CC BY
3Время в судьбах и документах
ФАДИГАЛЕ ЯЗМЫШЛАР
Илебездэ XX гасырныц азагында барган узгэртеп корулар татар халкыньщ мэдэни мирасы белэн кызыксынуны тагы да кечэйтеп ^ибэр-де. 1920-1930 елларындагы больше-виклар сэясэте нэти^эсендэ фа^игале язмышка дучар булган татар эдиплэре-нец и^атларын ейрэну ечен мемкин-леклэр туды. Дистэ еллар дэвамында куп кенэ эдиплэребезнец исемнэре та-рихыбызга кайтарылды, и^атлары эдэ-биятыбызны баета килде. Шундыйлар-
дан — шэхес культы корбаны Фазыл Туйкин да мэдэниятебез тарихында уз урынын тапты.
Узенчэлекле шагыйрь, талантлы драматург, тарихчы, фольклорчы, мэгъ-рифэтче-педагог Эхмэтфазыл Эхмэткэ-рим улы Туйкин 1887 елныц 22 июнен-дэ Самара губернасыныц Бегелмэ еязе (хэзерге Татарстанныц Лениногорск районы) Зэй-Каратай авылында мэзин гаилэсендэ деньяга килэ. Этисе Эхмэт-кэрим улеп, ^иде яшендэ ятим калган
121
Фазыл башлангыч белемне энисенец бертуган энесе — Кэрэкэшле авылы мулласы Харрас хэзрэттэн ала. Бераз вакыт Бэйрэкэ авылы мэдрэсэсендэ белем алганнан соц Казанныц «Мехэм-мэдия» мэдрэсэсенэ укырга керэ. Анда ул татар эдэбияты Ьэм журналистика-сында тирэн эз калдырган шэхеслэр: Ф. Эмирхан, В. Бэхтияров, Г. Моста-фин, Н. Мамин, К. Патиев, И. Бикколов, Р. ИбраЬимов (Алуши)лар белэн бер чорда укый.
1904 елда «Мехэммэдия» мэдрэсэ-сенец урта сыйныфын тэмамлагач, Ф. Туйкин туган авылына кайта. Кай-туга авыл халкына белем биру, алар-ны укыту уе белэн бертуган абыйсы Кэбир Ьэм энисенец кече энесе Ьади Фэхретдинов булышлыгында дурт сый-ныфлы башлангыч мэктэп салдыра. Дин сабагыннан тыш анда математика, география, табигать белеме, тарих кебек деньяви фэннэр дэ укытыла. Бу эш, элбэттэ, кадимчелэргэ ошамый. Шикаять язып, Кэбир Туйкинны кулга алалар, э Ьади мулла укуын дэвам итэр ечен Гарэбстанга китэ. Фазыл Туйкин тиздэн Афзал ТаЬиров белэн бергэлэп, Габдрахман авылында (хэзерге Элмэт районы) «Тирмэн» исемле кулъязма сатирик журнал чыгаруда да катнаша.
Абыйсы Кэбир термэдэн кайткач, Фазылны Оренбургка алып китэ. 1906 елда аныц «Туганнарым» исемле берен-че шигыре басылып чыга1. Оренбургта да озак яшэргэ туры килми, алар яцадан туган авылларына эйлэнеп кайталар. 1909-1910 елларда Ф. Туйкин хэзер-ге Сарман районы Ташлыяр авылында балалар укыта. Авыл мегаллимнэре Эбубэкер Ьэм Гомэр Фэтхуллиннар аныц беренче ярдэмчелэре була. Алар шэкертлэргэ Г. Тукай, М. Гафури, Н. Думави, З. Бэширишигырьлэренукы-талар, бергэлэп яца ^ырлар ейрэнэлэр. Мэдрэсэ ху^асы Хафизетдин хэзрэт ха^га киткэч, Ф. Эмирханныц «Фэт-хулла хэзрэт» эсэрен сэхнэлэштереп, авылда беренче театр куялар. Щэдитчэ укыту ^ирле дин башлыкларына оша-мый. «Волостьтэн чакыртып китерелгэн старшиналар, урядниклар мегаллимнэр тора торган ейлэрдэ булалар, китапла-рын, шигырьлэрен, географик картала-
рын ^ыеп алалар, Фазыл абыйны гаеп-ле кеше дип, авылдан куалар», — дип яза Мезэгарэфэ апа Туйкина узенец ис-тэлеклэрендэ2. Шушы вакыйгадан соц ул беркадэр вакыт Иске Минзэлэбаш авылында (хэзерге Сарман районы) ме-галлимлек итэ.
1911 елда Уфада Л. Хэкимов кир-печтэн мэчет Ьэм мэдрэсэ салдыра. Гарэбстаннан укып кайткан Ьади хэзрэт шул мэчеткэ мулла итеп билгелэнгэч, Фазыл Туйкинны «Хэкимия» мэдрэсэ-сенэ укытучылык эшенэ чакыра. Уфа-да яшэгэн еч-дурт елда, мегаллимлек хезмэте белэн бергэ, аныц и^ат эшчэн-леге дэ активлаша. Бу чорда ул «Кечек тэ^вид»3 Ьэм «Эхкяме ислам»4 исемле ике дини хезмэт яза. Уфада Ф. Туйкин танылган язучылар М. Гафури Ьэм Г. ИбраЬимов белэн якыннан таныша.
1912 елда Ф. Туйкинныц 1100 дуртьюллык ^ырны уз эченэ алган «Щырлар эхтэрисе» исемле ^ыен-тыгы денья курэ5. Элеге хезмэт ^ыр-ларны бер системага салып тупланган китапларныц беренчелэреннэн сана-ла. Шагыйрьнец башлангыч чор и^а-тыныц нэти^эсе буларак, 1915 елда Уфада «Нардуган: Эдэбият кичэлэре шэрэфенэ ^ырлар мэ^мугасы» исемле шигырьлэр китабы денья курэ6. Бу ^ы-ентыкта аныц 16 шигыре урын алган.
1912 елныц маенда Уфага гастроль белэн «Нур» профессиональ труппасы килэ. Труппа ^итэкчесе Сэхиб^амал Гыйззэтуллина-Волжская Ф. Туйкин драмалары белэн якыннан таныша Ьэм аларны Оренбург, Уфа, Стэрлетамак шэЬэрлэре сэхнэлэрендэ тамашачы-ларга курсэтэ. Труппа, патша хекумэте, меселман руханилары, полиция эзэр-леклэвенэ карамастан, халык арасын-да алдынгы фикерлэр таратуын дэвам итэ, моца Туйкин пьесалары да ярдэмгэ килэ. 1912 елда и^ат ителгэн сэхнэ эсэрлэренец берсе — «Тормыш кор-баннары» драмасы7. Анда ул XX гасыр башындагы татар хатын-кызларыныц аянычлы тормышын сурэтли Ьэм «ка-димче аталар — мэгърифэтле балалар» проблемасын кутэрэ.
Фазыл Туйкинныц татарлар куп яшэгэн шэЬэр сэхнэлэрендэ 1912-1918 елларда яратып уйналган икенче эсэ-
122
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
ре — «Ватан каЬарманнары» драмасы8. Бу татар эдэбияты тарихында татарлар-ныц 1812 елгы рус-француз сугышында катнашып, зур батырлыклар курсэтуен объектив гэудэлэндергэн бердэнбер драма эсэре. Уртак дэулэтчелекне ныгытуга, аны дошманнардан саклауга юнэлтелгэн тарихи эсэр 1812 елгы Ва-тан сугышыныц 100 еллыгын билгелэп уткэн кеннэрдэ басылып чыга. Беренче тапкыр 1912 елныц 19 октябрендэ Ка-занда «Сэйяр» труппасы артистлары та-рафыннан «Шэрекъ» клубында сэхнэгэ куела. Шул ук елны Уфада «Нур» труп-пасы тарафыннан да башкарыла. Эдип-нец бу ике пьесасы 1912-1918 еллар ара-сында «Сэйяр», «Нур», «Ширкэт» Ьэм башка труппалар, Ьэвэскэр артистлар тарафыннан кат-кат уйнала.
Тарихи тема Ф. Туйкинныц проза эсэрлэрендэ дэ дэвам итэ. 1912 елда Болгар дэулэтенец ^имерелу, тузды-рылу чорын тасвирлаган «Сугышчы Сатыш эфэнде» исемле хикэясе денья курэ9. «Уткэн — килэчэкнец кезге-се» дигэн фикердэ торган Ф. Туйкин, «Сугышчы Сатыш эфэнде» хикэясенец керешендэ уткэн тарихыбызны ейрэну Ьэм сэнгатьчэ гэудэлэндерунец эЬэми-ятен ассызыклап, болай ди: «Бер мил-лэтнец тарихы нэ кадэр киц вэ ачык улса, ул миллэтнец тэрэкъкыйсенэ шул кадэр хезмэт итдеке куз алдымызда куренеп торганлыктан, мин аннан бэхес итэргэ тиешсенмэсэм дэ, милли тари-хымызныц, карацгы бер хэлдэ уларак, эЬэмиятсез ташланып калдыгына тээс-сеф итдекемне (кайгыруымны) аз гына улса да язып китэргэ телим»10. Ф. Туй-кин милли темага язылган эсэрлэрнец аз булуына гына игътибар итеп калмыйча, тарихны гэудэлэндергэн эсэрлэр татар халкыныц тэрэкъкыятына хезмэт итэр-гэ тиеш дигэн фикер дэ уткэрэ. Менэ шул максаттан чыгып ул матур эдэбият елкэсендэ дэ тарихи темага мерэ^эгать итэ. «Сугышчы Сатыш эфэнде» хикэя-се туган илгэ мэхэббэт кебек патриотик хислэр, ватанчылык, дэулэтчелек иде-ялэре белэн сугарылган романтик эсэр.
Ф. Туйкин, эдэби эсэрлэр язу белэн генэ чиклэнмичэ, вакытлы матбугат битлэрендэ барган тел, эдэбият, тарих елкэсенэ караган бэхэслэрдэ катнаша,
педагогика Ьэм методикага караган мэ-калэлэр белэн дэ чыгыш ясый.
1917 елгы Февраль революциясен-нэн соц Ф. Туйкин мегаллимлек эшен Бегелмэ шэЬэрендэ дэвам итэ. Октябрь социалистик революциясен дэ ул шунда каршылый. Берничэ ел Бегелмэ татар-башкорт укытучылар семинариясендэ эшли. 1918-1919 уку елында Азнакай районы Бэйрэкэ авылында укыткан-нан соц, 1919 елны яцадан Бегелмэгэ кайтып, Бегелмэ шэЬэренец беренче Ьэм икенче баскыч мэктэбендэ белем бирэ. Фазыл Туйкин мэгариф елкэсендэ актив эшлэве белэн бергэ, и^ат эше белэн шегыльлэнуен дэ дэвам итэ. Аныц 1922 елда Казанда балалар ечен «Салих бабай» дигэн пьесасы11, 1927 елда «Чэчэн» журналында «Иделбай» поэмасы басылып чыга. Куп кенэ эсэр-лэре терле сэбэплэр аркасында басыл-мыйча, кулъязма хэлендэ кала, югала. 1920 елда Минзэлэ, Бегелмэ Ьэм башка еязлэрдэ кабынып киткэн «сэнэкчелэр кутэрелеше»нэ багышланган «Мэгариф корбаннары» исемле сэхнэ эсэре — шундыйлардан. Аныц «Сеембикэ» Ьэм «Мусабай» драмаларыныц язмышы ту-рында да мэгълумат бик аз. «Сеемби-кэ» драмасыныц язылып тэмамлануы турында «Вакыт» газетасында белешмэ бар12. 1919 елныц ^эендэ язылган «Му-сабай» пьесасыныц, шул ук елныц июнь аенда Бегелмэдэ укытучыларныц белемен кутэру курсы тыцлаучылары тарафыннан шэЬэр клубы сэхнэсендэ куелуы билгеле.
Ф. Туйкин кулъязма эсэрлэрне эз-лэп табу Ьэм ейрэну елкэсендэ дэ куп эшли. Мэсэлэн, XVII йез татар эдэбия-тыныц куренекле вэкиле Мэулэ Колый шигырьлэрен табып, аныц эсэрлэре турында беренче булып матбугатта фикер эйтэ. Ул шулай ук Татарстан-ныц хэзерге Элмэт районы Селэй авы-лында XIX йез урталарында яшэгэн Вилдан Мехэммэдьяров кебек, эдэбия-тыбыз тарихында аз билгеле булган шагыйрь турында да кызыклы мэгълу-матлар теркэп калдырган. XVIII йез татар тарихи ядкаре «Исмэгыйль ага сэяхэтнамэсе»нец борынгы бер несхэ-се сакланып калуда да без Ф. Туйкинга бурычлыбыз.
ФАЖИГАЛЕ ЯЗМЫШЛАР
123
Ф. Туйкин «Безнец юл» журналын-да басылган мэкалэсендэ Габдерэхим Утыз Имэнинец 1797 елда Бохарадан кайтканда вафат булган хатыны Хэ-мидэгэ багышлап язган «Мэрсияи Хэ-мидэ — зэу^эте Габдерэхим эл-Болга-ри» исемле мэрсиясен табуы турында хэбэр итэ13. Бу мэрсияне ул хэзерге Ле-ниногорск районы Тимэш авылыннан, Мэулэ Гыйрфан калэме белэн кучере-леп ^ыйналган мэ^мугадан табып ала.
Фазыл Туйкинныц эшчэнлеге Ьэм купчелек эсэрлэре ечен хас булган сыйфат — тарихилык. Ул эдэби эсэр-лэр и^ат иту, халык авыз и^атын ей-рэну, борынгы кулъязмалар ^ыю белэн бергэ, тарих елкэсендэ эзлэнулэр алып бару белэн дэ шегыльлэнэ. Аныц тари-хи хезмэтлэреннэн хэзергэ кадэр сакла-нып калган Ьэм басылып чыккан бары бер генэ китабы билгеле. Ул — туганы Кэбир Туйкин белэн берлектэ язылган Ьэм 1919 елда Оренбургта денья кур-гэн «Терек тарихы» исемле хезмэт14. Дэреслек рэвешендэ тезелгэн бу китап Октябрь революциясенэ кадэр ук языла башлый Ьэм еч кисэктэн торган хезмэт итеп планлаштырыла. Кызганычка кар-шы, бу тарихи эсэрнец беренче булеге генэ сакланып калган. Аныц икенче-еченче кисэклэре язылганмы, юкмы — билгесез.
«Терек тарихы»ныц керешендэ Туйкиннар тарих фэнен: «Фэннэрнец иц эЬэмиятлесе, ышанычлы ^итэкчесе, яшусмерлэребезгэ якты юл курсэтуче маяк»15, — дип билгелилэр, мэктэп-мэдрэсэлэрдэ Ьэм вакытлы матбугат битлэрендэ тарихыбызга игътибар ^итмэвен эйтеп утэлэр. Аларча, изел-гэн миллэт вэкиле булган татарларныц тарихлары ейрэнелмэгэн, бу елкэдэге эЬэмиятле чыганаклар да сакланмаган. Безнец турыда башка халыкларда сак-ланып калган материаллар исэ, сэяси, дини максатлардан чыгып чуарлатыл-ган. Тарихыбызныц бик тэ томанлы булуын истэ тотып, Туйкиннар тер-килэрнец тарих башыннан алып буген-ге кенгэ кадэр булган чорны яктыртуны максат итеп куйганнар.
Ф. Туйкинныц эшчэнлеге югарыда язылганнар белэн генэ чиклэнми. Аныц Татарстанда усэ торган усемлеклэрнец
350 татарча исем-атамаларын туплап, гербарийлар тезуе дэ мэгълум.
Идел буенда 1921 елны кечле ко-рылык булып, илдэ ачлык хекем итэ. Бу елларны Туйкиннар икесе дэ га-илэлэре белэн Зэй-Каратайга кайтырга мэ^бур булалар. Анда Ф. Туйкин авыл мэктэбендэ укытуын дэвам итэ. Э 1923 елны яцадан Бегелмэгэ эйлэнеп кайта Ьэм беренче баскыч совет мэктэбендэ укыта башлый. Бер ук вакытта Бегелмэ кантоны мэгариф булегендэ инструктор вазифасын башкара. 1926 елда ул Бегелмэ икенче баскыч совет мэктэ-бенэ кучэ. Монда аца танылган тарих-чы Ьади Атласи белэн бер мэктэптэ укытырга туры килэ. Бергэ эшлэу дэ-верендэ Фазыл Туйкин, шул мэктэпнец медире булган абыйсы Кэбир Ьэм Ьади Атласи арасында тыгыз элемтэ урнаша. Очрашулар вакытында алар татар мэк-тэплэренец артталыгы, телебезнец чис-талыгы ^итмэу, орфографиянец камил булмавы кебек мэсьэлэлэр тирэсендэ бэхэслэр коралар. 1929 елны Ь. Атласи миллэтчелектэ гаеплэнеп кулга алын-гач, Бегелмэ икенче баскыч мэктэбендэ аныц белэн бергэ эшлэуче куп кенэ укы-тучылар, шул исэптэн Фазыл Ьэм Кэбир Туйкиннар да, Ьэртерле эзэрлеклэулэр-гэ дучар була. Шул сэбэпле Ф. Туйкин бу мэктэптэн китеп, Бегелмэ педагогия техникумына мегаллим булып урнаша. 1931 елны миллэтчелектэ гаеплэнеп, ул беренче тапкыр кулга алына Ьэм Казан-ныц беренче номерлы термэсендэ алты ай утыра. Гаепсез дип азат ителгэннэн соц, Зэй-Каратай авылына кайта. Ченки Ф. Туйкин кулга алынгач, туендыручы-сыз калган гаилэсе энисе янына авылга кучеп китэ. Туган авылында аца озак укытырга туры килми, 1932 елныц ке-зендэ ул Элмэт районыныц Габдрахман авылына сергенгэ ^ибэрелэ. Биредэ Ф. Туйкин икенче баскыч мэктэбендэ татар теле, география, ^ыр дэреслэрен укыта башлый.
1931 елда кулга алынудан соц, Ф. Туйкин ечен авыр кеннэр башлана. Аныц хезмэтлэрен бастырмыйлар. Бу елларда ул бар кечен халык авыз и^а-тын ^ыюга юнэлтэ, шигырьлэр дэ язга-лый. Туганнарында гына сакланып калган бу шигырьлэрдэ колхозлашу чоры,
124
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
кумэк тормыш, бэхетле килэчэк кебек темалар яктыртыла.
1937 елныц 1 гыйнвар кенендэ Фа-зыл Туйкин янэ кулга алына. Хэрби трибунал аны улем дэзасына хекем итэ Ьэм бетен гомерен туган халкына хез-мэт итугэ багышлаган эдип 1938 елныц 15 февралендэ «халык дошманы» дип
атып утерелэ. Аныц узе белэн бергэ китапларын, кулъязмаларын да алып китэлэр. Халык арасындагы язмалары да шул елларда юк ителэ, ченки Ьэр-кем «халык дошманы» булып, давапка тартылудан курка. Шулай итеп, хэзерге кендэ татар халкыныц мирасы булыр-дай хезмэтлэр эзсез югала.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Туганнарым // Фикер. - 1906. - 24 декабрь.
2. Мезэгарэфэ Туйкина истэлеге (1987) Лениногорск шэЬэренец «Сугышчан дан» музеенда сакла-на.
3. Туйкэ Ф. Кечек тэдвид. - Казан, 1913.-14 б.
4. Аныкы ук. Эхкяме ислам. - Казан, 1914.-331 б.
5. Аныкы ук. Жырлар эхтэрисе. - Казан, 1912. - 178 б.
6. Аныкы ук. Нардуган: Эдэбият кичэлэре шэрэфенэ дырлар мэдмугасы. - вфе, 1915. - 24 б.
7. Аныкы ук. Тормыш корбаннары. - вфе, 1912. - 50 б.
8. Аныкы ук. Ватан каЬарманнары. - Казан, 1912. - 88 б.
9. Аныкы ук. Сугышчы Сатыш эфэнде. - Казан, 1912. - 31 б.
10. Шунда ук. - Б. 2.
11. Туйкэ Ф. Салих бабай. - Казан, 1925. - 12 б.
12. Вакыт. - 1914. - 17 декабрь.
13. Туйкэ Ф. Тузанлы шурлеклэрдэн // Безнец юл. - 1928. - № 9. - 42 б.
14. Туйкин К., Туйкин Ф. Терек тарихы. - Оренбург, 1919. - 128 б.
15. Шунда ук. - Б. 2.
Фото 121 б.: Ф. Туйкин. Уфа, 1912 ел. Авторныц шэхси архивыннан.
Эльмера Галимщанова,
филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
Публикация кандидата филологических наук Э. Галимзяновой посвещена творческой деятельности талантливого татарского поэта, прозаика, драматурга, историка, фольклориста, просветителя-педагога Фазыла Туйкина (1887-1938).
ФАЖИГАЛЕ ЯЗМЫШЛАР
125
