Научная статья на тему '“ТАНҚИДИЙ ТАФАККУР” ТУШУНЧАСИ ВА УНИ ТАЪЛИМДАГИ ЎРНИ'

“ТАНҚИДИЙ ТАФАККУР” ТУШУНЧАСИ ВА УНИ ТАЪЛИМДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
193
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
танқид / тафаккур / таълим / изоляция / далиллар / criticism / thinking / education / isolation / evidence

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Худойқулов, Жаҳонгир

Мақолада танқидий тафаккур тарихи маданияти ва унинг келиб чиқиши тўғрисидаги назариялар психологлар ва социологлар томонидан билдирилган фикрлар таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF "CRITICAL THINKING" AND ITS PLACE IN EDUCATION

The article analyzes the views expressed by psychologists and sociologists on the culture of the history of critical thinking and theories about its origins.

Текст научной работы на тему «“ТАНҚИДИЙ ТАФАККУР” ТУШУНЧАСИ ВА УНИ ТАЪЛИМДАГИ ЎРНИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

"ТАЩИДИЙ ТАФАККУР" ТУШУНЧАСИ ВА УНИ ТАЪЛИМДАГИ

Мацолада танцидий тафаккур тарихи маданияти ва унинг келиб чициши тугрисидаги назариялар психологлар ва социологлар томонидан билдирилган фикрлар таулил этилган.

Калит сузлар: танцид, тафаккур, таълим, изоляция, далиллар

THE CONCEPT OF "CRITICAL THINKING" AND ITS PLACE IN

EDUCATION

ABSTRACT

The article analyzes the views expressed by psychologists and sociologists on the culture of the history of critical thinking and theories about its origins.

Key words: criticism, thinking, education, isolation, evidence.

Танкидий фикрлаш технологиясининг асосчилари С.Темпле, К.Мередикт ва Д.Стил танкидий фикрлашни урганиш мумкинлигига амин булганлар, аммо бунда инсондан талаб этиладигани билимга кизикувчанлик, инсоннинг уз узига саволлар бериши ва уларга жавоб топишдир.

Танкид узи нима? "Танкид" сузи юнон тилидан таржима килинган "изоляция", "ажралиш" деган маънони англатади. Рус тилида танкид тушунчаси бошка маънога эга булиб, турли-тумандир. Танкид тушунчаси инсоннинг барча акдий фаолиятини уз ичига олади.

Танкидий фикрлаш куплаб даражаларда ишлайди, фактлар билан коникмайди, балки бу фактларнинг сабаблари ва окибатларини очиб беради. Танкидий фикрлаш мулойим шубха, умумий кабул килинган хакикатларда шубха, муайян масала буйича нуктаи назарни ишлаб чикиш, мантикий далилларни химоя килиш кобилиятини уз ичига олади. Танкидий фикрлаш бу ажратилган махорат эмас, балки унинг куплаб куникмаларининг комбинациясидир.

УРНИ

Жахонгир ХУДОЩУЛОВ

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси ^онунчилик палатаси Девони Парламент ахборот маркази ходими

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

"Танкидий фикрлаш" тушунчаси бир неча маънога эга. Ушбу тушунчалар фикрлашнинг ривожланиш боскичларини, тахлил килиш кобилиятини, хакикатга булган муносабатни ифодалайди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бу таълим олувчилар яъни, укитувчига техникага ва укувчиларга аклий фаолиятни рагбатлантириш учун танкидий фикрлашни ривожлантириш технологиясида кулланиладиган воситаларга боглик. Танкидий фикрлаш уз ичига "бахолаш" ва "уз-узини хурмат килиш", "танкид" ва "уз-узини танкид килиш" "далил" ва "раддия", "танкидий тахлил" каби тушунча ва жараёнларни камраб олади. Танкидий фикрлаш маданияти ишончли далиллаш усуллари ва амалда кулланиладиган техникалардан иборатдир. Буларнинг барчаси шахсиятнинг ривожланишига, укувчиларнинг дунёкарашини шакллантиришга ёрдам беради.

Психологлар К. Уейд ва К. Таврис танкидий фикрлашни хар кандай даъволарни бахолаш ва яхши тупланган далиллар асосида объектив карорлар кабул килиш кобилияти, яъни объектив хакикатга эришиш кобилияти деб билади. Танкидий фикрлаш зарурати берилган карорларни текширишда намоён булгани учун. Яъни, кимдир онгли равишда ёки онгсиз равишда алданиб колиш имконияти мавжудлигини англатади.

Танкидийлик, И. Кантнинг нуктаи назарига асосланиб, жамиятнинг номукаммаллигидан келиб чикиб, чекланган нуктаи назардан куриб чикилади.

С.И. Заир-Бек нинг фикрига кура, танкидий фикрлаш очик фикрлашдир. Янги гояларни ишлаб чикишни уз ичига олади, баъзан хатто хаёт тажрибасидан ташкарида. Уз эътикодларини тахлил килиш кобилиятидир. Уз фикрларини тахлил килиш, уларни бошкаларнинг нуктаи назарлари билан боглашдир.

Танкидий фикрлаш юкори даражадаги идрок ва тушунча билан ажралиб турадиган инсон фаолиятининг туридир.

Х,ар ким танкидий фикр юритиши мумкинми? Жан Пиагет 14-16 йилгача танкидий фикрлашнинг энг катта ривожланиш жараёни давом этаётганини ёзган. Аммо шунга карамай, фикрлаш хамма учун бир хил эмас ва куплаб талабалар интеллектуал вазифаларни бажара олмайди.

Факат китобларни укиш танкидий фикрлаш ривожлантирмайди, энг мухими, уни ривожлантириш учун муайян вазифаларни куя олишдир. Мактабда танкидий фикрлашни ривожлантириш хар бир дарсга эътибор каратиш ва уларни амалда куллашни урганиши керак.

Куртисмередит, Чарлз Темпле ва Гиннистилл танкидий фикрлашни амалиётга айлантириш назариясини "узгартирди" Кейинчалик улар уз

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

ишларини педагогик технологияга олиб бордилар. Натижаларни бахолаш боскичлари, услубий методлар ва мезонлар ишлаб чикилди. Бунинг натижасида куплаб укитувчилар хозирги кунга келиб юкоридаги тажриба технологияларидан фойдаланмокда.

Диана Х,алперн танкидий фикрлашни ривожланиш нуктаи назаридан урганади ва уни шакллантириш услубларини тавсия килади. Бу усуллар таълим технологиясига ухшаш. Ушбу технологиялар нафакат ташки, балки ички тузилиши билан хам ухшашдир. Уларнинг асосий хусусияти - "кандай килиб таълим бериш" муаммоси хисобланади. Талабаларга олинган билимларни амалда ва хаётда куллашни ургатиш мухимдир.

Бундан ташкари, агар келажакда уни ишлатмаса ва ривожланмаса, бу фикрлашни ривожлантириш фойдасиз булади. Танкидий фикрлашни ривожлантириш ва ривожланиш куникмаларини шакллантириш учун доимий ургатиш керак. Сеарс ва Парсон талабаларга хар бир дарсда самарали ишлаш учун максадларни куйишнинг мухимлигини таъкидлаб, бунга алохида эътибор каратдилар. Кабул килинган асосий хатолар, укувчилар танкидий фикрлашга тайёр эмаслигидан келиб чикишини тушунтиришга харакат килишган. Сеарс ва Парсонс танкидий фикрлашни ривожлантиришда пайдо булган фазилатларни аникладилар, яъни бу: режалаштириш, мослашувчанлик, катъиятлилик, хатоларингизни тузатишга тайёрлик, уз фикрлаш жараёнини уз-узини англаш, муросали ечимларни топиш кабилардан иборат.

Танкидий фикрлаш кобилиятлари сиз хохлаган натижага эришишга имкон беради. Бунинг учун дарсни семантик кисмларга ажратиш керак, хар бир боскичда танкидий фикрлаш кобилиятлари ишлаб чикарилади.

Бу, уз навбатида, дарсга ижобий таъсир курсатади, чунки укитувчи хозирги пайтда кандай куникма ва техникани куриб чикади. Бунинг учун уларни тизимли ишлатиш керак.

Дарсда олинган материал, дарсда тушунарли ва ишлаб чикилганда, шунингдек, талабалар учун мухим ахамиятга эга булганда яхши эсда колади.

Фикрлашдаги асосий машклар нуткдир ва нутк уз навбатида мураккаб когнитив фаолият хисобланади. Биз нутк сузлаганимизда, сузларни танлаймиз, уларни грамматик жихатдан тугри талаффуз килишга харакат киламиз. Аксинча, тингловчининг нуткидан тингловчи томонидан кабул килинган сузлар тингловчи сифатида олинади ва шунинг учун у нима деб уйлаётганини билади.

Фикрлаш кобилиятига эга булган киши саволлар беришни билади. Бу эса, уз навбатида, маърузачи ва тингловчиларга ижобий таъсир курсатади. Палинсар ва Брауноб талабаларга савол беришса, улар урганадиянги материал

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

оддий маърузаларга Караганда етакчи саволларсиз яхширокдир. Талабалар томонидан матнни тушуниш учун сухбат давомида тугри саволлар беришни ургатиш керак. Агар укувчилар узлари савол беришса ва уларга жавоб беришса, материални ассимиляция килиш ва ёдлашга ижобий таъсир курсатадиган жараён янада самарали булади.

М.К.Кларин Кушма Штатларда 80-йиллардан, Эвропа мамлакатларида 90-йиллардан бошлаб танкидий фикрлашни ривожлантириш таълимнинг устувор йуналишига айланганлигини кайд этди. Танкидий фикрлаш - мустакил ва айни вактда ижтимоий фикрлашни хам узида мужассам этади. Бундай фикрлашнинг дастлабки нуктаси - янги ахборотни олиш, саволлар бериш ва керакли далилларни топиш учун хал килиниши керак булган вазифаларни кура олиш билан улчанади. Аргумент учта элементни уз ичига олади. Асосий мезон - бу асосий гоя. Тасдиклаш далиллар билан куллаб-кувватланади. Далиллар нуктаи назаридан матндан олинган парчалар, шахсий тажрибалар кулланилади. Аргументнинг барча элементлари остида-баёнот ва далиллар ётади. Бунинг асоси - барча далилларнинг асосидир.

ХУЛОСА

Ижтимоий-танкидий фикрлаш - бу инсоннинг жамият билан узаро алокаси, ижтимоий хакикат туюлиши ва жамият тушунчасини кайта куриб чикишга тайёрлигини уз ичига олган ижтимоий хакикатни ишлаб чикишдир. Шунингдек, ижтимоий - танкидий фикрлаш - бу ижтимоий хакикатни ва мавжуд вазиятдан чикиш йулини тушуниш, мухим хаётий масалаларда окилона карор кабул килиш кобилиятидир. Мактабда ижтимоий тадкикотлар дарслари ижтимоий-танкидий фикрлашни ривожлантиришга ёрдам беради. Улар замонавий дунёда талаб килинадиган укувчиларнинг шахсий фазилатларини ривожлантиришга ёрдам беради. Бундай фикрлаш бугунги таълимнинг бошида булади.

REFERENCES

1. Борытко Н.М, Соловцова И.А.,. Байбаков А.М Педагогические технологии.

2. Белкова Е. А. Активные и инновационные методы обучения. Обучение взрослых Ярославль. Академия Пастухова, 2010. - 259 с.

3. Айсмонтас Б. Б. Общая психология. Схемы. М., 2002. - 288 с. Волгоград: ВГИПК РО, 2006.- 369 с.

4. Богоявленская Д.Б. Пути к творчеству. М.: Знание, 1986.- 297 с.

5. Браус Дж., Вуд Д. Инвайронметральное образование в школах / пер. с англ. M.:NAAEE, 1994. - 103 с.

6. Брушлинский А. В. Субъект: мышление, учение, воображение. М.: Издательство Московского психолого-социального института, 2008.- 348 с.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1), Jan., 2023

7. Бутенко А.В., Ходос Е.А. Критическое мышление: метод, теория, практика. Учеб.-метод. Пособие. М.: Мирос, 2002.- 407 с.

8. Варенников, Я. Воспитывать культуру критического мышления / Я. Варенников // Высш. образование в России № 6. - 141 с.

9. Дубровина И. В. Психология: учебник для студ. сред.мпед. учеб, заведений / под ред. И. В. Дубровина, Е. Е. Данилова, А. М. Прихожан. М.: «Академия», 2004.- 179 с.

10. Глебова М. В. Основы проблемы развития продуктивного мышления // Психология, педагогика, социология.. М., 2001.- 272 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.