Научная статья на тему 'ТАРБИЯВИЙ ФАОЛИЯТ ФУНКЦИЯЛАРИ ВА КОМПЕТЕНТЛИК'

ТАРБИЯВИЙ ФАОЛИЯТ ФУНКЦИЯЛАРИ ВА КОМПЕТЕНТЛИК Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
222
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
илм / функция / фан / тизим / компетенция / компетентлик таркиб / қисм / таълим / стандарт / самара / махсус услубий / натижа / имконият / тарбиявий фаолият

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Вохидова Н. Х., Абдулхаева М.

Мақолада тарбиявий фаолият тушунчасининг мазмуни тарбия жараёни, тарбиялаш жараёни, тарбиявий жараённи ташкил этиш, тарбиявий фаолиятни уюштириш каби маoноларни англатиши баён этилиб, “тарбиявий фаолият”, “компетенция” каби тушунчалар мазмуни ёритилиб, тарбиявий фаолиятни ташкил этишда компетентлик ҳамда тарбиявий фаолиятнинг таркибий қисмлари таснифланган. Шунингдек, бўлажак ўқитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлашнинг қуйидаги: ахборот, тақдимот, коммуникатив, ташкилий, трансформацион функцияларининг мазмуни, аҳмаияти ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАРБИЯВИЙ ФАОЛИЯТ ФУНКЦИЯЛАРИ ВА КОМПЕТЕНТЛИК»

ТАРБИЯВИЙ ФАОЛИЯТ ФУНКЦИЯЛАРИ ВА КОМПЕТЕНТЛИК

Вохидова Н. Х.

ТДПУ

Педагогика кафедраси профессори

Абдулхаева М.

Тошкент шауар Чилонзор тумани 168 мактаб уцитувчиси, М.К..Пирова 2 босцич магистр

Аннотация. Мацолада тарбиявий фаолият тушунчасининг мазмуни тарбия жараёни, тарбиялаш жараёни, тарбиявий жараённи ташкил этиш, тарбиявий фаолиятни уюштириш каби маоноларни англатиши баён этилиб, "тарбиявий фаолият ", "компетенция " каби тушунчалар мазмуни ёритилиб, тарбиявий фаолиятни ташкил этишда компетентлик уамда тарбиявий фаолиятнинг таркибий цисмлари таснифланган. Шунингдек, булажак уцитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлашнинг цуйидаги: ахборот, тацдимот, коммуникатив, ташкилий, трансформацион функцияларининг мазмуни, аумаияти ёритилган.

Таянч иборалар: илм, функция, фан, тизим, компетенция, компетентлик таркиб, цисм, таълим, стандарт, самара, махсус услубий, натижа, имконият, тарбиявий фаолият.

Н.В.Кузмина, Ш.С.Шарипов, Л.М.Митина, А.К.Маркова, Э.Ф.Зеер Л.М.Митина, Н.Н.Манко, И.Зимняя, А.Комбс, К.Роджерс, А.Маслой, В.Симонлар А.Хуторской каби олимларнинг таълим компетенциялари таснифлари тахлили килиниб, тарбиявий фаолиятнинг таркибий кисмлари тизимлаштирилган.

Компетент ёндашувларга доир илмий тадкикотлар, адабиётлар тахлили ва инновацион ёндашув асосида булажак укитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлаш компетенцияларининг жихатлари баён этилган.

Хулоса урнида, мамлакатимизда олиб борилаётган ислохотлар тарбиявий фаолиятни ташкил этувчи булажак укитувчиларни ушбу фаолиятга тайёрлашда, уларнинг ушбу фаолият мазмун-моъиятини тулаконли англашлари билан бирга уни ташкил этишда юкорида кайд этилган жихатларга алохида эътибор каратишлари ёритилган.

Тарбиявий фаолият тушунчаси ягона таърифга эга эмас. Мазкур тушунча турли нуктаи назардан куриб чикилиб, таърифланган булиб, луFат ва маълумотномаларда берилган таърифларга кура, тарбиявий фаолият - тарбия жараёни, тарбиялаш жараёни, тарбиявий жараённи ташкил этиш, тарбиявий фаолиятни уюштириш каби маъноларни англатади.

Л.А.Байкова тарбиявий фаолият укитувчининг укув фаолияти мобайнида укувчиларни тарбиялашдаги ижобий натижаларга эришишга каратилган маълум кобилиятларни уз ичига олган компонент деб карайди.

В.Д.Щадриков тарбиявий фаолиятни тушунчасини уни ташкил этиш мазмуни ва функцияларидан хабардор мутахассис шахси билан боFлаб, мазкур фаолиятни ташкил этишнинг мазмуни, узига хос хусусиятларини англашига ишора килади.

Укитувчининг укувчи шахсини тарбиялаш, ривожлантириш ва уз-узини ривожлантириш учун макбул шароитларни яратишга ва эркин ижодий узини намоён килиш имкониятларини танлашга каратилган харакатлар тизими. Тарбиявий фаолият - инсоният томонидан тупланган маданият ва тажрибани авлоддан-авлодга утказишга, шахснинг шахсий ривожланиши учун шароит яратишга каратилган ижтимоий фаолият тури [2, 11].

Бизнингча, тарбиявий фаолият тарбия жараёнининг максад ва вазифалари, мазмуни, функцияларини билиш, ижобий натижаларни кафолатлашга каратилган педагогик кобилият туридир. Тадкикотда, шунингдек, булажак укитувчиларни тарбиявий фаолиятни муваффакиятли амалга ошириш учун куйидаги: прогностик, ташкилий, коммуникатив, ижодий фаолиятни амалга ошириш ва индивидуал ёндашув, тадкикотчилик каби кобилият хамда куникмаларга эга булишлари кераклиги кайд этилиб, унинг мазмуни таснифланган.

Булажак укитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлаш функциялари тарбиявий фаолиятга тайёрлаш зарурияти ва кадриятлар мантоти билан асосланади.

1. Ахборот функцияси тарбиявий фаолият маданиятини шакллантириш учун укув машFулотлари, таълим ва тарбия субъектларининг алокаси асосида амалга оширилиши.

2. Такдимот функцияси булажак укитувчиларнинг хулк-атвори ва фаолиятидаги ижтимоий-маданий ва педагогик билимларини укувчиларга етказиш, шунингдек, тарбия кадриятларини шакллантириш ва такдим этиш зарурати билан боFлик.

3. Коммуникатив функция узаро алоканинг шахсий моделига йуналтирилган таълим субъектларининг хамкорлигини таъминлайди.

4. Ташкилий функция турли хил жамоавий ва ижодий фаолиятни ташкил этиш, шунингдек таълим жараёни ва таълим тизимларининг ривожланишини бошкариш зарурати билан боFлик.

5. Трансформацион функция ривожланиш жараёнлари конунларидан фойдаланишни, булажак укитувчи шахсининг киёфасини шакллантиришни таъминлайди.

Куринадики, тарбиявий фаолиятнинг самараси уни ташкил этишнинг максад ва вазифалари, мазмуни, функцияларини билишни талаб этиши билан бирга, уни ташкил эта олиш кобилиятини эгаллаганликни талаб этади. Бир суз билан айтганда, тарбиявий фаолиятнинг самараси уни ташкил этувчи мутахассисдан сохага оид компетнетликни талаб этади.

Компетенция - (лотинча competere - лаёкатли, муносиб булмок) шахснинг бирор-бир сохадан хабардорлиги, шу сохани билиши даражаси, кобилияти маъносини англатади [1, 112]. Аммо компетенция атамаси билим, куникма, махорат ва истеъдодни ифода этишга хизмат килади. Чет эл муаллифларининг асарларида келтирилган "ходим компетентлиги" моделида мустакиллик, интизом, мулокот куникмалари, уз-узини ривожлантириш зарурлигини уз ичига олган индивидуал

психологик сифатлар спектрининг айнан шу кисмига урFу берилади. Америкалик психолог К.Доолей малакаларнинг энг мухим таркибий кисми сифатида аник иш шароитларига тез ва зиддиятли мослашиш кобилиятини курсатади. Э.Шорт ходимлар малакасини улар билан боFлик илм-фан асослари ва куникмалари оркали белгилайди. Уларнинг фикрига кура, ходим касбий ролларни бажариш куникмаларига, аклий ва хиссий-иродавий фаолият сохаларига, шахслараро мулокот куникмаларига эга булиши керак. Куринадики, хорижий тадкикотларда урFу касбий компетентликнинг амалий томонига каратилади.

А.Комбс, К.Роджерс, А.Маслой, В.Симонлар каби айрим олимлар касбий компетентликнинг динамик узгарувчан яшаш шароитлари мутахассисдан креатив ва ижодий фикрлашни талаб килишини таъкидласалар, Сара Холлифорд ва Стив Уидеттларнинг фикрига кура, "компетенция" ва "компетентлик" тушунчалари мазмуни булажак укитувчиларнинг укувчиларни тарбиялашни самарали ташкил этиш ва фаолиятнинг зарур натижаларини хисобга олиш учун зарурий кобилиятни англатади.

Н.Н.Манконинг [2, 39] фикрича, педагогнинг технологик компетентлиги -мавжуд педагогик таълим объектларини узгартиришда кулланиладиган креатив-технологик билимлар, кобилиятлар ва стереотиплар тизимидир. Билим олиш фаолиятининг амалий ва интеллектуал механизмларини такомиллаштириш, дидактик воситалар ёрдамида укиш - урганиш фаолиятининг режасини тузиш, укув фаолиятларини режалаштириш бошкарув хамда шакллантиришни тартибга келтиришнинг технологик-педагогик асослари хисобланади. Н.Н.Манько фикрлари асосли, бирок педагогнинг технологик компетентлилиги факатгина таълим жараёнини эмас, балки тарбия жараёнини хам камраб олиши зарур. Сабаби тарбиявий фаолиятни ташкил этишни технологияларсиз тасаввур килиш кийин.

Психология фанлари доктори И.Зимняя компетенциянинг асосий гурухини куйидагилар ташкил этади деб курсатади: инсон фаолиятининг барча турлари ва шаклларида намоён буладиган компетентлик; фукаролик компетенцияси - шахснинг ижтимоий хамжамият мохиятининг асоси сифатида; ахборот технологиялари компетенцияси - ахборотни босма ва электрон шаклда олиш, купайтиришвоситалари ва усулларидан фойдаланиш, купайтириш, такомиллаштириш кобилияти; мулокот компетенцияси -шахснинг бошкалар билан узаро алокаларидаги компетентлик.

Н.В.Кузмина педагогик компетентликнинг куйидаги 5 та турини курсататади: укитувчининг махсус ва касбий компетентлиги; услубий компетентлик; ижтимоий-психологик компетентлик; дифференциал-психологик компетентлик; аутопсихологик компетентлик.

Ш.С.Шарипов компетентликни шахс билим, куникма ва тажрибаларини ижтимоий-профессионал мавкеи ва узига тегишли вазифаларни бажариш, муаммоларни хал килишга етарлилиги хамда мослиги деб курсатади. Компетентликнинг таркибига соф касбий билим, куникма ва малакалардан ташкари, ташаббускорлик, хамкорлик, гурухда ишлаш лаёкати, коммуникатив кобилияти, реал бахолай олиш, мантикий фикрлаш, ахборотни саралаш ва фойдалана олиш хусусиятларини киритади [3, 49 ].

Келтирилган фикрларни умумлаштириб, компетентлик талаба томонидан алохида билим ва малакалар эгалланишини эмас, балки хар бир мустакил йуналиш буйича интегратив билимлар ва харакатларнинг узлаштирилишини назарда тутади деб айтиш мумкин. Бирок, Л.М.Митина касбий компетентликка билим, куникма, малакалар, шунингдек, улардан фаолият, мулокот ва шахснинг уз-узини ривожлантиришда фойдаланиш деб таъриф бериб, фаолият ва коммуникатив тузилма деб бахолайди. А.К.Маркова эса, касбий компетентлик фаолиятдаги касбий (объектив-зарурий) психологик ва педагогик билимлар ва педагогик куникмалардан иборат деб таърифлаб, унда булажак укитувчининг касбий-психологик нуктаи назари, касбий билим ва куникмаларни эгаллашини таъминловчи шахсий хусусият блокларини ажратиб курсатади.

Э.Ф.Зеер касбий компетенцияни функционал саводхонлик даражасида амалга оширишдаги назарий ва амалий тайёрликка оид билим, куникма ва тажрибалар туплами сифатида белгилайди. Л.М.Митина педагогик компетенция - бу "билим, кобилият, куникма, шунингдек, инсоннинг фаолияти, алокаси, ривожланиш (узини ривожлантириш) усуллари; укитиш предмети, методикаси ва дидактикаси хамда педагогик махоратининг (маданиятининг) уЙFун комбинациясидир" деган таърифни илгари суради. Биз мавжуд таснифларга асосланган холда тарбиявий фаолиятни ташкил этишга оид компетенцияларни куйидагича гурухлаштирдик: тарбиявий фаолиятга оид ахборот билан ишлашга боFлик ваколатлар; маълумот туплаш ва тахлил килиш, карор кабул килиш, маълумотларнинг такроран узгариши, тарбиявий фаолиятда муваффакиятга эришиш билан боFлик ваколатлар; режалаштириш, тадбирларни ташкил этиш, натижаларни тахлил килиш, талабалар билан ишлашга доир ваколатлар; муносабатларни бошкариш, жамоавий иш, бошкаларга таъсир утказиш, уз-узини такомиллаштириш билан боFлик ваколатлар; уз-узини бахолаш, касбий усиш, инновацион харакатчанлик.

Мавжуд тахлиллар асосида тарбиявий фаолиятга оид компетенцияга шундай таъриф бериш мумкин: тарбиявий фаолиятдаги компетентлик - тарбиявий фаолиятни ташкил этишга доир билим ва майорат, тарбиявий фаолиятга ундовчи мотивлар, коммуникативлик х^амда жараённи бошцара олиш цобилиятидир.

Тадкикотимиз мавзусининг тахлили давомида булажак укитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлашда уларнинг психологик (шахсий) тайёрлик даражасини урганишни хам режалаштирдик. Бунда психологик ва педагогик адабиётлар билан бирга, тадкикот натижалари куздан кечирилди. Натижада, баъзи булажак укитувчиларнинг тарбиячи вазифасини бажаришни истамаслиги аникланди ва бу жуда жиддий асосга эга. Булажак укитувчилар тарбияни катта масъулият деб билишади ва уз зиммаларига олишни исташмайди. Шунинг учун касбий-педагогик тайёргарлик натижалари нафакат педагогик компетенцияни (касбий фаолиятнинг билим, куникма ва малакаларига эгалик), балки булажак укитувчиларнинг шахсий тайёрлиги (мотивлари, кадриятлари, интилишларини) хам уз ичига олиши керак.

Тадкикотчиларнинг булажак укитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлашда касбий тайёргарликни билан бир каторда талаба шахсининг маънавий-ахлокий, касбий маданияти хусусида суз юритиши хам шу максадга каратилгандир. Бизнинг фикримизча: булажак укитувчининг касбий ва ахлокий маданияти - бу FOявий-ахлокий, касбий карашлар ва эътикодларни, аклий жараёнларнинг касбий ва ахлокий йуналишини, иш кобилиятини, ижодкорликка муносабатни, узини узи бахолаш, уз-узини касбий ривожлантириш ва мукаммалликка эхтиёж кобилиятини уз ичига олган мураккаб тузилмадир.

А.Хуторскойнинг таълим компетенциялари таснифига асосланиб, биз тарбиявий фаолиятнинг таркибий кисмларини куйидаги тизимга келтирдик:

- тарбиявий фаолиятнинг ижтимоий ахамияти (жамият учун зарурлиги);

- талаба шахсининг семантик йуналишлари, компетенциянинг шахсий ахамияти (тарбиявий фаолият нима учун керак ва у каерда амалга оширилади);

- тарбиявий фаолият туFрисидаги билимлар мажмуи;

- тарбиявий фаолият доирасига оид малака ва куникмалар;

- тарбиявий фаолиятни ташкил этиш усуллари;

- тарбиявий фаолиятни ташкил этиш даражалари буйича минимал тажриба;

- талабанинг компетенцияси даражасини аниклаш учун укув, назорат ва бахолаш топшириклари намуналарининг таълим боскичлари буйича курсаткичлар [4].

Компетент ёндашувларга доир илмий тадкикотлар, адабиётлар тахлили ва инновацион ёндашув асосида булажак укитувчиларни тарбиявий фаолиятга тайёрлаш компетенцияларининг куйидаги жихатлари аникланди:

- узлаштирилган билим, куникма, малака, махсулдор фаолият сифати ва натижаларининг ижтимоий-шахсий ахамиятлилиги;

- шахсий касбий такомиллашувнинг булажак укитувчи хулк-атворида ифодаланиши;

- касбий компетенциянинг миллий маданиятнинг ифодаси сифатида аник эгалланганлиги;

- тарбиявий фаолиятда муваффакият козониш учун зарур булган педагогик куллаб-кувватлашнинг уз вактида курсатилиши;

- тарбиявий фаолиятда натижага эришиш имконини берадиган дастурларнинг танланиши.

Мамлакатимизда олиб борилаётган ислохотлар тарбиявий фаолиятни ташкил этувчи булажак укитувчиларни ушбу фаолиятга тайёрлашда, уларнинг ушбу фаолият мазмун-мохиятини тулаконли англашлари билан бирга уни ташкил этишда юкорида кайд этилган жихатларга алохида эътибор каратишларини такозо этади.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистан миллий энциклопедияси. З-К / Бош тахрир хдйъати аъзолари: М.Аминов ва бошк. - 4-т. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2002. - 169

2. Шымарева Н.А., Губанова М.И., Крецан З.В. Педогогические системы: на ученые основы, управление, преспективы развития.

3. Манько Н.Н. Технологическая компетентность педагога // Школьные технологии. - М., 2002. - № 5. - С. 33-41.

4. Шарипов Ш.С. Касб таълими укитувчиси компетентлигини таъминлашда илмий-методологик ёндашувлар: http:dr-sharipov.com/2014/03/02/

5. Хуторской А.В. Компетентностный подход в обучении: Научно-методическое пособие. - М.: Эйдос, 2013. - 234 с.

O'SMIRLAR MA'NAVIY TARBIYASI ShAKLLANISHIDA IJTIMOIY TARMOQ TA'SIRINING PSIXOLOGIK JIHATLARI

Mamanazarov Uchqun Burxon o'g'li

Oriental universiteti "Pedagogika va psixologiya " kafedrasi

o'qituvchisi

Mardanova Maftuna Asatulla qizi

Olmozor tumani 24IDUM psixologi

Annotatsiya: Maqolada o'smirlar tarbiyasining psixologik jihatlari, ularning ma'naviy-xulqiy dunyoqarashini shakllantiruvchi omillardan biri bo'lmish ijtimoiy tarmoqning psixologik jihatlari haqida so'z yuritildi.

Аннотatsiя: В статье говорится о психологических аспектах воспитания подростков, психологических аспектах социальной сети, которая является одним из факторов, формирующих их нравственно-нравственное мировоззрение.

Annotation: The article talks about the psychological aspects of the upbringing of teenagers, the psychological aspects of the social network, which is one of the factors that shape their moral and moral worldview.

Kalitso'zlar: O'smirlik davri, ma'naviy tarbiya, ijtimoiy tarmoq.

Ключевые слова: Подростковый возраст, духовное воспитание, социальная сеть.

Key words: Adolescence, spiritual education, social network.

Bugungi axborot asrida dunyoning bir nuqtasida yuz berayotgan voqea va hodisalar to'g'risida boshqa bir nuqtada turib xabardor bo'lish mumkinligi hech kimga sir emas. Bu esa dunyoda sodir bo'layotgan jarayonlarning yanada globallashuviga imkon yaratib bermoqda. Axborot asrida yoshlar ongiga o'z ta'sirini o'tkazuvchi bu kabi tashqi va ichki

- 90 -

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.