэкэт итэ, фактлар югала, эзлэр юыла. Тик иртэме-сонмы хакыйкать ачылырга тиеш. Фазыл Туйкинньщ архив киштэлэ-рендэ тузан жыеп яткан хезмэтлэре табы-лыр, ейренелер Ьем галимнен фидакярлеге жемегатьчелек тарафыннан тиешенче бея-ленер дип ышанасы киле.
Фазыл Туйкинньщ ижади тормышын тулырак куз алдына китеру ечен, югарыда телге алынган хатларларньщ берничесен укучыларга да текьдим итебез.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Туйкэ Ф. Кечек тэжвид.-Казан: Сабах,1913.-14 б.
2. Шул ук. Эхкяме ислам.-Казан: 9мид, 1914.-331 б.
3. Шул ук. Халык эдэбиятын тикшеру юлында // Безнен юл.-1927.-№ 8.-Б.35.
4. Шул ук. Дырлар эхтэрисе.-Казан: Сабах, 1912.-160 б.
5. Казан дэулэт университеты Фэнни китапханэсенен Кулъязмапар Ьэм сирэк китаплар булеге. «938 Т» шифрлы кулъязма.-Б.20.
6. ИбраЬимов Г. Эсэрлэр. Сигез томда.-Т.5.-Казан: Татар, китап нэшр.,1978.-Б.492.
7. КДУ фэнни китапханэсе.-«938 Т» шифрлы кулъязма.-Б. 18.
8. Шунда ук.-Б.19.
9. Шунда ук.-Б.19.
10. Шунда ук.-Б.13.
11. Шунда ук.-Б.17.'
12. Шунда ук.-Б.17.
13. ТР нын Тарихи-сэяси документлары узэк дэулэт архивы. 8233 ф., 1 тасв., 2-9521 эш, 5 том.-Б.368.
t
ХАТЛАР
Фазыл Туйкиннан Мехэммэтхан Фазлуллинга1
«Хермэтле Мехэммэтхан ara!
14 февральдэ язган хатыгызны алдым. Гыйльми Узэкнец халык эдэбиятына ките-реп ж,иткеруенэ, элбэттэ, куандым. Татар мэдэни байлыгыныц нэубэт кетеп ята торган бу ж;анлы байлыгы килэчэк ечен куп кенэ материаллар бирэ алачак. Аларныц гыйльми тезем белэн мэйданга чыгуын дурт куз белэн кетэ идек.
Мин уземнец ж,ыйган мэкальлэремне, халык эдэбиятыныц башка кисэклэре белэн уткэн кездэ Гыйльми Узэккэ тапшырган идем. Анда 1200 чамасы мэкаль бар. Аларны Х[эсэн] Гали2 кулына тапшыра торгансыз инде? Анда керми калганнарын тиз кендэ оеш-тырып, Гыйльми Узэк аша Х[эсэн] Галигэ ж;ибэрергэ вэгьдэ итэм. Мица бирергэ чамала-ган эшегезгэ ж,авап буларак шуны эйтэм: без Кэбир ara Туйкэ белэн берлектэ «Халык эдэбиятыныц бер такмак, каИарман ж,ырлары Иэм бэет» исеме белэн атала торган кейле елешен, шулар естенэ «Такмаза» дип йертелэ торган кейсез елешен гыйльми нигездэ тезеп хэзерлэргэ естебезгэ алырга булдык. Гыйльми Узэккэ тапшырган тиклесе уз кулымда бар. Аннан башка соцыннан ж,ыйган нэрсэлэрем дэ байтак бар. Башкалар тарафыннан ж,ибэрелгэннэрен минем адрес белэн монда ж;ибэрергэ туры килер инде. Бары аларны тезу турында, кайсы юлны нигез итеп алу турында, элеге ж,ыйналачак кицэшмэнец карарын да ж,ибэрэ алсагыз мэслихэт булыр иде. Ченки аны ж,ыю турында юллар терлерэк: эйтик, ж,ырларны кейлэргэ карата теркемлэу юлы; мактау, мактану, кайгырту кебек халык тойгыларына карата теркемлэу; бай, ярлы, шэкерт, никрут, арестант кебек терле сыйныф авызыннан эйтелуенэ карата теркемлэу; язма эдэбият терлэренэ карата теркемлэу кебек терле юллар бар. Менэ шуларныц кайсын нигез итеп алу турында, элбэттэ, ацпашып эшлэргэ кирэк булыр.
Мин сезнец хатыгыздан, шуларны нэшер иту ечен билгеле бер план буенча тезеп бируемне сорыйсыз дип ацлыйм. Х[эсэн] Гали иптэш мэкальлэрне тезу турында нинди юлны нигез итеп ала икэн? Аныц белэн танышу да безгэ кирэк булыр иде, ченки бар да бер уцайдарак булу мэслихэт кебек тоела. Мин халык эдэбиятын гыйльми тикшеру юлын-да куп кенэ нэрсэлэр ж,ыйнаган идем. Аларныц кайбер еземтэлэрен «Безнец юл»га ж,ибэргэн идем. 1927 елныц сигезенче санында аньщ беразын бастылар. Гомэр Гали3 тагын язуымны сорагач, «Матур эдэбиятта еслуб мэсьэлэсе» исеме белэн халык эдэбиятыныц еслубе турында бер мэкалэ, «Халык эдэбияты аша халыкны ейрэну» исеме белэн халык эдэбиятын дэверлэргэ булу турында икенче бер мэкалэ язган идем. Гомэр Гали аларны «нэубэт кетэлэр» дип яза, алардан соц инде «Безнец юл»ныц берничэ саны чыкты - минем мэкалэлэрем куренми. Гыйльми Узэкнец мондый зур эш башлавы алдыннан алар мэйданга чыксалар, бэлки байтак мэсьэлэгэ ишек ачарлар иде. Ьэрхэлдэ, элеге ж,ыйналачак кицэшмэнец минем шул материалларымны тьи-(лап утулэре файда-сыз булмас иде. Аларньщ басылуын да ашыктырасы иде. Бу - бер. Икенчедэн, мин яз кене ВПИ4 хозурында имтихан тотарга хэзерлэнэм. Аларныц шуцынчы басылулары мица ул яктан да кирэк иде.
Минем Нургали абзыйга язган халык эдэбияты турындагы эсэремэ килсэк, ул эсэр белэн безнец элеге эш арасында бер-берсенэ кендэш булырлык эш юк. Минем ул эсэрем, халык эдэбиятыныц гомумэн нэрсэ икэнлегенэ анализ юллары языла торган бер эсэр, анда халык эдэбиятыннан мисаллар гына булачак, икенче терле эйткэндэ, ул эсэрем, халык эдэбиятыныц «Эдэбият кануннары» урынын тотачак. Менэ аныц дерес тезелгэн мендэриж,эсе:
1) халык эдэбияты;
2) халык эдэбиятында тел;
3) халык эдэбиятыныц тормышка бэйлэнеше;
4) халык эдэбиятыныц табигатькэ бэйлэнеше;
5) халык эдэбиятында идеология;
6) халык эдэбиятыныц терлэре;
7) халык эдэбиятын эдэби терлэргэ иплэу;
8) халык эдэбиятында кей, улчэу мэсьэлэсе;
9) халык эдэбиятында еслуб;
10) халык эдэбиятында эдэби агым;
11) халык эдэбиятын дэверлэргэ булу.
Менэ боларны халык эдэбиятыныц аерым терлэренэ каратмыйча, барысын да го-муми рэвештэ алып, мисаллар аша ацарга, шушы саналган яклардан бер 6aha биреп киту иде. Бу тиклесе сезнец алга алган эшегезгэ бер мекадцимэ булу белэн бергэ эдэбият дэреслэре ечен ж,итэкчелек итуче бер нэрсэ генэ булачак. >Кавап кетэм.
Кулыгыздан кысып Ф. Туйкэ.
8.03. 1928 ел. Бегелмэ».
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
Кэбир Туйкин Казанньщ 1 нче номерлы термэсендэ. 1938 ел. ТР ньщ Тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы. 8233 ф., 1 тасв., 2-9521 эш, том 13, 6.365.
Фазыл Туйкиннан Мехэммэтхан Фазлуллинга
«Газизем Мехэммэтхан ага!
Сезнец 14 февральдэ язган хатыгызны алдым. Халык эдэбиятыныц кайбер кисэкл-эрен тэртипкэ салу турында миннэн сораган фикерне 8 мартта язган идем. Бэлки алган-сыздыр. Шунда эйткэнемчэ, мин халык эдэбиятыньщ берничэ тармагын эшлэп бирэ алырмын. Карашыгызны язарсыз.
«Халык эдэбиятын гыйльми, эдэби яктан тикшеру» турындагы китабымны хэзер ж,ыйнап бетерэм. Ул дурт табаклар чамасы була языр. Тагы бер кат эйтэм: минем ул эсэрем Гыйльми Узэкнец халык эдэбияты турындагы эшенэ кендэш булмый, бэлки бер бизэк кенэ була. Шуныц белэн бергэ гыйльми Иэм эдэби кыйммэте дэ зур. Аннан соц бу турыда Тукайныц «Халык эдэбияты» дигэн эсэре белэн Г[абдрахман] Сэгьдинец5 «Тел, эдэбият, язу» дигэн эсэренец бер елешеннэн башка татар матбугатында бер китап та юк. встэвенэ, аларда да бик аз Иэм бик сай тикшерелгэн. Шунлыктан, Гыйльми Узэкнец минем шул эсэремне матбугат деньясына чыгару чарасын узенец эш планына хэзердэн ук куюын сорыйм. Мин аны май азакларында узем алып барачакмын.
Мехэммэтхан абзый! Мин быел ВПИ хозурында тел, эдэбияттан имтихан бирергэ хэзерлэнэм. Шул эш ечен Казанга кай вакытта бару мэслихэт булыр икэн? Авырсынма-сагыз, ВПИдан белешепме, узегез белепме шул турыда кыска гына булса да хэбэр итэ алсагыз шат булыр идем. Хэсэн Галигэ ж;ибэру ечен мэкальлэрне тезеп ятам. Аныц узенэ дэ хат яздым.
1928 ел, 5 апрель. Бегелмэ. Ленин урамы, 121.
Кулыгыздан кысып Ф. Туйкэ».
Фазыл Туйкиннан Гыйльми Узэк башлыгы Мвхэммэт иптэш ТаИировка6
«Мин уземнец унбиш еллар тикшеру нэтиж;эсендэ язган «Халык эдэбиятын эдэби, гыйльми яктан тикшеру» исемендэ тезелгэн 150 битлек шушы эсэремне матбугат мэйда-нына чыгаруны телэп сезгэ тапшырам.
Эсэрем элегэ чакпы халык эдэбиятын тикшереп килгэн урыс Ьюм Европа язаклары-ныц карашларына ияреп тугел, бэлки халыкныц уз карашы, уз ацлавы, куллануы эсасы-на каратып язылганлыктан, шул фэн деньясында оригиналь бер эсэр булып деньяга чыга. Бу бер яктан фэн коллективы ечен ятрак тоелса да, икенче яктан, шул мэсьэлэне кицэйту ечен кыйммэтле материал булачак. Аннан соц татар матбугаты элегэ чаклы
I
мондый бер эсэрне курмэгэнлектэн, халык эдэбиятын ейрэнучелэр, бигрэк тэ урта тип мэктэп укучылары Иэм югарыраклар ечен кыйммэтле кулланма булачак.
Эсэрдэ «халык» сузе «хезмэт гаммэсе» мэгьнэсендэ йергэнен эсэрнец эченэ кергэн Иэрбер кеше ачык ацлар. Шуныц белэн бергэ халык эдэбиятыныц тормышка ятышуы Ьэм тел еслубе монда шактый гына кутэрелэ. Балки моны «халык эдэбиятын идеал-лаштыру» дип карарга телэучелэр булыр. Эсэрне тирэннэн битараф булып тикшеруче, билгеле, моны эйтергэ дэ базмас. Сэяси яктан алып Караганда, киц хезмэт гаммэсенен, уз эдэбияты аша, уз карашын дерес ачып биргэн бу эсэр, элбэттэ, алкышланып алы-нырга тиеш. Шунлыктан, эсэрне^ эИеле булган кешелэр тарафыннан каралып, мэйдан-га чыгарылуын ашыктыруны киц хезмэт гаммэсенен энергиясе хакына сездэн утенеп калам.
1928 ел, июль. Ф. Туйкэ».
Фазыл Туйкиннан Мехэммэтхан Фазлуллинга
«Газизем Мехэммэтхан ага!
Кулыгыздан эшкэ баткан булсагыз да, ачуланмыйча гына, салкын кан белэн генэ минем бу хатымны укып чыгуыгызны утенэм.
Мин сезгэ берничэ мэсьэлэ турында бер-ике хат язган идем. Элегэ чаклы берсенэ дэ ж,авап ала алганым юк. Бэлки сез булмагансыздыр, бэлки ул хатлар барып ж,итмэгэн-дер. Бу хатыма, элбэттэ, 15 августтан калмыйча ж,авап бирерсез, бэлки. Барып ж,итуен тээмин иту уе белэн бу хатымны тамгалы итеп (заказный) салам.
Минем Гыйльми Узэк кузенэ бэйлэнгэн берничэ мэсьэлэм бар: алар сезгэ электэн билгеле булу естенэ аларны чишудэ сезнец ролегез дэ, билгеле, шактый гына зур урын тота. Якыным, таныганым, бэлки белгэнем сез булганлыктан, мин рэсмилеклэрне бер якка ташлап, туп-туры сезгэ мерэж;эгать итэм. Беренче нэубэттэ торганы - минем ВПИ каршында имтихан биреп, урта мэктэплэрдэ укыту ечен берэр терле диплом алып чыгу иде. Мэсьэлэнец барышына Караганда мин ВПИ курсларын утэргэ мэж,бурмен ахыры. Билгеле, бу ел мица Иичбер шартсыз ВПИ курсларында урын бирэ алуыгызга ышанам. Ул тэкъдирдэ бер генэ мэсьэлэ кала, мин узем ВПИ курсына барсам, минем тэрбиямдэ булган 8 кешелек уз гаилэмне икътисади тээмин иту мэсьэлэсе. Эгэр Казанныц урта мэктэплэреннэн берсендэ, Иич булмаса беренче баскычларында мица бер 70 сум ар-тыграк килере булган берэр хезмэт урыны да бирэ алсагыз, мин шатланып барыр идем. Ачыграк итеп эйткэндэ, Казан мэгэриф эшчесе итеп мица берэр урын бируегезне утенэм.
Икенчесе - халык эдэбиятын тэртипкэ салып бастыру мэсьэлэсе. Яз кене Таиров мине тапкан иде, элегэ чаклы ул турыда Гыйльми Узэкнец мица рэсми белдергэне юк. Бик мемкин, халык эдэбияты комиссиясенец эгъзалары минем Казаннан читтэ булуым-ны сылтау итеп, моцар каршы килгэннэрдер. Минем ул юлда унбиш еллык хезмэтем Иэм шуньщ естендэ тикшеренуем булганлыктан, мине аныц естеннэн читкэ кагу, Иэм гыйльми, Иэм мэдэни, Иэм эдэби ж;эбер була дип карыйм. Узем Казанда булсам, анда эшлэргэ дэ имкян бирерсез дип белэм. Билгеле, моны да тээмин итеп, ж;авап бируегезгэ ышанам. Ул турыда миндэ тагын бик куп материаллар бар эле. Минем ул комиссиядэ эгъза булып эшлэвем, комиссиягэ тыгызлык иту бер якта торсын, бэлки соцыннан «эле дэ яхшы катнаштык» диюлэреннэн эминмен
©ченче, «Озын кейлэргэ халык ж;ырлары» дигэн ж;ыентык. Моны мин сезнец кара-шыгызга сиплэп, яцадан тезеп ж,ибэрдем. Ьэр нэрсэдэн битараф булган бу кыйммэтле ж,эуЬ|эрлэр Татарстан исеменнэн мэйданга чыгарга тиешле. Бу Гыйльми Узэк ечен, элбэттэ, плюс булачак. Аныц нэшер ителуен кайгыртуны да сездэн кетэм.
Дуртенче, халык эдэбиятыннан яз кене Гыйльми Узэккэ тапшырган соцгы матери-алларым ечен хезмэт хакы ж,ибэруне дэ сездэн кетэм. Комиссия дэ рэсмэн кабул иткэн кыйммэтле материаллар ечен ашыгыч хезмэт хакы соравым ечен мине, элбэттэ, ачу-ланмассыз, ченки мин 8 кешелек гаилэне кара икмэк белэн туйдыра алмавым естенэ, узем Ьаман гыйльми юлда казынып гомер уздырам.
Бишенче, берничэ иске эсэрлэр таптым. Болар арасында моннан 150 еллар элек тарихы турында кызык кына хэбэрлэр сейлэнэ торган берэунец калэме белэн язылган «Исмэгыйль сэяхэтнамэсе» таптым. Аларныц Гыйльми Узэк ечен эИзмияте, элбэттэ, бардыр. Мин аларны тапшырырга эзермен.
Алтынчы, мин Гыйльми Узэккэ «Халык эдэбиятын гыйльми Иэм эдэби яктан тик-шеру» дигэн бер эсэр тэкъдим иткэн идем. Аны элеге халык эдэбиятын тезеп бастыру комиссиясе каравына тапшыруыгызны ацлаганлыгымнан, сезгэ бирмэдем. Бездэн аныц ул комиссиягэ тэгаллекы юк иде. Икенчедэн, комиссиядэ мин караган кузлектэн аны тикшерергэ эдэби белеме ж;итэрлек кеч юк иде. Куп булса, аннан материал чуплэп, эсэрне кире кайтарачаклар иде.
Метэхассыйс язган оригиналны бер эсэрнец бары сэяси ягы кузэтелеп, гыйльми, эдэби ягы язучы естендэ булырга тиеш.
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
Сэгъди, Шенаси, Г[алимж,ан] ИбраИим кебеклэрнец эсэрлэрен сез шулай нэшер итэсез. Минем эсэрем килгэч, миннэн ул хокукны алырга телисез. Бусына мин кушыла алмадым. Ьэрхэлдэ, быел минем Казанда булуым сезге куп яктан файдалы булачагын сез узегез дэ инкяр итмессез. Шунлыктан, моныц чарасын куреп, мица вакытында ж,авап бируегезне туганнарча утенеп, кетеп калам. Кирек булса, ресми язулар ж,ибэругэ дэ эзермен. Аларны хэбэр итэрсез.
Гыйльми, эдэби эшлэрдэ бегелеп хезмэт итэргэ билен буган, Бегелмэ тел-эдэбият укытучысы: Ф. Туйкэ. 1928 ел, 21 июль.
Адресым: Бегелмэ, Ленин урамы 121 йорт, Ф. Туйкэ».
Фазыл Туйкиннан Нургали Надиевка7
«Газизем, Нургали ara!
14 августта язган ж,авабыгызны алдым, рэхмэт!
Бары андагы кайбер мэсьэлэлэр турында мин яцадан сезне борчырга мэж,бурмен, гафу итегез! Ченки мин Фазлуллин белэн кубрэк сейлэшкэнлегемнэн, сез бэлки кайбер эшем белэн таныш та тугелдерсез.
ВПИ ечен КОНО8 ныц командировкасы кирэген мин белэ идем. Лэкин буш кэгазь белэн Казанда яшэп булмый. КОНО акчада, акча бирергэ каршы. Мин аны сезгэ берничэ кат сейлэп уттем. Шунлыктан сезгэ мине тээмин итэрлек урын бируегезне сораган идем. Уткэн кез: «Соц килдец», - дидегез. Быел яздан ук Фазлуллин белэн аны сейлэштем дэ Иаман да ж,авап булмагач, язган идем. Сез бу сеальгэ ж,авап бирмэдегез. Ялгыз бер дуадак булсам Иичбер сезне йедэтмэс идем, мин шул бер карчыкньщ баласы, бер хатын-ныц ире Иэм биш баланыц атасы булганмын. Аларны тээмин итэргэ юл тапмый торып ВПИга китеп булмый. Шунлыктан мин урында эзерлэнеп имтихан тотарга сораган идем. ВПИ кафедраларына доцентлар мендерергэ кулыннан килэ торган Гыйльми Узэк шу-лар белэн бер сафтарак эшлэнгэн Фазылга имтихан биру ечен дэ положение тапмады. «Моц-зар тукмэгез!» - дисез, йереп-йереп тэ нэтиж,э курэ алмагач, Гыйльми Узэккэ зар-ланмыйча кемгэ зарланыйм сои. Халык эдэбияты турында 15 еллык кеч тугуне башка-лар монополиясенэ биреп, хезмэтне ж,иргэ тугэсе килми. Ж,эмалларны да Ж^эмиллэрне тээмин иту, аларны эш кече итеп чыгару башкалар юлына киртэ тыгу белэн булырга тиеш тугел, лэбаса. «Халык эдэбиятын гыйльми, эдэби тикшеру» исемендэ язылган халык эдэбияты теориямне, билгеле, Гали дэ Ж;эмиллэр каравына бирергэ кунмэдем, ченки ул ачыктан-ачык: «Уткэрмэбез» - диде. Шул монополия булмый, ни булсын? Ку-рыкмаска, йерекпе булырга кушасыз: «Элеге чаклы бер нэрсэгез дэ урланганы юк бит», - дисез. Аны ничек естегезгэ алырга баздыгыз? Дэрес, сезнец миннэн урлаганыгыз юк.
Фазыл Туйкин Казаннын 1 нче номерлы термэсендэ. 1938 ел. ТР ньщ тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы. 8233 ф., 1 тасв., 2-9521 эш, том 13, 6.366.
*
Алай да Казан егетлэре мине байтак ачындырды инде. «Балалар сэхнэсе» дигэн бер ж,ыентыгым басылырга карар бирелгэч, Гыйльми Узэкнец тел-эдэбият дэреслеклэре Иэйэтенэ бирелеп аны файдаландырды. «Озын кейлэргэ халык эдэбияты» дигэн эсэрем, басылырга карар бирелгэч, башы белэн югалды. Билгеле, ул x^ayhep берэр тэтэй егетнен кузен кыздыргандыр. Мин аны Фазлуллин телэгэн юл белэн тезэтеп, яцадан Гыйльми Узэккэ >к;ибэрдем. Лэкин югалуыннан эмин булмаган кебек, басылуына да ышанмыйм. Татар матбугаты Казан калэменнэн бушамый. Провинциягэ келеп кенэ карыйлар. «Безнец юл» идарэсе узе эйтеп сорагач, халык эдэбияты турында Иэм башка мэсьэлэлэр турында 6-7 мэкалэ биргэн идем, берсен генэ бастылар. Казаннар язса, аны журналга, газетага басу белэн генэ калмыйлар, соцыннан рисалэ итеп тагын бер кат басалар.
Курыкмыйча, йерэклэнеп аяк тибу белэн 300 чакрымнан Казан селкенмэс бит, шун-лыктан зарланырга, моцланырга туры килэ.
Халык эдэбияты теориясен ж,ибэрэм. Лэкин монополиячелэр кулына бирергэ кунэ алмыйм. Ул минем иж,атым, 15 еллык тэж,рибэ ж,имешем, анда халык йерэге, халык тарихы, халык шигыре саклана. Ул Татарстан ечен кыйммэтле бер эсэр иде. Гыйльми, эдэби мэсьулиятен естенэ алам. Сэяси ягын каратырсыз, минем дэ башка тай типмэгэн. Белэм, сэясэт деньясына ж,инаять итэргэ тугел, хезмэт итэргэ телим. Басылмаса, бэлки, бервакыт тарих куреп эзлэп алыр эле. Сез узегез дэ бит:«Терле шелтэлэрдэн сакланып, ул эшкэ керешмим» - дисез. Сез узегез йерэкле булыгыз! Фазлуллин аркылы Гыйльми Узэккэ ж,ибэргэн экиятлэр Нэм башка материаллар ечен акча кетэм. Халык эдэбияты монополиядэн артмаса, ж,ырлар, такмакпар, бэетлэрне дэ ж;ибэрермен. Миндэ 300 еллык бэетлэр сакланалар, гербарийларны ж;ибэрдем.
Нургали ara, мин сезгэ тугел, Гыйльми Узэккэ каратып яздым. Гафу итегез!
Хермэт Иэм сэлам белэн Ф.Туйкэ.
1928/25/08».
Казан деулэт университеты Фанни китапханэсенен Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге.-
«938 Т» шифрлы кулъязма.-24 б.
Эмин — ышанам
Эсас — нигез
Гаммэ — масса
Имкян — мемкинлек
Мэсьулият — жаваплылык
Мокаддимэ — кереш, суз башы
СУЗЛЕК:
Мендврижв — эчтэлек Метэхассыйс — белгеч Эслуб — стиль Тэгаллекъ — байлэнеш Ьэйэт — редакция Язаклар — язучылар
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Фазлуллин Мохэммэтхан Эшрафжан улы (1885-1964) — педагог, тел галиме.
2. Галиев Хвсэн Шэяхмвт улы (1878-1940) — тел галиме, фольклорчы, педагог.
3. Галиев Гомэр Билал улы (1900-54) — язучы, вдэбият тэнкыйтьчесе. 1925-27 елларда «Безнен юл» журналынын баш мвхэррире.
4. Восточный педагогический институт.
5. Сэгъдиев Габдрахман Гайнан улы (1889-1956) — тел-вдэбият галиме.
6. ТаЬиров Мехэммэтхан Хамзэ улы (1895-1929) — партия Ьэм мэгариф эшлеклесе, 1926-29 елларда ТАССР Мегариф халык комиссары Ьэм Гыйльми Узэк рэисе.
7. Надиев Нургали Сибгатулла улы (1883-1940) — педагог, жэмэгать Ьэм мэгариф эшлеклесе, тэржемэче.
8. Кантонный отдел народного образования.
Эль мера Ханнанова-Галимщанова,
Татарстан Фэннэр Академиясенец Г. ИбраЬимов исемендэге
Тел, эдэбият Иэм сэнгать институты Кулъязмалар Ьэм текстология булеге фэнни хезмэткэре
РЕЗЮМЕ
В статье Э. Ханнановой-Галимзяновой описывается творческая деятельность видного татарского ученого, литератора и фольклориста Ф. Туйкина. Впервые публикуются письма ученого, адресованные деятелям науки.
/Ч ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
<?у-—-
i
