Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТГА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТГА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
120
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аксиологик муносабат / шахсга йўналтирилган таълим / RIASEC модели / эҳтиёж / “Мен” концепцияси / технология / касбий фаолият. / аксиологическая установка / личностно-ориентированное образование / модель RIASEC / потребность / концепция «Я» / технология / профессиональная деятельность.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Раҳматуллаева Гулноза Мавланжановна

Мақолада бўлажак ўқитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатини ривожлантиришнинг дидактик шарт-шароитлари, шахсга йўналтирилган ёндашув, RIASEC модели, бўлғуси мутахассис шахсий ҳаёт тарзининг касбий фаолияти билан мутаносиблиги хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДОЛОГИЧЕСКОЕ И ДИДАКТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ АКСИОЛОГИЧЕСКОГО ОТНОШЕНИЯ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ К ДУХОВНООБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В статье рассматриваются методологические и дидактические условия развития аксиологического отношения будущих учителей к духовно-педагогической деятельности, личностно ориентированный подход, модель RIASEC, совместимость личностного образа жизни будущего специалиста с профессиональной деятельностью.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТГА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ»

Ра^матуллаева Гулноза Мавланжановна,

Андижон давлат университети таянч докторанти

БУЛАЖАК УДОТУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТГА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МЕТОДИК ВА ДИДАКТИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

УУК: 371.122

РАЦМАТУЛЛАЕВА Г.М. БУЛАЖАКУЦИТУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТГА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДИДАКТИК

ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

Маколада булажак укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносаба-тини ривожлантиришнинг дидактик шарт-шароитлари, шахсга йуналтирилган ёндашув, RIASEC модели, булFуси мутахассис шахсий х,аёт тарзининг касбий фаолияти билан мутаносиблиги хусусида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: аксиологик муносабат, шахсга йуналтирилган таълим, RIASEC модели, эх,тиёж, "Мен" концепцияси, технология, касбий фаолият.

РАХМАТУЛЛАЕВА Г.М. МЕТОДОЛОГИЧЕСКОЕ И ДИДАКТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ АКСИОЛОГИЧЕСКОГО ОТНОШЕНИЯ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ К ДУХОВНО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В статье рассматриваются методологические и дидактические условия развития аксиологического отношения будущих учителей к духовно-педагогической деятельности, личностно-ориентированный подход, модель RIASEC, совместимость личностного образа жизни будущего специалиста с профессиональной деятельностью.

Ключевые слова и понятия: аксиологическая установка, личностно-ориентированное образование, модель RIASEC, потребность, концепция «Я», технология, профессиональная деятельность.

RAKHMATULLA YEVA G.M. METHODOLOGICAL AND DIDACTIC DEVELOPMENT OF THE AXIOLOGICAL APPROACH OF FUTURE TEACHERS TO SPIRITUAL AND EDUCATIONAL ACTIVITY

In the article is discussed the methodological and didactic conditions of the axiological attitude development of future teachers to spiritual and educational activities, the person-centered approach, the RIASEC model, the compatibility of the future specialist's personal lifestyle with professional activity.

Key words and concepts: axiological attitude, person-centered education, RIASEC model, need, "I" concept, technology, professional activity.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

Кириш.

Эх,тиёжлар икки боскичда ривожланади: 1) эх,тиёж ички фаолият учун ёпик шароит сифатида характерланади, кадрият эх,тиёжни кондиришга кодирдир, идеал сифатида май-донга чикади, буни амалга ошириш эса берил-ган эх,тиёжнинг реал дунёни билиш учун билим-ларни таккослашни назарда тутади, бу эса мана шу мавжуд эх,тиёжни кондириш учун восита-ларни танлашга ёрдам беради; 2) эх,тиёж-реал бир кучдир, у инсоннинг аник бир фаолия-тини бошкаради. Бу ерда эх,тиёж билан мазмун аниклаштирилиб олинади, у эса айнан ташки реалликдан кириб келади. Уз навбатида, эх,тиёж фаолиятни жадаллаштиради ва узининг аник натижаси билан якунланади.

Б^уси педагогларни тайёрлашнинг укув-меъёрий хужжатларида шахсга йуналтирилган ёндашув тулаконли уз ифодасини топган булиб, куйидагиларда акс этади: 1. Талабага педаго-гик муносабатларнинг фаол субъекти сифатида ёндашилади. 2. Талабаларнинг шахсий ва ижти-моий сифатлари, билишга оид кизикишлари ривожлантирилади. 3. Талабаларнинг уму-минсоний ва педагогик мулокот, технологи-яси ва техникасига оид билимлари фаоллашти-рилиб, мулокот борасида уларнинг субъектив тажрибасига таянилади. 4. Хар бир талабанинг индивидуал-психологик хусусиятлари инобатга олинади. 5. Талабага уз индивидуал ривожла-ниш траекториясини мустакил аниклаш имко-нини беради.

Мавзунинг долзарблиги. Кузатишла-римиз шуни курсатадики, таълим тизи-мида фаолият курсатаётган айрим педаго-глар ва укувчилар, уларнинг ота-оналари ёки кариндошлари уртасидаги зиддиятли, педагогик фаолият нуктаи назаридан кабул килиб булмас х,олатларнинг мавжудлиги учраб туради. Кенг жамоатчилик мух,окамаларида айрим педаго-гларнинг когнитив ва ижтимоий-психологик жих,атдан нотуFри касб танлаш карорини кабул килинганлиги учраб туради. Бу эса бу укитувчиларнинг уз касбий фаолиятини сама-рали ташкил эта олмаслиги булса, бошка томондан улар фаолият курсатаётган педаго-глар жамоасидаги мех,нат фаолияти мух,итига, ишчан фаолиятга, жамоада х,амкорликда фаолият курсатишга, ижтимоий-касбий тенгсизлик ва адолатсизликка сабаб булади.

Мавзу буйича илмий изланишлар-нинг цисцача та^лили Ж.Майр булFуси

укитувчилар фаолиятидаги зарурий хусусият-ларни 6 та гурух,га ажратган1. Ж.Майр томони-дан ишлаб чикилган RIASEC модели инсон шах-сияти, унинг кизикишлари, уларда шаклланган кадриятлар тизимига мувофик 6 та йуналишга ажратган. Таникли файласуф А.Жалолов маъ-навият атамасини "... инсоннинг зот бел-гиси, унинг фаолиятини таркибий кисми, онги, акл-заковатининг мах,сули"2 деб таърифла-ган булса, С.О.Отамуродов "...х,ар бир инсоннинг ички рух,ияти, акл-заковати, уни узини-узи англаш, яхшиликларга, эзгу-ниятларга тула калби, олдинга караб янги марралар сари онгли равишда фаоллик курсата билиш ва инти-лиш салох,иятидир"3 деб таърифлаган. Олима Б.Очилова4 илмий изланишларида маънавий-маърифий фаолиятни хрзирги глобаллашув жараёнлари билан боFликликда урганган.

Тадкикотчи Д.Саидова5 илмий маколасида маънавий-маърифий фаолиятни мехрибонлик уйлари тарбияланувчилари мисолида тах,лил килган

Тадк,ик,отнинг мацсади. Кадриятларга эх,тиёж, кизикиш, мотив, фаолият максади, ахлокий идеаллар, интериоризацияларни уз ичига камраб олган талабалардаги аксиоло-гик муносабатларни ривожлантиришни тах,лил этиш.

Тадк,ик,отнинг объекти сифатида ФарFона давлат университети, Наманган давлат педагогика институти, Андижон давлат педагогика институтларида булажак укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиоло-гик муносабатини ривожлантириш буйича тах,лиллар урганилди6. Мазкур хрлатларни тадкикотимиз объекти нуктаи назаридан тах,лил килишимиз, булажак укитувчиларда ижтимоий кадриятлар, жамиятдаги меъёрлар ва тартиб-

1 Mayr, J. (2009): Lehrerin werden in Österreich. Empirische Befunde zum Lehramtsstudium. In: Erziehung und Unterricht 1-2/2009, S. 18)

2 Жалолов А. Мустакиллик масъулияти. -Т.: Узбекистан, 1996 й. - Б. 17.

3 Отамуродов С.О. ва бошк. Маънавият ва маърифат асослари. -Т.: Узбекистан, 1998. - Б. 8.

4 Очилова Б. Маънавий-маърифий жараён ва таълим-нинг глобаллашуви. Архив Научных Публикаций JSPI, 1(55), 2020. - Б 5.

5 Саидова Д.И. Маънавий-маърифий фаолият оркали мехрибонлик уйлари тарбияланувчиларининг ахлокий кадриятларини шакллантириш. -Т.: Замонавий таълим, №3 2017. -Б 94.

6 Натижалар 1-расмда келтирилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

коидаларни билиши, куллай олиши педаго-гик амалиёт х,амда илмий тадкикотларда хам курамиз.

Мацоланинг илмий мо^ияти. Булажак укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатини ривожлантиришнинг дидактик шарт-шароитлари буйича укув жара-ёни ва олий таълим муассасасидаги дарсдан ташкари машFулотлар, маънавий-маърифий тадбирлар, ижтимоий йуналишга доир кизикиш усуллари яратилган.

Тадцицотда тизимлилик, умумийлик, киёсий тах,лилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини анкета ва суровномалари натижалари ташкил этди.

Асосий натижалар.

Майрнинг "Мос келиш назарияси" (Congruence theory) да уз ифодасини топган. RIASEC модели 6 та йуналишнинг бош х,арфлари жамланмасидан тузилган булиб, куйидагича тавсифланади:

1. Реалистик йуналиш (Realistic). Бу йуналишдаги шахслар фаол, изланувчан, мото-рик фаол ва асосий к,изик,ишлари жисмо-ний фаолият, реал атроф-мух,ит шароитлари х,исобланади. Улар абстракт булган муам-моли вазиятларга к,изик,майди. Уларда анъана-вий сиёсий ва ик,тисодий кадриятлар устувор х,исобланади. Уларда кул мех,нати, техникага оид, к,ишлок, хужалигига оид фаолиятларга мой-иллиги юкори булади.

2. Изланувчилик ёки тадк,ик,отчилик (Investigative) йуналиш (Intellectual). Бу йуналишдаги шахслар топширик,лар, муаммо-ларга йуналган булиб, уларни интеллектуал даражада х,ал килишни максад килади. Уларда вокеа, хрдисалар уртасидаги узаро боFликлик, умумийликларни топишга иштиёк, кучли булади. Улар ноанъанавий кадриятлар ва муносабат-ларга эга ва уларда табиий фанлар, математик ва тиббиёт билимларига мойиллик кучли булади.

3. Бадиий (санъат) йуналиши (Artistic). Бу йуналишдаги шахслар "интрасептив" (узлари ва уз онги билан боFлик1) булиб, бадиий воси-талар ёрдамида уз-узини ифода этишга катта эх,тиёж булади. Улар юкори мураккабликдаги вазифалар ва муаммоларга кизикиш билдир-майди, худбинлик (эгоист) кучи заифрок, булади. Уларда шахсий "Мен" нисбатан кучли булмайди ва х,иссий касалликларга мойиллик юк,ори

булиб, маданият, санъатга оид фаолиятларга кизикиш кучли булади.

4. Ижтимоий йуналиш (Social). Бу йуналишдаги шахслар узларини ижтимоий жих,атдан масъул ва эътиборга, ижтимоий муносабатларга катта эх,тиёжи мавжуд булади. Уларда ижтимоий ва вербал куникмалар юкори ривожланган булиб, интеллектуал, эмоция-лар, ижтимоий вазиятлар ва муаммоларни х,ал килишга мойиллиги кучли. Уларга педагогик, психологик ва жамоатчилик хизматларига доир фаолиятлар мос келади.

5. Ташкилотчилик йуналиши (Enterprising). Бу йуналишдаги шахсларда кучли рах,барлик хусусиятлари мавжуд. Улар вербал куникмалар, мулокот килиш компетенцияси ва ракобат килишдан завкланиш характери билан тавсифланади. Узок вакт давом этадиган ва интеллект билан боFлик булган фаолиятни амалга оши-ришни хох,ламайди. Уларда купрок жамоатчилик билан ишлаш, савдо, сайлов компания-ларда ишлашга мойиллик юкори булади.

6. Анъанавий йуналиш (Conventional). Бу йуналишдаги шахсларда катъий тизимлашган, вербал, ракамлар билан боFлик топшириклар ва буйсунувчи роллар (юкори лавозимлар билан идентификациялаштирилган, конфор-мистик муносабат)га хос хусусиятлар мав-жуд. Бундай шахслар моддий мулк ва макомни кадрлашади. Ижтимоий фаоллик ёки кучли жисмоний кобилиятни талаб киладиган ноаник вазиятлардан ёки муаммолардан кочишади. Уларнинг х,исобчи, аудитор, банк ходими, IT мутахассислиги каби фаолият турларига мойил-лиги бор.

БулFуси укитувчиларда маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатни ривожлан-тиришда RIASEC моделини ах,амияти шундаки, уларнинг шахсияти, касбий кизикишлари, шак-лланган кадриятлар тизимига асосан берилган 6 та йуналишдан кайси бирига мансуб эканли-гини аниклаш мух,им ах,амият касб этади. Бу эса булFуси укитувчилар учун педагогик-психологик концепциялар ишлаб чикишда мух,им маълу-мотлар вазифасини бажаради. RIASEC модели-дан куриниб турибдики, педагоглар ижтимоий йуналишга мансублигини куришимиз мум-кин. Укув жараёни ва олий таълим муассасасидаги дарсдан ташкари машFулотлар, маънавий-маърифий тадбирлар ижтимоий йуналишга доир кизикиш, шахсий хусусиятлари ва шаклла-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

наётган кадриятлар тизимини ривожланишига йуналтириши лозим булади.

БулFуси укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатни ривожлан-тиришда уларнинг ёш хусусиятлари (16-30 ёш оралиFида) хисобга олиб, уларга ижтимоий-демографик гурух сифатида караш лозим булади. Бу гурух узига хос психологик жисмо-ний хусусиятлари, ижтимоий механизми, хаётга кириб бориши билан боFлик алохида фаоли-ятни олиб борса, бошка томондан, субмада-ният, жамият ижтимоий табакаланишига боFлик ички дифференциациялаш жараёнлари билан тавсифланади. Улар онги катта микдордаги турли хил ахборотларни кабул килиш ва акс эттириш хусусиятига эга булиб, мазкур жара-ёнлар туфайли уларда танкидий фикрлаш шак-лланади, улар турли харакат ва жараёнларга мустакил бахо беришга, шахсий нуктаи назар-ларини асослашга, узгача карорларга келишга интиладилар.

Талабаларнинг ижтимоий етукликка эришуви бир катор мустакил омиллар (оила, мактаб, жамоа, оммавий ахборот воситалари, ёшлар ташкилотлари ва бошка гурухлар) таъсири остида амалга ошади. Мазкур ижтимоий меха-низмларнинг хар бири ёшлар тарбиясида турли хил вазифаларни бажаради ва узгача таъсир этади. Ижтимоий етуклик объектив реалликни англаш, узининг асосий ижтимоий ва психологик хусусиятларини ифода этиш хамда амали-ётга татбик этишнинг умумийлигини билдиради.

Биографик таълим катталар педагогикаси (андрагогика) да кенг кулланилиб, талабалар укиш давомида хар бир талабанинг индивидуал таълим олиш траекториясини шакллантириш-дан иборат. Бу оркали талабалар узлари англа-ган холда эгаллаган ва эгалламаган, шунинг-дек, маълум ва номаълум билим, малака, куникма ва компетенцияларни тахлил килади ва касбий, шахсий нуктаи назаридан ривож-ланиш йуналишларини белгилаб олади. Бун-дан максад кейинги таълим жараёнлари учун максадларни шакллантириш, узининг "куч-сиз томонларини" тахлил килиб бориш, шу оркали ривожланиш жараёнини тезлаштириш ва самарадорлигини оширишдир. Маънавий-маърифий фаолиятнинг мазмун-мохияти шуни курсатадики, бунда мавзуларда бир томондан бир-бирига узвийлик мавжуд булса, бошка томондан мавзулар мустакил мазмун ахамиятига эга.

Олий таълим муассасалари талабаларини маънавий-маърифий фаолиятга тайёрлашда биографик таълимни жорий этиш учун бакалавр боскичи талабалари 4 йил давомида узлаштириши лозим булган фаолиятга доир барча билим, куникма, малака ва компетен-циялар, фаолиятга доир барча мавзулар, фаолиятнинг ижтимоий-хукукий жихатлари, фао-лият учун зарурий шахсий хусусиятлар батаф-сил баён этилади ва талабалар учун услу-бий кулланма сифатида фойдаланиш учун такдим этилади. Талабалар мунтазам равишда узларининг индивидуал узлаштириш траекториясини белгилаб боради. Укув йилининг якунида масъул олий таълим муассасаси укитувчиси томонидан рефлексив сухбат ташкил этилади. Сухбатда маънавий-маърифий фаолият асо-сидаги биографик таълимнинг самарадорлиги бахоланади ва юкори самарадорликка эри-шиш имкониятлари мухокама килинади. Шу асосда талабалар мустакил равишда булажак фаолиятга тайёргарлик куриб боради. Мустакил равишда максадли укиш, узини ривожланти-риш учун шахсий режалар тузишда хам биографик таълим самарали хисобланади. Биографик таълим талабаларга методик жихатдан хам самарали булиб, бу оркали улар касбий фаолиятга, маълум лавозимларга тайёрла-ниш боскичларида хам кенг куллаши мумкин булади.

Олий таълим муассасаси талабаларини маънавий-маърифий фаолиятга тайёрлаш, уларда комил шахс ва мутахассис хусусиятларини шакллантириш ва мазкур фаолиятга аксиологик муносабатни ривожлантиришда куйидаги шарт-шароитлар зарур хисобланади:

1. Таълим-тарбия жараёнининг талаба-ларга йуналтирилганлиги сифатида янгича караш. Бу куйидагиларни билдиради: талаба педагогик жараённинг объекти эмас, субъ-екти сифатида акс этади, улар максадларга эришиш воситаси эмас, таълим тизимининг максади - барча талаба кобилиятли, иктидорли деб караш, уларнинг мухим сифатлари сифатида юксак ахлокий кадриятлар акс этади.

2. Таълим-тарбия жараёнини инсонпар-варлаштириш, талабалар иштироки ва фаол-лигини куллаб-кувватлаш. Талабаларда педа-гогик, маънавий-маърифий фаолиятга хохиш, мустахкам истак, масъулият, касбий бурч ва ахлок меъёрларини сингдириш. Талабаларга юксак ишонч, хамкорлик ва мулокот махорати

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

билан ёндашиш мухим булиб, уларни т^ридан тyFри мажбурлаш, куркитиш ва тинимсиз сал-бий окибатларни эслатиш оркали укиш-урганиш, маънавий-маърифий, жамоатчилик тадбирларида иштирокини таъминлашдан воз кечиш зарур. Шунингдек, талабаларни ижобий раFбатлантириш, педагог сифатида шакллана-ётган касбий махорати оралик натижаларини эътироф этиш мухим хисобланади.

3. Талабаларни касбий, маънавий-маърифий фаолиятга тайёрлаш жараёнида "тyFридан-тyFри мажбурлаш"дан, натижа бер-майдиган таълим-тарбия методларидан воз кечиш. Профессор-укитувчилар мажбурловсиз, узаро ишончга асосланган талабчанлик ва маж-бурлашни муваффакиятга эришишга имкон берадиган истак билан алмаштириш, талаба-лар эркинлиги ва ташаббускорлигини куллаб-кувватлаш, талабаларни жамоада ишлаш куникмаларини ривожланиши учун шароит яратиш, талабаларнинг ижтимоийлашуви, мада-ний тенглашуви, касбий ва шахсий идентеклик-нинг ривожланиши, уларнинг субъективлигини педагогик куллаб-кувватлаш.

4. Индивидуал ёндашувни кенг жорий этиш. Бунда: "укув фанидан талабага караб эмас, балки талабадан укув фанига бориш" тамойилининг бажарилиши; талабаларнинг кизикишлари, кобилиятлари ва интилишларини хисобга олган холда укитиш; укув гурухларида уртача узлаштирувчи талабага йуналганликдан воз кечиш; талабанинг энг яхши сифатларини излаш, психологик-педагогик ташхис этиш (кизикишлари, кобилиятлари, йуналганлиги, "Мен" концепцияси, характери, фикрлаш жара-ёнларининг узига хослиги)нинг кулланилиши; шахснинг укув-тарбия жараёнидаги узига хос-ликларини эътироф этиш.

5. Талабанинг ижобий "Мен-концепцияси"ни шакллантириш. Бунда: таълим-тарбия жараёнини талабалар узида касбий, шахсий муносабатларни ривожланти-ришга каратилганлигини х,ис килиш; педагогик, маънавий-маърифий фаолият оркали жамиятда уз урнига эга булиш ва эътироф этилишига эри-шиш хисининг ривожланиши. Замонавий педагогика талабани таълим-тарбия жараёнининг фаол, тенг хукукли, уз имкониятлари асосида ривожлантирилувчи сифатида куради1.

1 Ходжаев Б., Уразова М. "Педагогнинг лойихалаш маданияти" модули буйича укув-услубий мажмуа. - Т.: 2016. - 54-55 b.

Олим Н.Муслимов шахсга йуналтирилган педагогика белгиларини куйидагича тавсиф-лайди: шахснинг психик, жисмоний, интеллектуал, ахлокий ривожланишини биргаликда эгал-лаши ва унда аник доирадаги куникма ва мала-каларни шакллантириш; эркин, мустакил фик-рловчи ва харакатланувчи шахс, турли хил укув ва хаётий вазиятларда асосли танлаш кобилиятига эга инсонпарвар фукарони шак-ллантиришга бутун кучни туплаш; укув-тарбия жараёнини самарали кайта йуналтиришга эри-шиш учун тегишли шарт-шароитларни таъмин-лаш2.

Талабаларнинг шахсий хислатлари педагогик жараённинг субъекти сифатида куйидагиларни уз ичига олади: укитишнинг хозирги ва келгуси боскичлари учун кабул килинган укув-тарбия жараёнининг максади, вази-фаси ва курсатмаларни англай билиш; интеллектуал мехнатнинг янги турларини эгаллаш; максадга мувофик касбий уз-узини тарбиялаш ва мустакил тахсил олиш; кийинчиликларни аъло даражада енга билиш, усиш ва мустахкам урин эгаллашнинг кенгаяётган интеллектуал ва касбий имкониятлари, истикболлари билан коникиш; узининг ижтимоий роли функци-ясини бажаришда фаол муносабатда булиш ва хоказо 3.

Эмпирик урганиш натижалари. "Булажак укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатини ривожлантиришнинг методик ва дидактик шарт-шароитлари" мавзу-сидаги тадкикот юзасидан олий таълим муас-сасалари талабалари учун тузилган суровнома-хулосалар шуни курсатадики, куйидаги суровнома хулосасидан билиб олишимиз мум-кин булади. Жамиятдаги меъёрлар тизимига инсонларнинг риоя килиши, кадриятларни яхши билиши, кадриятларга нисбатан ижобий муносабат шаклланганлигининг хосиласидир. Мазкур фикрга муносабатингиз? Олий таъ-лим муассасасидаги маънавий-маърифий тад-бирлар булажак укитувчи сифатида маънавий-маърифий фаолиятни ташкил этиш учун андоза

2 Муслимов Н.А., Уразова М.Б. Проективная деятельность будущего учителя. Учеб. пособие. - Т.: GrandPaper, 2011. - 92 с.

3 Абдуллаева Б.С. Олий таълим тизимида замонавий таълим технологиялари ва педагогнинг инновацион фаолияти. - "Замонавий узлуксиз таълим муаммолари: инновация ва истикболлар" мавзусидаги халкаро илмий конференция. 2018 йил 27 апрель. - Т.: ТДПУ, 13-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

V____

1-расм. Тажриба-синов утказилган объектлар ва респондент-талабалар х,ак,ида маълумот

№ Олий таълим муассасаси Таълим йуналиши 3-курс талабалари 4-курс талабалари Умумий жами

301 302 жами 401 402 жами

1 ФарFона давлат университети МТ ва БТ 29 30 59 28 28 56 115

БТСТИ 28 27 55 29 28 57 112

Миллий fo^^ ва хукук, таълими 29 30 59 28 28 56 115

2 Наманган давлат университети МТ ва БТ 24 23 47 25 24 49 96

БТСТИ 22 24 46 26 27 53 99

Миллий fo^^ ва хукук таълими 29 30 59 28 28 56 115

3 Андижон давлат университети МТ ва БТ 25 24 49 24 22 46 95

БТСТИ 31 32 63 27 26 53 116

Миллий fo^^ ва хукук таълими 29 30 59 28 28 56 115

ЖАМИ: 216 217 433 217 210 427 860

булади деб хисоблайсизми? Шу каби бир нечта эмпирик тахлиллар утказилди (1 -расм).

Тадк,ик,от натижаларидан келиб чик,к,ан холда к,уйидаги хулосавий фикрга келишимиз мум-кин булади: кенг жамоатчиликда билдирила-ётган юк,оридаги фикрлар, айнан нотуFри касб танлашда эмас, балки булFуси ук,итувчиларни тайёрлаш жараёни билан боFлик1. Б^уси ук,итувчиларнинг педагогик фаолиятга когнитив ва ижтимоий-психологик муносиблиги бево-сита олий таълим тизимида шаклланади. Улар-нинг касбий к,изик,иши, когнитив к,обилияти ва шахсий хусусиятларини жамият педаго-гларга куйган талабларни бажариш даражасига етказиш олий таълим муассасаларининг вази-фаси хисобланади. Касбий фаолият билан бирга б^уси укитувчилар маънавий-маърифий фаолиятга тайёрланади. Уларда шу фаолиятга акси-ологик муносабатни ривожлантиришда касбий к,изик,иш, когнитив к,обилият ва шахсий хусуси-ятлар хал к,илувчи омилдир.

Б^уси ук,итувчиларда аксиологик муно-сабатнинг шаклланишида касбий к,изик,иш, нафак,ат мутахассисликни танлашда, балки олий таълим муассасасида таълим-тарбия жараёнида шаклланиб, ривожланиб борилади. Уз шахсия-тини ук,итувчи касби билан идентификациялаш, жамиятда ук,итувчилар жамоасининг вакили булиши, жамият олдидаги касбий бурч ва вази-фаларини англаши, бажара олиши кддрият даражасига етиши лозим булади. Кадрият даражасига авваламбор, касбий фаолиятнинг тартиб-к,оидалари, меъёрларини билиш, амал килиш боск,ичларидан сунг эришилади.

Хулосалар:

• Ёш утгани сари у уз шаклини узгартиради яъни, инсонда ахлок,ий, эстетик, ижтимоий ва психологик к^атувчи сабаблар пайдо булиб, инсон уз-узини англаш, муомала ва фаолият субъектига айланади ва шахсий "Мен"ини кашф этади. Мазкур жараёнда педагог шахс ривожланиши мухитининг лойихаловчиси сифатида намоён булади. Яъни шахс ривожла-ниши жараёнида педагог ва тарбияланувчи-лар уртасидаги мухит узига хос мазмунли шак-лга айланиб, бу ерда мулок,от мухити булажак ук,итувчи ички дунёсининг шаклланиш меха-низми сифатида вужудга келади.

• Маънавий-маърифий фаолиятни сама-рали олиб боришига туск,инлик к,иладиган омиллар куйидагилар деб хисобладик: индивидуализм, шахслараро муносабатлар ва ижтимоий узаро харакатлар тизимини бузувчи ижтимоий бегоналашиш; пешкддамликка (лидер-ликка) интилишнинг кучлилиги; фаолият мак,садига эришиш мотивларининг паст дара-жаси; иродавий жараёнлар ва иродавий инти-лишларнинг етарли даражада эмаслиги; тарби-явий оFишларнинг мавжудлиги, жамоада ишлай олмаслик, к,арорлар к,абул к,илишда тажриба-сизлик, хиссий ва когнитив фаолиятнинг ному-таносиблиги ва бошкалар.

• БулFуси укитувчи шахсининг узини узи тарбиялашида унинг йуналтирилганлиги ва "Мен" концепцияси уз-узини тарбиялаш механизмларининг асосини ташкил этади. Тала-баларнинг ахлок,ий етуклик даражаси, узига хос хусусиятлари хамда узлаштирган билим, куникма ва малакалари билан биргаликда узини узи тарбиялаши, олдига куйган мак,садларига етишишининг асосий мезони хисобланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

• Талаба бyлFуси укитувчи мехнат фао-лияти натижасини англаш, бахолаш куникма ва малакалари: маънавий-маърифий фаоли-ятнинг жамият учун ахамиятини, уз фаолия-тини назорат килиши ва танкидий бахолай олиши; маънавий-маърифий сохадаги муам-молар ечимининг тyFрилигини аниклаши, жамиятдаги вокеа ва ходисаларга реал бахо бериши; назарий ва амалий куникмаларнинг тyFрилиги, яъни мустахкамлигини текшириши, узини узи бошкариши ва назорат килишининг мухим тизими саналади. Бу тизим асосида талаба шахсининг ривожланишининг психологик омиллари: эхтиёжлари, йуналтирилганлиги ва "Мен" концепцияси мавжуд. Талаба шахсининг уз-узини ривожлантириши ва бошкариш механизми амалий таълимда, замонавий педа-гогик технологиялар ва психологик билимларга асосланган холда ташкил этилади.

• Замонавий педагогик технологияларга асосланган таълим-тарбия жараёнларида тала-баларнинг кизикиши, кобилияти ва эхтиёжлари хамда мотивацияларини хисобга олган холда узини узи ривожлантириш ишлари амалга оши-рилади. БyлFуси укитувчи узини узи ривожлантириш ва бошкариш механизмига: узини узи билиши, узини тарбиялаши, узини курсата олиши, хатти-харакатларини назорат килиши киради.

Мазкур шахсларни таълим жараёнига булган муносабатларини урганиб куйидаги амалий таклифларни беришимиз мумкин:

• Маънавий-маърифий фаолиятнинг асо-сий вазифаларидан бири хам шахсни уз-узини ривожлантиришга, мустакил равишда били-

мини оширишга, ижодий фикрларини шак-ллантиришга йуналтиришдан иборат. Бундай вазифани амалга ошириш учун тайёр билим-лар, куникма ва малакалар мухим урин тутади. Вахоланки, бугун талабаларда билимларни узлаштиришдаги пассив истеъмолчи эмас, балки унинг фаол ижодкорига айлантириш зарурати мавжуд.

• БyлFуси укитувчи хар кандай назарий ва амалий муаммони еча оладиган, уни ечиш йулларини илмий ёки методик жихатдан тахлил килишни уддалайдиган, энг муносиб ва мос йулларни топиб, унинг тyFрилигини исботлаб бера оладиган булиши керак. Олий таълим муассасаларида талабаларнинг уз-узини ривожлантиришда уз устида мустакил ишлаш-лари касбий фаолиятда интеллектуал ташаб-бус ва тафаккурни ривожлантириш учун психологик-дидактик шароитларни яратиш-дан иборат. Талабаларнинг уз-узини англаш туЙFусига эга булиши унинг хар томонлама ривожланиши, етук мутахассис була олиши йулидаги мухим омилдир. Демак, талабаларнинг булажак укитувчи сифатида методик тай-ёргарлик даражасини ошириш ижтимоий ахамиятини англаш, таклиф килинган янги методик ёндашишлар ва уларнинг кулланилишига жавобгарликни уз зиммасига олиш кобилияти курсаткичи, шахсий кизикишларнинг аник булажак касб таълими, таълим муассасаси, жамият эхтиёжлари билан боFликлигининг намоён булиши ижтимоий компетенциясини тавсифлайди. Шунингдек, ахлокий маданият, идеаллар, маънавий кадриятларни уз ичига олади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абдуллаева Б.С. Олий таълим тизимида замонавий таълим технологиялари ва педагогнинг инновацион фаолияти. - "Замонавий узлуксиз таълим муаммолари: инновация ва истикболлар" мавзусидаги халкаро илмий конференция. 2018 йил 27 апрель. - Т.: ТДПУ, 13-бет.

2. Mayr, J. (2009): Lehrerin werden in Österreich. Empirische Befunde zum Lehramtsstudium. In: Erziehung und Unterricht 1-2/2009, S. 18.

3. Муслимов Н.А., Уразова М.Б. Проективная деятельность будущего учителя. Учеб. пособие. - Т.: GrandPaper, 2011. - 92 с.

4. Эгамбердиева Н. Ижтимоий педагогика. Алишер Навоий номидаги Узбекистон миллий кутубхонаси. - Т.: 2009. - Б. 86-87.

5. Ходжаев Б., Уразова М. "Педагогнинг лойихалаш маданияти" модули буйича укув-услубий мажмуа. - Т.: "Истеъдод" нашриёти, 2016. - 54-55 b.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.