CC BY
16ТАНОСУБИ «НАФА^ОТ-УЛ-УНС»-И АБДУРА^МОНИ ЧОМЙ БО ГУИШ^ОИ
МУОСИРИ ТОНИКИ (дар асоси феъл^о)
САФАРЗОДА МУЛЛООХУН БУР^ОНЙ
Докторант Ph.D-и кафедраи забони точикии МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров»
(Точикистон, Хучанд)
Муносибати забони як асари асримиёнаги - «Нафа%от-ул-унс»-и Абдура^мони Цоми бо забони адабии имруза ва калимоти дар гуиш^ои муосири тоцики мавцуда мавриди барраси царор гирифтаст. Таъкид гардидааст, ки роцеъ ба па^лу^ои мухталифи лексикаи осори Абдура^мони Цоми аз цониби донишмандони ватаниву хорици кор^ои тащицотии судманде сурат гирифта бошад уам, аммо то кунун масъалаи робитаи забонии асари мазкур бо гуиш^ои тоцики ба пажущши мукаммал ниёз дорад. Аз та^лилу циёси иртиботи забонии асари мазкур бо ла^ца^ои кунунии тоцики муаллиф нишон додааст, ки ма^фузмонии вожа^ои дар асари Цоми дучороянда дар забони мардуми минтаца^ои Тоцикистон ягона набуда бархе аз он^о дар доираи як ё ду ла^цаи тоцики, щссаи дар аксари ла^ца^о ба гунаи кууан ё бо та^аввулоти цузъи ё цидди боци мондаанд.
Калидвожах,о: «Нафах,от-ул-унс», гуиш^ои муосир, тащввулоти шаклу маъно, унсур^ои лугавй, фар^ангнома^о
СООТНОШЕНИЕ «НАФАХОТ-УЛ-УНС» АБДУРАХМАНА ДЖАМИ С СОВРЕМЕННЫМИ ТАДЖИКСКИМИ ДИАЛЕКТАМИ (на основе глаголов)
САФАРЗОДА МУЛЛООХУН БУРХОНИ
Докторант PhD кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Гафурова»
(Таджикистан, Худжанд)
В данной статье обсуждается и рассматривается связь языка средневекового произведения «Нафахот-ул-унс» Абдурахмана Джами с сегодняшним литературным языком и словами, существующими в современных таджикских диалектах. Подчеркнуто, что, хотя отечественными и зарубежными учеными были проведены полезные исследования по различным аспектам лексики произведений Абдурахмана Джами, вопрос языковой связи этого произведения с таджикскими диалектами еще нуждается в тщательном исследовании. Из анализа и сопоставления языковой связи этого произведения с современными таджикскими диалектами автор показал, что сохранение слов, встречающихся и в произведении Джами, и в языке народа современной территории Таджикистана не одинаковы, некоторые из них сохранились в пределах одного или двух таджикских диалектов. Хотя в большинстве диалектов сохранились старая форма слов, ни ещё сохранились форма с частичным или серьезным изменением.
Ключевые слова: «Нафахот-ул-унс», современные диалекты, эволюция формы и семантики, лексические элементы, словари
RATIO OF «NAFAHOT-UL-UNS» BY ABDURAKHMAN JAMI WITH MODERN TAJIK
DIALECTS (based on verbs)
SAFARZODA MULLOOKHUN BURHONI
Doctoral student (PhD) of the department of the Tajik language under the State Educational Institution (SEI) «KhSU named after. acad. B. Gafurov» (Tajikistan, Khujand)
The connection of the language of the medieval work "Nafahot-ul-uns' by Abdurrahman Jami with today's literary language and words existing in modern Tajik dialects is discussed. It is emphasized that although useful studies were carried out by domestic and foreign scientists on various aspects of the vocabulary of Abdurrahman Jami's works, the question of the linguistic connection of this work with Tajik dialects still needs to be carefully investigated. From the analysis and comparison of the linguistic connection of this work with modern Tajik dialects, the author showed that the preservation of words found in the work of Jami is not the only one in the language of the Tajik people, some of them within one or two Tajik dialects, the share in most dialects is old or with evolution remains partial or serious.
Key-words: «Nafahot-ul-uns», contemporary dialects, evolution of form and semantics, lexical elements, dictionaries
Мусаллам аст, ки холати забони хар давра аз маводи дар асархои манзуму мансури руи чоп омада дарк гардида, ба ин васила накши унсурхои лугавй дар такмили таркиби лугавии забон муайян карда мешавад. Дар манобеи адабй, маъхазхои таърихй ва сарчашмахои дигари илмй тамоми сарвати лугавии забон инъикос меёбад.
Тавре ки маълум аст, гуишхои махаллй яке аз манбаъхои асосии ганомандии таркиби лугавии забон ва хазинаи беназири нигохдорандаи вожахои асили точикй ба шумор мераванд. ^иёсу мукобалаи осори адибон бо гуишхои имрузаи точикй собит менамояд, ки дар лахчахо дастаи калони калимахои аслию иктибосие махфуз мондаанд, ки «дар сарчашмахои кадими порсии дарй ва гузашта аз он даврони пешин (хатто пеш аз мелод) мавриди истифода карор доштанд. Аксари чунин аносири лугавй дар давраи хозира аз доираи таркиби лугавии форсии муосир берун монда, чои худро ба калимахои дигар додаанд ё басо кам истифода мешаванд» [15, с.22]. Х,иссаи дигаре аз вожахои дарозумри дар гуишхои муосир бокй монда баробари хусусиятхои пешин боз хусусияхои навро сохиб гардидаанд. Аз нигохи доираи истифода гурухи луготи таърихи кухандошта дар гуишхои махаллй як хел нестанд: иддае бо намуди асл, хиссаи дигар бо тахаввулоти шаклу маъно хамчун аносири фаъоли забон мавриди истифода карор доранд. Лозим ба тазаккур аст, ки перомуни масъалаи ба таври мукоиса омухтани таркиби лугавии осори ниёгон бо гуишхои махаллй аз чониби пажухишгарон таваччухи махсус зохир гардидааст. Дар ин росто сахму накши мухаккикони ватаниву хоричй, ба монандй А. Хромов, F. Чураев, А. Х,акбердиев, А. Х,асанзода, С. Мирзоев, Ш. Рахимова, Д. Саймиддинов, Р. Fаффоров, Ш. Исмоилов, С. Атобуллоев, С. Рахматуллозода, А. Суфиев, Ф. Убайдов, С. Узбеков ва диг. калон аст.
Забоншинос Додихудо Саймиддинов рочеъ ба пойдормонии бархе аз вожахои кухан дар доираи гуишхои точикй изхори назар намуда навиштааст: «Дар гуишхои точикй луготи фаровонеро метавон пайдо кард, ки дар осори шуарову нависандагони Мовароуннахр ба кор рафта ва аз чониби бархе аз фархангнависон гирдоварй ва маънй шудаанд. ... Мовароуннахру Хуросон сарзамин ва макони хамешагии густариш ва ташаккули забонхову лахчахои эронии шаркй буда, пас аз матрук шудани ин забонхо луготи фаровоне аз забонхо ва гуишхои шаркии эронй, бавижа сугдй, дар осори давраи аввал мушохида мешавад, ки баъдан теъдоде аз забони меъёр хорич гардида ва дар осор ба кор нарафта, дар худуди гуишхо махдуд мондаанд» [10, с.37]. Дар лахчахои хозира асолати чандинасраи забони адабй ва силсилаи фаровони лексикаи кухан хифз шудааст.
Тахлили казияи таносуби забони осори шоирону нависандагони классику муосир бо забони адабии хозира ва бо калимоти дар гуишхои мухталифи точикй мавчуда нихоят мухим аст, зеро вожахои гуишии дар осор дучороянда барои инъикос гардидадани сайри таърихии ин кабил калимот ва мустахкам гардидани пояхои забони точикй накши шоиста доранд. Муносибати забони осори ахли адаби классику муосир бо гуишхои имрузаи точикй аз чумлаи масъалахоеанд, ки ба ахамияти тахкикй матлубанд.
Дар давраи хозираи инкишофи забоншиносии точик доир ба пахлухои мухталифи забонии осори Абдурахмони Ч,омй корхои тахкикотии судманде сурат гирифта бошад хам, бо вучуди ин наметавон баъзе пахлухои лексикаи осори ин суханварро халшуда ва анчомёфта хисобид. Бо дарки зарурати масъала дар ин нигошта кушиш карда шуд, ки чанд нукта перомуни робитаи асари «Нафахот-ул-унс»-и Абдурахмони Ч,омй бо гуишхои муосир арзёби гардад. Аз тахлили силсилае аз луготи мустаъмали асари мазкур ва киёсу мукобалаи онхо бо лахчахои точикй маълум мегардад, ки байни забони асари Ч,омй бо гуишхои хозира таносуби кавие ба мушохида мерасад. Дар ин хусус мухаккикон О. Махмадчонов ва Б. ^удратова чунин менависанд: «Абдурахмони Ч,омй дар баробари он ки лугати забони адабии замони худро кор бастааст, ба забони зиндаи мардум ру оварда, аз он бо камоли сухандонию сухансанчй гухари маънидори калимоту ибороти шевахои даврони худро сара карда, забони адабиро бою ганй гардонидааст» [6, с.5-6].
Тахлили калимахои «Нафахот-ул-унс»-и Абдурахмони Ч,омй ва мукоисаи онхо бо лахчахои муосир нишон медихад, ки як хиссае аз чунин аносири лугавй то имруз дар лахчахои точикй дар шаклу маънохои хос хифозат шуда, баъзеашон бо хамон шаклу маънои кадим, кисми дигар бо тагйири шаклу маъно ва силсилаи сеюм бо махфуз мондани яке аз маънохои кухан дар забони мардуми точик гардиш доранд.
Баромадан. Вожаи мазкур яке аз аносири сермаънои осори ниёгон ба хисоб рафта, дар баробари дигар маънохо сохибони фархангномахо бакорравиашро ба маънои «гузаштан, гузаштани замон, сипарй шудан» ишора кардаанд [ниг.: 13, ч.1, с.150; 4, ч.3, с.4488-4493; 1, с.46]. Аз он чо, ки сохибони луганомахо аз осори ахли адаби гузашта намунахои басо овардаанд кас ба андешае мерасад, ки баромадан дар гузашта бо баробари дигар маънохо барои баёни маънои тазаккурёфта хеле сиристеъмол будааст.
Аз тавзех ва шохидхои зикрнамудаи сохибони лугатномахо бармеояд, ки калимаи баромадан дар осори ахли адаби гузашта яке вожахои сермаъно серистеъмол будааст.
Аз он чо, ки муаллифи «Лугатнома» Алиакбари Деххудо барои ифодаи маънои «гузаштан, гузаштани замон, сипарй шудан» аз Дакикй, Абушакур, Фирдавсй, Носири Хусрав, Низомй, Саъдй ва дигарон намунахои фаровонеро зикр кардааст [4, ч.3, с.4492], метавон ба чунин хулоса расид, ки доираи истеъмоли ин калима таърихи кариб хазорсола дорад. Дар фархангнома аз Абушакур байти зерин оварда шудааст:
Буто бузгоре барояд барин,
Кунам пеши хар касе туро офарин.
Абдурахмони Ч,омй дар «Нафахот-ул-унс» низ феъли баромаданро дар баробари дигар маънохо ба маънои «сипари шудан» ба кор бурдааст: Ч,аъфари Хулдй гуяд: Чанд руз баромад, ки Х,аммоди ^ураширо надидем, ба дари сарои вай шудем, вай набуд [16, с.116]. Чун соате баромад, вайро дидам, ки аз дари масчид даромад [16, с.259].
Гарчанде феъли мазкур бо чунин маъно имруз дар шакли меъёрии забон ба назар намерасад, вале дар гуишй мастчохиён дар гардиш карор дорад: А мурдани додош се-чор руз набурумада буд, ки туйи бачаш-а сар кард.
Лозим ба таъкид аст, ки холо феъли мавриди баррасй дар гуиши Техрон ба гунахои баромадан/варомадан ба маънои «чудо шудан» мутадовил аст [2].
Рафтан. Аз кайдхои ахли тахкик масаллам мегардад, ки ин вожа аз чумлаи кухантарин унсурхои лугавй ба шумор меояд. Лафзи мазкур дар эронии бостон дар шакли *гаЬа (аз решаи *гаЬ барои баёни маънои «харакат кардан», порсии бостон ба гунаи *га1пака (аз решаи *га1) ба маънои «хучум бурдан, осеб расондан», форсии миёна лафзи рафтан дар сурати *га1Ъап мавриди корбурд карор дошт [ниг.: 14, ч.3, с.1458-1459].
Аз шархи баъзе лугатномахо маълум мегардад, ки феъли мазкур дар матнхои даврони мухталифи инкишофи забони точикй дар доираи як маънои мушаххас махдуд намонда, ниёгонамон онро ба чанд маъно ба кор бурдаанд. Сохибони лугатномахои тафсирй мураввачии вожаи мавриди тахлилро дар манобеи кухани забони точикй барои ифодаи
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ Ь^М ш 8с1епсе"
чунин маънохо кайд кардаанд: 1) равон шудан; 2) вокеъ шудан, руй додан; 3) рехлат кардан, даргузаштан; 4) фуруд омадан, поён шудан; 5) касд кардан, майл кардан; 6) бехуш шудан; 7) гузаштан, сипари шудан ва f. [ниг.: 13, ч.2, с.126; 3, ч.1, с.874; 4, ч.8, с.12158-12170]. Аз тафсири вожаи мавриди назар дар сарчашмахои луFавй метавон чунин натичагирй намуд, ки ин калима яке вожахои сермаънои забони точикй ба шумор меомадааст. Феъли рафтан яке аз вохидхои луFавии фаъоли «Нафахот-ул-унс» ба шумор рафта, Абдурахмони Ч,омй онро ба маънохои зерин истифода намудааст: а) Равон шудан, таFЙири макон кардан: Абутолиб гуфт: Х,ануз сахар буд, ки хонаро холй кардам ва ба махаллаи дигар рафтам [16, с. 187-188]. б) Рехлат кардан, даргузаштан: Ба Миср буда ва ба Макка мучоварат карда ва он чо бирафта аз дунё [16, с.358]. в) Дур шудан, гузаштан,: Чун онро бидидам, дахшати ман бирафт, инбисот кардам ва рисолати машоих расонидам [16, с.328]. Тазаккур бояд дод, ки холо дар гуишхои алохидаи чанубй ва марказии забони точикй лафзи мазкур яке вожахои сермаъно ба шумор рафта, дар баробари баёни маънохои дигар барои ифодаи се маънои дар асари Ч,омй ба кор рафта низ гардиш дорад: а) Рафта хор-ъш-а овардас. б) Алихуш доди мо бъд, бечора рафтай, хъдо ра%мат-ъш къна [12, с.508]. в) Йа олам цура доштам баъди %амихели кор-о шудан %ама-ш рафтанд. (Мастчо%).
Сазидан < эронии бостон *saca (аз решаи sak) «омода будан, кодир будан, тавонистан», форсиии миёна sac «сазовор будан» [14, ч.3, с.1737-1738]. Дар забони пахлавй ба шакли sacitan мустаъмал будани вожаи мазкурро Х,асан Амид зикр кардааст [9].
Сазидан дар сарчашмахои луFавй «сазовор будан, лоик будан, шоистан, дархур будан» [ниг.: 13, ч.2, с.176; 4, ч.9, с.13644-13645] шарх гардидааст. Дар «Fиёс-ул-луFOт»-и Мухаммад Гиёсиддини Ромпурй бо табдили садоноки «а» бо садоноки «и» ва тахфифи хамсадои охири калима ба сурати сизида барои ифодаи маънои «лоик ва сазовор» забт гардидааст [3, ч.2, с.425]. Аз ин тавзехи Ромпурй бармеояд, ки дар гузашта вожаи сазидан ба тахаввулоти муайяни фонетикй дучор гардида, дар суррати сизида низ барои баёни маънои тазаккурёфта гардиш доштааст.
^иёсу мукобалаи забони асари мазкур ба осори пешиниёни Абдурахмони Ч,омй касро ба чунин андеша водор месозад, ки вожаи сазидан дар гузашта гардиши фоъол дошта, онро кабл аз Ч,омй Рудакй, Кисой, Фирдавсй, Фаррухй, Асадй, Сузанй, Х,оконй, Низомй, Саъдй ва м. инхо ба кор бурдаанд [ниг.: 4, ч.9, с.13644-13645].
Тибки мушохидахои мо, сазидан дар «Нафахот-ул-унс»-и Абдурахмони Ч,омй танхо дар як маврид барои баёни маънои зикргардида истифода шудааст: Касро чуну чаро наёяд ва насазад, ки вай кор бар илму хикмат мекунад ва кард [16, с.61-62].
Мукоисаву мукобалаи вожаи сазидан бо гуишхои точикй муайян намуд, ки ин унсури луFавй ба таFЙироти шаклй дучор нагардида, вале тахаввулоти маъноиро паси сар намудааст.
Профессор М. ^осимова ба таври мухтасар баъзе вижагихои забони «Шохнома»-и Абулкосим Фирдавсиро мавриди тахлил карор дода, перомуни ба таFЙироти маъной дучор шудани баъзе калимахои ифодакунандаи амалу холати дар «Шохнома» дучороянда ибрози акида намудааст ва таъкид доштааст, ки маънои онхо дар замони Фирдавй дигар буда, холо ба дигар маъно мавриди истифода карор доранд [5, с.415].
Калимаи мавриди пажухиш тули карнхо маънои асосиашро иваз намуда, имруз бо дигаргунии маъно дар баъзе лахчахои марказй, мисли Мастчох дар баёни маънои «насиб кардан, бахра бурдан» мавриди корбурд карор дорад: И хели кор-о ганда а цадим ману ту барин бача%ои камбагал-ба насазидай. Ман ба ту да% бор-е гуфтсодиям, ки пули бе дарди миён кас-ба намесазад.
Лозим ба тазаккур аст, ки А. Одинаев зимни мукоисаи ашъори Рудакй бо лахчаи Садаи миёнаи Мастчох махфузмонии калимаи сазиданро ба маънои «насиб кардан, бахра бурдан» дар гуфтори сокинони ин минтака таъкид намудааст [7, с.248].
Хурдан. Феъли мазкур метавонад бо пешванди шаклсози би- хамрох гашта бо туфайли хамрохгардии он маънои катъияти ичрои амал ифода гардад. Муалифони кисми феъли
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
«Шеваи чанубии забони точикй» А. Л. Хромов ва Р. Л. Неменова дар мавриди истеъмоли пешванди би- ба чунин натича расидаанд: «Шеваи чанубй аз чихати кор фармудани префикси би- аз шевахои шимолию марказии забони точикй тафовути намоён дорад: дар шеваи шимол префикси мазкур ба феъли рафтан дар ду шакл ба таври факултатикй истифода мешаваду бас» [17, с.89].
Шоистаи зикр аст, ки бо вучуди он ки имрузхо доираи истифодаи пешванди би- дар забони адабй махдуд гардида аст, вале дар шевахои чанубй ва чанубй-шаркй пешванди мазкур бо вариантхои бъ/бу бо як катор феълхо хамрох шуда меояд: бъхър, бъза, бумон, будав ва гайра.
Вожаи хурдан шакли бавосита дорад, ки он хурондан мебошад. Вожаи мазкур имруз дар гуфтори мардуми Мастчох бо табдили садоноки «о» ба «у» ба шакли хурундан дар баёни маънои «касеро чоду кардан» дар гардиш карор дорад: Вай-а гуё хуштуманаш бири хотири оянди духтараш хурундагиташ.
Калимаи мавриди бахси мо яъне феъли хурданро Чомй дар «Нафахот-ул-унс» бо баробари шакли бевоситааш шакли бавоситааш бихуронро ба кор бурдааст: Ахли манзил гуфтанд: Савганд ба Худой бар ту, ки вайро таоме бихурон, ки се шабонаруз аст, ки хеч нахурда [16, с.202].
Тахлилу мукоисаи истифодаи ин калима дар асари мазкур ва гуишхои хозира нишон медихад, ки алхол дар гуишхои алохидаи чанубии забони точикй ин вожа ба гунахои бъхърон ва бухурон ба хамон маънои пешин бокй мондааст: Ами мъ тар чан бор гуфтум, ки уами момаи касал-та ба бъсти хъдт авцот бъхърон (Ховалинг). Ай сауар бозай хердестам, дигариш-а хъдтон бухурен (Хисор).
Молидан. Тахлили гузаштаи дури ин унсури лугавй нишон медихад, ки молидан дар форсии бостон *marda (аз решаи mard) «молидан, даст кашидан, пок кардан» ва форсии миёна malitan дучор меояд [14, ч.4, с.2572].
Вожаи мавриди омузиш дар фархангномахои «Лугатнома» ва «Фарханги забони точикй» ба маънохои 1) махс кардан ва ламс намудан; 2) фишурдани ду чиз, бо харакат додан он ду; 3) ба мач. танбех кардан, мучозот кардан; 4) судан, соидан, ду чисмро ба хам чафс ва зич карда соидан; 5) бар халк ва гулу ханчар ва корд ва амсоли он молидан; 6) вайрон ва бо замин яксон кардан; 6) поймол кардан, лагадмол кардан, зери по фишурдан ва f. тафсир пазируфтааст [ниг.: 13, ч.1, с.699; 4, ч.13, с.20002-20004].
Аз тавзехи дар сарчашмахои луFавй кайдгардида метавон ба чунин натича расид, ки вожаи мазкур дар гузашта аз чумлаи унсурони сермаъно ва серистеъмоли забони тачикй будааст. Абдурахмони Чомй дар асари мавриди тахлил молиданро ба ду маъно ба кор бурдааст: Аз хар кадом, ки он буй меёфт, вайро дар зери дасту пой мемолид (поймол кардан, лагадмол кардан, зери по фишурдан -М.С.) ва мекушт, то хамаро бикушт [16, с.159]. Чашмхои маро бимолид (судан, соидан -М.С.), дидам, ки бар сари хар касе Fуробе нишастааст [16, с.333]. ^айдаш бамаврид аст, ки алхол ин феъл дар забони адабии точикй гардиши кам дорад, вале дар бархе лахчахои кунунй хамон асолати пешини худро нигох доштааст. Масалан, агар сокинони гуиши Лангари гурухи вахиёй-раштии лахчахои чанубй ба маънои «судан, соидан» (Сир-а мегавци-въ дар сар-у ру-т мени) ба кор баранд [12, с.398], сокинони баъзе дахахои Мастчох онро ба маънои «поймол кардан, лагадмол кардан, зери по фишурдан» (Я бор цапамат то да замин намоламат сар-ат наметиям) истифода менамоянд.
Намояндагони бархе аз дехоти навохии Мастчох ва Кухистони Мастчох барои ифодаи маънои «поймол кардан, лагадмол кардан, зери по фишурдан» дар катори калимаи шаккидан ё шиккидан вожаи молиданро низ истифода мебаранд: Агар бачатун ба даста-м фурод то я бор нашикама-ш сар-аш наметиям, беодоба.
Тофтан. Алиакбари Деххудо дар «ЛуFатнома»-аш бо такя ба маълумоти фархангномахои пешин феъли мазкурро 1) гардонидан ва печидан; 2) руй боргардонидан; 3) рушной ва партав андохтан; 4) тоб додани ришта ва анвои он; 5) ошуфта ва музтариб гардидан;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
6) токат овардан; 7) озурда аз куфти рох ва саворй; 8) баргашта ва f.» [4, ч.4, с.6272-6275] тавзех додааст. Аз тавзехи вожаномаи фавкуззикр мусаллам мегардад, ки калимаи мавриди пажухиш аз чумлаи унсурхои сермаънои луFавй ба шумор мерафтааст.
Аз кайдхои сохиби «Фарханги решашинохти забони форсй» мусаллам мегардад, ки ин вожа дар забонасоси хиндуаврупой сарчашма гирифта, дар эронии бостон, авестой, порсии бостон ба шаклу хусусиятхои хос ба мушохида мерасидааст [ниг.: 14, ч.2, с.817-819]. Дар осори Абдурахмони Ч,омй ба вижа «Нафахот-ул-унс» вожаи тофтан барои баёни маънои «намоён шудан, намудор гаштан» истифода шудааст: Чун ба лангар омадаанд ва касди зиёрати вай кардаанд, чунон мушохада афтода, ки он нурест, ки аз он, ки маркади мунаввари вай дар он чост, метобад [16, с.729].
Бояд гуфт, ки ба маънои «намоён шудан, намудор гаштан» мастаъмал гардидани вожаи мавриди баррасй дар хеч фархангномаи бароямон дастрас дучор нашуд. Аз ин холат чунин хулоса кардан мумкин аст, ки ба чунин маъно истифода гардидани вожаи тофтан дар осори классикон камназир будааст.
Лозим ба тазаккур аст, ки дар гуишхои чанубй ду калимаи хамшакли тофтан: тофтан1, тофтан2 мустаъмал мебошанд, ки миёни онхо унсури луFавии аввал дорои се маъно ва калимаи дуюм барои ифодаи чор маъно гардиш дорад. Яке аз маънохои вожаи тофтан2 дар нутки намояндагони баъзе гуишхои чанубй, ба монанди Учкул, Обигарм, Сарихосор, Шулмак, ^ахдара «намоён шудан, намудор гаштан» мебошад: Гълойи тоци ай руйи нъмол метова. Дъ руз-ай гов наметова, ай пода наумадаст [ниг.: 12, с.618]. Мастчохиён феъли мазкурро ба маънои фавк басо фаровон истифода менамоянд: Ду руз боз ягун мошин да и тараф-о наметобадМан се соат боз да берун-о будам ягун кас наметофт.
Аз хамин дахли мухтасар равшан мегардад, ки гуишхои муосир дар нигохдории як силсила аносири луFави кухан накши шоиста дошта, бештари онхо аз даврони пешин то имруз сайри муайяни таърихиро тай намудаанд. Худуди густариши калимахои дар асари мавриди пажухиш мустаъмал дар лахчахои точикй ягона набуда бархе аз онхо дар доираи як ё ду лахчаи точикй, хиссаи дар аксари лахчахо ба гунаи кухан ё бо тахаввулоти чузъй ё чиддй бокй мондаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй С. ЛуFати нимтафсилии точикй барои забони адабии точикй// Куллиёт. Ч,илди 12. / С. Айнй. -Душанбе: Ирфон, 1976. -563 с.
2. Баромадан. [Манбаи электронй] URL: https://www.vajehyab.com/?q=%D8%A8%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF%D9%86&f=d ialect (Санаи мурочиат: 12.10.2022).
3. Еиёсуддин М. Fиёс-ул-луFOт. Иборат аз 3 чилд. Тахияи матн бо пешгуфтор, мулхакот, тавзехот ва фехристи А. Нуров. / МЛёсуддин. -Душанбе: Адиб, 1987-1989. Ч,илди 1. - 480 с.; чилди 2. -416 с.; чилди 3. -304 с.
4. Деххудо А. ЛуFатнома. Ч,илди 3. -4616 с.; чилди 4. -6170 с.; чилди 8. -12378 с. чилди 9. -13930 с.; чилди 13. -20138 с. / А. Деххудо. -Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон, 1373.
5. ^осимова М. Н. Таърихи забони адабии точик (асрхои IX-X). ^исми 1. / М. Н. ^осимова. -Душанбе, 2003. -490 с.
6. Махмадчонов О. О., ^удратова Б. А. Бозтоби номвожахои сабстратй дар осори Абдурухмони Ч,омй / О. О. Махмадчонов, Б. А. ^удратова // Паёми донишкадаи забонхо. Силсилаи илмхои филологй, педагогй, таърих ва фалсафа. №4 (32). -Душанбе, 2018. -С. 39.
7. Одинаев А. Таносуби забони осори Рудакй бо лахчаи Садаи миёнаи Мастчох / А. Одинаев // Оинадори хусни сухан. -Хучанд: Нури маърифат, 2015. -С. 245-249.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
8. Рахимова Ш. С., бурбонов С. Х. Корбасти диалектизхои лексики дар ашъори Рудаки / Ш. С. Рахимова, С. X. бурбонов // Паёми Донишгохи миллии Точикистон. №2. -Душанбе: Сино, 2018. -С. 105-110.
9. Сазидан // Фарханги форсии Амид. [Манбаи электронИ] URL: https://www.vajehyab.com/?q=%D8%B3%D8%B2%DB%8C%D8%AF%D9%86&f=amid (санаи мурочиат: 15.10.2022)
10. Саймидинов Д. Пажухишхои забоншиносИ. / Д. Саймиддинов. -Душанбе: Шарки озод, 2013. -208 с.
11. Сафарзода М. Робитаи забонии «Нафахот-ул-унс»-и Абдурахмони Ч,омИ бо гуишхои муосири точикИ / М. Сафарзода // Паёми Донишгохи омузгории Точикистон. -Душанбе, 2022. №4 (99). - С. 150-154.
12. Фарханги гуишхои чанубии забони точикИ (такмил ва тасхех). Мураттибон: А. Махмудов, F. Чураев, Б. Бердиев. -Душанбе, 2017. -842 с.
13. Фарханги забони точикИ (аз X то ибтидои асри XX). Дар 2 чилд (дар зери тахрири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Хошим, Н. А. МаъсумИ). -М.: Советская энциклопедия, 1969. Ч,илди 1. - 951 с.; чилди 2. -949 с.
14. Хасандухт М. Фарханги решашинохти форсИ. Ч,илди 1, -585 с.; чилди 2. -1410 с.; чилди 3. -2080 с.; чилди 4. -2599 с. / М. Хасандухт. Техрон, 1384.
15. Хасанов А. Лахчашиносии таърихИ. / А. Хасанов. -Хучанд: Меъроч, 2014. -176 с.
16. Ч,омИ А. Нафахот-ул-унс мин хазарот-ил-кудс. / А. Ч,омИ. -Душанбе, 2013. -865 с.
17. Шевахои чанубии забони точикИ. Ч,илди 2 (морфология). Дар зери тахрири В. С. Растаргуева. -Душанбе: Дониш, 1979. -252 с.
