Научная статья на тему 'Тарих фани бўйича синфдан ташқари олиб бориладиган ишлар'

Тарих фани бўйича синфдан ташқари олиб бориладиган ишлар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
108
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Абдусаматов Жамшид Омонович, Шерматов Раҳимжон Эшмаматович, Норбадалов Олимжон Ашур Уғли, Ноқувватов Эштура Тухтамишович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тарих фани бўйича синфдан ташқари олиб бориладиган ишлар»

Тарих фани буйича синфдан ташкари олиб бориладиган ишлар

Абдусаматов Жамшид Омонович

Узун тумани 28-сон умумий урта таълим мактаби укитувчиси,

Шерматов Рах,имжон Эшмаматович

Узун тумани 63-сон умумий урта таълим мактаби укитувчиси,

Норбадалов Олимжон Ашур угли

Кумкургон тумани 27-сон умумий урта таълим мактаби укитувчиси,

Ноцувватов Эштура Тухтамишович

Шеробод тумани 49-сон умумий урта таълим мактаби укитувчиси.

Укувчилар укув материалининг асосий мазмунини синфда дарс давомида узлаштириб оладилар, албатта. Бирок, укувчиларнинг тарих дастури юзасидан урганиши зарур булган билим ва малакаларнинг х,аммасини х,ам синф-дарс машгулотлари доирасига сиэдириб булмайди. Бунинг устига тарихий билимлар, илмий ва сиёсий маълумотлар х,ажми тез кенгайиб, муттасил ошиб бораётган шароитда укувчилар уз билимларини тинмай тулдира боришлари учун синфдан ташкари ишларни яхши йулга куйиш гоят зарурдир.

Тарих севиб укиладиган фандир. Уни урганиш жараёнида укувчиларда утмишни пухта билишга интилиш орта боради, уларда бу интилишни амалга оширишда эса синфдан ташкари ишларнинг ах,амияти каттадир. Тарих предмети юзасидан синфдан ташкари ишларнинг мазмуни, куриниш ва методлари методик адабиётда турлича туркумланади.

Методист В.Н. Бернадский синфдан ташкари ишлар туркумига билиш манбаларини асос килиб олиб, уларни куйидаги турларга булади. Маълумки, укувчилар факат дарсликни укиш билангина чегараланиб колса, уларнинг билим доираси ва утмиш х,акидаги тасаввурлари тор булиб колади. Шуни эътиборга олиб В.Н.Бернадский синфдан ташкари ишларнинг асосий куриниши сифатида кушимча укишни тавсия этади. 1. Кушимча китоб укиш. У тарихдаги укиладиган китобларни уч гурух,га булади: а) илмий-оммабоп китоблар, б) тарихий беллетристика, в) тарихий даврга оид бадиий адабиёт. 2. Кушимча суратлар куриш.

3. Жамоа булиб театр ва киноларга бориш х,амда уларни биргаликда мух,окама килиш.

4. Тарихий кечалар уюштириш.

5. Тарихий инсценировка ёки пьесалар куйиш.

6. Мактаб тарихий кургазмаларини ташкил этиш.

7. Олисдаги тарихий жойларга экскурсиялар уюштириш. В.Н.Бернадский фикрича, укувчилар синфдан ташкари кушимча китоб укиб, фильмлар куриб, радио, маърузалар эшитиб олган билимлари ва тасаввурларини амалий фаолият билан кушиб олиб боргандагина кузланган максадга эришади — мустакилликни, ташаббус ва ижодий ишлаш кобилиятини устира олади. Кейинги 10-15 йил ичида синфдан ташкари ишлар кулами кенгайди, мазмунан бойиди, куринишлари купайди. Бу ишларнинг назарий томонлари х,ам ишлаб чикилди.

Синфдан ташкари ишлар ташкилий жих,атдан оммавий ва тугарак ишларига булинади. Узининг илмий тадкикий асарларида синфдан ташкари ишларнинг назарий масалаларини ишлаб чиккан, мактаб тажрибасига суяниб синфдан ташкари ишларнинг асосий бошлангич куриниши — оммавий ишлар эканлигини исбот килиб берган А.Ф.Родин синфдан ташкари ишларнинг оммавий куринишига: овоз чикариб укиш, х,икоя килиб бериш, маъруза укиш, тарихий вокеаларнинг иштирокчилари ва илгор кишилар билан учрашувлар утказиш, кинофильмлар, пьесалар куриш, экскурсиялар уюштириш, укув конференциялари, кечалар, танловлар ташкил килиш, олимпиадаларда иштирок этиш, улка бурчаги

ва мактаб кургазмаларини ташкил этиш ва бошкаларни киритади. А.Ф.Родиннинг тарих таълимида синфдан ташкари ишлар сохасидаги тадкикотларининг яна бир кимматли томони шундаки, уларда синфдан ташкари ишларни укувчиларнинг ижтимоий фойдали фаолияти билан (тарихий ёдгорликларни мухофаза килиш, Иккинчи жахон уруши катнашчилари, ижтимоий химояга мухтож ахолига ёрдам бериш, улар билан давра сухбатлари уюштириш, газета, журналлар укиб бериш ва х. к. билан) боглаб олиб бориш зарурлиги таъкидланади.

Методист АА.Вагин тарих таълимида синфдан ташкари килинадиган иш методлари сохасида кейинги йилларда орттирилган илгор тажрибаларни умумлаштириб, уларни уч гурухга булади. 1. Огзаки метод. Синфдан ташкари ишларнинг бу гурухига укитувчининг хикоя килиб бериши, овоз чикариб укиши, юкори синфларда эса, укитувчининг дарсдан кейин буладиган маърузаси киради. Синфдан ташкари ишларда укувчиларнинг фаоллиги ва мустакиллигини ошириш максадида укувчилар хам огзаки сузлаб бериш методидан фойдаланади. Укувчилар тугарак йигилишларида, тарихий кечаларда, куйи синф укувчилари ва ахоли орасида кискача ахборотлар, доклад ва рефератлар билан катнашадилар, мунозараларда, назарий конференцияларда, тарихий материаллар (китоблар, кинофильмлар ва пьесалар) мухокамасида иштирок этадилар.

Ёзма ва босма манбалар билан ишлаш методи.

Синфдан ташкари ишларнинг бу турига кушимча китоб укиш, тарихий-адабиёт — тупламлар, хрестоматиялар, архивлардаги хуж- жатлар ва бошкаларни урганиш, вактли матбуотни урганувчилар тугараги, кулёзма ва архив хужжатларини урганувчи «ёш архивчилар тугараги» барпо килиш, «Китоб ва унинг тарихи» деган мавзуда кеча ташкил этиш, улканинг утмиши ва хозирги хаётига доир хар хил китоб ва маколалар, кулёзмаларни урганиш, халк огзаки ижодига доир материалларни туплаш, тарихий вокеаларнинг шохидлари ва 86 иштирокчиларининг хикояларини ёзиб олиш, улар билан хат ёзишиб туриш, тарихий хужжатларни урганиш каби ишлар киради. Курсатмали материаллар билан ишлаш методи.

Иллюстрация ва диапозитивларни курсатиш, фильмларни куриш, экскурсия материалларини урганиш каби дарсда бошланган ишлар синфдан ташкари давом эттирилади. Бундан ташкари экскурсиялар ва экспедициялар давомида тупланган материаллар нусхасини купайтириш, расмга олиш, шу материаллар асосида моделлар ясаш ва намойиш килиш хам шу гурухга доир ишлар каторига киради. Бу ишлар хам синфдаги ишлар билан боглик олиб борилади. Гап шундаки, укувчилар дарс жараёнида эгаллаган куникма ва малакаларини синфдан ташкари ишларда янада ривожлантириб, такомиллаштириб борадилар. Синфдан ташкари ишларнинг мазмуни, форма ва методлари.

Укувчиларнинг ёши, билим ва малакалари, уларнинг индивидуал мойиллигига ва кизикишларига караб, тарих таълимида синфдан ташкари ишларнинг мазмуни, куриниш ва методлари турлича булади. Х,озир мактабда синфдан ташкари ишларнинг куйидаги асосий, ташкилий формалари мавжуд. 1.Тарих тугараги (ёки тарихий-улкашунослик тугарак). 2.Тарих (ёки тарихий-улкашунослик) жамияти. З.Синфдан ташкари тарихий ёки тарихий-улкашунослик экскурсиялари, коллектив булиб театр ва кинога бориш. 4.Узок жойларга тарихий-улкашунослик экскурсиялари. 5.Археология экспедициясида катнашиш. б.Тарихий ёки улкашунослик бурчаклари, музейлари. 7.Тарихий, тарихий-улкашунослик, тематик кечалар ёки (тарих жамияти, тугарак иши хакида, узок жойларга уюштирилган археологик ишлар хакида) хисобот кечалари. 8.Х,исобот ёки тематик кургазмалар. 9.Юкори синф укувчилари учун семинарлар, сухбатлар. 10.Тарихий (тарихий-улкашунослик) конференциялар, муноза-ра ва мухокамалар. 11.Мактаб укувчиларининг тарихий вокеаларнинг катнашув- чилари ва шохидлари, ёзувчилар ва ижтимоий арбоблар билан учрашувлари. 13.Тарихий ёки тарихий-улкашунослик уйинлари. 14.Тарихий мавзуларга багишланган деворий газета ва кулёзма журналлар. 15.Синфдан ташкари укишлар.

Куриниб турибдики, синфдан ташкари ишларнинг куринишлари турли-туман, мазмуни бой, хатто мактаб тарих курсининг мавзусидан четга чикиши хам мумкин. Шуни айтиш керакки, синфдан ташкари ишларнинг мазмуни канчалик бой ва турли- туман куринишларда олиб борилмасин, улар бир максадга:

таълим-тарбия вазифаларини амалга оширишга хизмат килади. Мактабда ташкил этиладиган тарих тугараги (ёки тарихчилар жамияти) синфдан ташкари килинадиган барча оммавий ишларни уюштириш маркази ва унинг энг ихчам куринишидир.

Синфдан ташкари ишлардан кузатилган масъулиятли вазифаларнинг муваффакиятли бажарилиши укитувчининг укувчиларни шу марказга жипс жамлашга ва унинг ишларига тугри бошчилик кила билишига богликдир. Кушимча укиш синфдан ташкари ишларнинг синфдан ташкари мух,им формасидир. Бу иш укувчиларга китоб укишни таргиб килиш, унинг ах,амиятини 87 тушунтириш, китобга кизиктиришдан бошланади. Синфдан ташкари укишни ташкил этишда укувчиларнинг ёши, билими х,амда малакалари эътиборга олиниши лозим. Укитувчи укувчиларни, аввало дарсликда курсатилган бадиий ва илмий-оммабоп асарлар билан таништиради ва улардан фойдаланиш йулларини гапириб беради, янги чиккан китоблар х,акида уларни хабардор килиб туради, китоб укишни уюштиради.

Мактаб тажрибасида 5-6-синф укувчиларини китоб укишга кизиктириш максадида илгор укитувчилар куйидаги усулдан фойдаланадилар: укитувчи укувчиларга укиш керак булган китобларни айтиш билан бирга шу китобларни укувчиларга курсатади ва х,атто энг мух,им, марокли жойларни укиб беради. Бирок, укишни чузиб юбориш ярамайди, 15-20 минутдан ошириб юбормаслик керак. Кушимча укишни ташкил этишда укувчиларни китобга кизиктириш билан бирга, мустакил укишни ташкил кила билиш х,ам зарур. Укувчиларнинг кушимча укиши зарур булган китоблар уз вактида тавсия этилади. Баъзи методик асарларда курсатилганидек, х,амма синфлардаги укувчиларнинг чорак ичида ёки укув йилининг ярмида укиши учун китобларнинг катта руйхатини бирданига тавсия килиш тугри булмайди, тажриба х,ам рад килди. Бу масалада х,ам х,ар бир синф болаларининг ёши, билим даражаси ва малакаларини назарга олиб иш куриш лозим булади. Масалан, 5-6- синфларда укувчилар мустакил укишлари лозим булган китобга доир мавзу дарсда урганиб булингандан кейин кандай китобни укиш кераклиги тавсия килинади; 7-8- синфда мавзуга кириш дарсида, агар укишга тавсия килинадиган китоб х,ажми катта булса, темани урганишдан 2-3 х,афта олдин, 9-синфларда эса, йил бошида, х,аттоки эски йилнинг охиридаёк тавсия килиш маъкул, негаки тавсия килинган китоблардан баъзиларини укувчилар ёзги таътил вактида х,ам укишлари мумкин.

Укувчиларнинг ёзувчилар билан учрашувлари уларнинг китобхонлик иштиёкини оширишда мух,им роль уйнайди. Тарихий мавзуларга багишланган кеча ва конференцияларни утказиш, укилган китобларни мух,окама килиш каби тадбирлар ^ам мух,им урин тутади. Укувчиларнинг синфдан ташкари ишларини, шу жумладан тавсия килинган китоблардан кандай фойдаланганликларини укитувчи доим назорат килиб туради. Бу билан укитувчи укувчиларда кушимча адабиёт укишга рагбатии кучайтиради, китобларни тушуниб укишга ургатади, кушимча китоблар укиб олган билимларини дарсда, тарих тугарагида ва экскурсияларда олган билимлари билан боглай билишга ва улардан фойдалана билишга ургатади. 5-6-синфлардаёк укувчилар укиган нарсаларни тушуниш, уларга бах,о бера билиш ва улардан хулоса чикариш малакасини бир кадар х,осил килади. Укувчиларда мустакил укиш учун тавсия этилган китобларга онгли ва тугри муносабатни тарбиялаш учун уларни укиган китобларни махсус дафтарга кайд килиб ва х,ар бир китобга узларининг кискача такризларини ёзиб боришга ургатиш керак. Табиий, 5-6-синфлардаги укувчиларнинг укиган китобларига берган бах,олари юзаки булса-да, кейинчалик айтайлик, 7-8-синф укувчиларнинг ба^оси мазмунан бойиб боради. 9-синфда эса, берилган бах,олар мазмуни янада чукурлашади. Тарихий темаларда утказиладиган кечалар синфдан ташкари ишларнинг мух,им ташкилий формаси булиб, уларнинг асосий вазифаси ^ар хил санъат воситалари (бадиий укиш, музика, ашула, инсценировкалар) ёрдамида укувчиларга тарихий фактлар, вокеалар х,амда х,одисаларнинг мазмуни, мох,ияти ва а^амиятини уктиришдан иборатдир. Х,озирги вактда тарихий темалардаги кеча ва эрталиклар мактаб тажрибасида кенг кулланилмокда.

Тарихий мавзулардаги кеча ва эрталиклар олдига куйидаги талаблар куйилади: 1. Мактабда утказиладиган кеча ёки эрталиклар укувчиларни ватанпарварлик, мех,натсеварлик, миллий кадриятлар рух,ида тарбиялашга ёрдам бериши лозим. Утказиладиган х,ар бир кеча ва эрталик укувчиларнинг ом-

мавий байрамига айлансин, унда иштирок этган хар бир укувчи узининг кобилият ва талантини намойиш килсин. Кечанинг кунгилли утишига эришиш лозим. Унинг марокли утиши учун характерига караб, турли мавзуларда докладлар тинг- лаш, шеърхонлик килиш, тарихий вокеаларнинг катнашувчилари билан учрашувлар ташкил килиш мумкин. Х,ар бир кеча албатта бадиий кисм (ашула, музика, инсценировка, викторина уйинлар, хазил-тоифадаги конкурслар ва шу кабилар) билан якунланади. Бундай кечалар укувчилар фаоллигини оширади, уларни ташкилий ишларидаги иштироки ижтимоий фойдали мехнатга ургатади, жамоа олдидаги жавобгарлик хиссини оширади. Тарихий кечалар тематика жихатидан укув дастурииинг мазмуни билан замонамизнинг долзарб масалалари ва юбилей саналари билан боглаб утказилади.

Фойдаланилган адабиётлар пуйхати

1. Лафасов М., УЖураев. Жахон тарихи дарслиги.-Тошкент. 2005.

2. Лернер И.Я. Дидактическаие основы методов обучения. М., 1991 58. Лернер И.Я. Укитиш методларининг дидактик асослари.М.,1991

3. Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил килиш.Т.,1991

4. Методика преподавания истории в средней школе.М.,1986

5. Мустакил Узбекистон-тарих силсилоларида.Т.,1992

6. Мухаммеджонов А.Р. Узбекистон тарихи. (V асрдан XXI асрнинг бошигача) Т., 1992 63. Набиев А. Тарихий улкашунослик.Т.,1996

7. Никифоров Д.И. Наглядность в преподовании истории. М.,1964

8. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Учеб. пособие для студ.пед.вузов и системы повыш.квалиф.пед.кадров /Под ред. Е.С.Полат.-М.: Издательский центр «Академия», 2005.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.