CC BY
23
УДК821
DOI10.24412/2413-2004-2022-3-64-72
ТАМСИЛ ДАР Нозимова Гулрухсор Саидисломовна,
"ГАРШОСПНОМА"-ИАСАДИИ ТУСЙ номзади илмуои филологи,дотсенти
кафедраи таърихи адабиёти тоцикй факултети филологияи Донишгоуи миллии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
АЛЛЕГОРИЯ В Нозимова Гулрухсор Саидисломовна, «ГАРШАСПНАМЕ» АСАДИ ТУСИ канд. филол. наук,доцент кафедры
истории таджикской литературы филологического ф-та Таджикского национального университета (Таджикистан, Душанбе)
ALEGORIA IN Nozimova Gulrukhsor Saidislomovna, "GARSHASPNAME" BY ASADI candidate philology of science, lecturer
TUSI department tajik literature history faculty of philology Tajik national university Address: ( Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: Gulrukhsor_78@list.ru
Калидвожа^о: тамсил, "Гаршоспнома", уамоса, достон, цауонбинй, Фирдавси, Асадии Туси, адабиёти тамсили, асолати уунари, дидактика
Вазифауои бадеии тамсил дар достонуои этики дар мисоли "Гаршосбнома"-и Асадии Туси ба риштаи тащил кашида шудаанд. Бо такя ба тауцицоти профессор Х. Шарифов "Шоунома" ва шеъри замони Фирдавси" оид ба мавзуи мавриди тауциц хулосауои цамъбастй бароварда шудааст. Тадциц собит месозад, ки тамсил дар достонуои эпики вазифаи дидактикиро ицро мекунад ва барои муайян кардани цауоншинохти шоир истифода мешавад. Цамчунин таъкид шудааст, ки тамсил дар "Гаршосбнома"-и Асадии Туси мисли "Шоунома"-и Фирдавси вижагиуои хос дорад, ки соуиби мацола онуоро муайян кардааст.
Ключевые слова: аллегория, «Гаршаспнаме», эпос, поэма, мировоззрение, Фирдоуси, Асади Туси, аллегорическая литература, художественная истина, дидактика
Исследуется художественная функция аллегории в эпических поэмах на примере «Гаршаспнаме» Асади Туси. С опорой на исследование профессора Х.Шарифова «Шахнаме» и поэзия эпохи Фирдоуси» сделаны обобщающие выводы по исследуемой проблеме. Исследование показывает, что в эпических поэмах аллегория имеет дидактическую функцию и используется для определения мировоззрения поэта. Также выясняется, что аллегория в «Гаршаспнаме» Асади Туси, как и в «Шахнаме» Фирдоуси, имеет специфические особенности, которые определены в данном исследовании.
Key words : allegory, "Garshaspname", epos, poem, worldview, Firdawsi, Asadi Tusi, allegorical literature, artistic truth, didactics
The article is devoted to the study of the artistic function of allegory in epic poems on the example of "Garshaspname" by Asadi Tusi. The author of the article relying on the research of
Professor H. Sharifov "Shahname" and the poetry of the epoch of Firdawsi made generalizing conclusions in relation to the problem under study .
The study of the author of the article shows that in epic poem, allegory has a didactic function and is used to determine the poet's worldview. It also turns out that the allegory in "Garshaspname" by Asadi Tusi, just as in "Shahname" by Firdawsi , has its own characteristics which are defined in this study .
Чустучу ва таъйини тамсил дар осори дамосй томили ниёздои маънавию эстетикй буда, дар баррасии як ^атор масьаладои мудимми ахло^ию дидактикй ва дикамй аз адамият холй нест. Тамсил аз чумлаи истилодоти пурсобщаест, ки дар дарозои таърих мардаладои тадаввулу такомулро паймуда, барои устувориву табйини фикр хидмат намудааст. Аз ин ру, аввалин нишонадои корбурди тамсилро метавон аз ривоёти асотирии адди кудан пайдо намуд, ки мудтавои ондо бештар фарогири мавзуьдои корнамоиву падлавонй ва ^адрамониву чавонмардй буда, заминае барои таргиби гоядои ватандустй дар осори дамосй гардидааст. Ба пажудиши тамсил дар достондои эпикй ва таъйини вазифадои он нахуст дар як тад^и^оти чомеи шодномашиноси точик - зиндаёд, профессор Худой Шарифзода, дар китоби "Шоднома" ва шеьри замони Фирдавсй"[14] ру ба ру мешавем, ки тамоми тачрибадои Хаким Фирдавсии Тусиро дар пеш овардани рамзу тамсил дар офаридани шодкори азиме чун "Шоднома" ба ^алам додааст ва дар баробари ин дар татби^и адабиёти тамсилй дар рузгори шоир хулосадои ами^еро ба даст овардааст, ки дар ин пажудиш мо аз он истифода намудем.
Истифодаи тамсил дар осори эпикй равишдои таьлимй дошта, аксаран барои муайян намудани доираи чадонбинии муаллиф ба кор мераванд. Мавзуи тамсил дар "Гаршоспнома"-и Асадии Тусй чун "Шоднома"-и Хаким Фирдавсии Тусй вижагидои хосеро шомил мебошад, ки дар зимни ин чустор ба баррасии тамсилдои "Гаршоспнома", дамзамон ба асолати дунарии шоир дар таьлифи асари дамосии у пардохтаем.
"Гаршоспнома"-и Асадии Тусй аз лидози мудтаво достони дачман бузурги дамосй буда, дар пайравии дамосаи миллии мардуми ориёитабор "Шоднома" суруда шудааст. Хунари шоирй ва доираи чадонбинии Асадии Тусй дар "Гаршоспнома" аз вусьати донишу ало^аи зиёди у ба адабиёти кудан дарак дода, сарчашмаи он ба осори дамосии адди ^адим рафта мерасад ва шоири сухангустар бо истифода аз тамсил, тавонистааст дар нишон додани чанбадои во^еьгароёна, мудимтарин арзишдои инсониро аз забили ормондои миллй, дар ватандустию пос доштани сарзамини ачдодии худ тараннум намояд.
"Гаршоспнома"-и Асадии Тусй аз достондои дамосии мардуми эронитабор ба дисоб меравад. Харчанд ин достон сарчашмаи дамосй дорад, аммо аз чадонбинии Асадии Тусй маьлум мегардад, ки як достоне омехта бо бовардои маздабии шоир мебошад. Ба ^авли шоир, у бо эчоди "Гаршоспнома" меходад холигичои "Шоднома"-и Хаким Фирдавсии Тусиро пурра созад. Корнамоидои чадонпадлавон Гаршосп дар "Гаршоспнома" дар замони дукмронии шод Заддок иттифо^ афтодааст ва мусаллам аст, ки Задок дамчун як чедраи асотирии беруншуда аз рамзу роздои нудуфтаи чадон, дар ифшои эьти^одоти маздабии шоир кумак мекунад. Пайдоиши ин образи намодин, ба ^авли донишпажуди эронй Ч,алолуддин Казозй ба "Даддок"-и падлавй нисбат дорад: "Заддок ин номи тозишудаи "Даддок" дар падлавй аст ва дадок худ пораи дувум аз номи ин патёра дар Авастост -"Ожии даддок" ва бахши нахустини ин ном, "Ожй"(дар санскрит "Одй") ба маьнии мор аст. Ин ном дар Авасто год тандо Ожй оварда шудааст. Ожии дадок деви дурванд аст ва нерумандтарин дурванчест, ки адриман барои табодии чадони ростй ва нобуди мардумон офаридааст"[3, с. 9-10] ва дар ру ба руи Заддок (ки дар сарчашмадои адабй чун намоди
бaдивy зулмот-^увваи адриманй оварда шудааст) зудури нерyйи бyзyрге, чун Гаршосп барои рафъи бадидои y ба мдан омад.
"Гаршосп (дар Авасто Гирисоспа, дорандаи аспи логар) аз хонадони Сом аст"[3, с.44], дар адди подшодии Заддок ба сар бурдааст ва аз фармонбарони ин шоди асотирй ба шумор меомад ва яке аз омилдои гирад хyрдaни сухани Асадии Тусй бо рамзу тамсил дар "Гаршоспнома" низ, аз ин чо сарчашма мегирад. Ч,.Казозй Гаршоспро падлавони бузургу афсонай медонад, ки бо гурз мечангидааст[3, с.22]. Дар ^иссаву ривоятдои бостон дар мавриди Гаршосп ихтилофоти назар чой дорад, ки годе уро дамон Фаридуну Сом низ хондаанд. Сарчашмаи "Гаршоспнома"-и Асадй низ ба ^иссаву достондои ^адим рафта мерасад.
Хангоми татби^и достондо ва образу намоддои "Гаршоспнома" бо "Шоднома" маълум мегардад, ки шоир баъзан бартарияти ондоро бар достондо ва образу намоддои "Шоднома"-и Хаким Фирдавсй таъкид менамояд ва дар ин самт пажудишдои здаде низ сомон ëфтaaст, ки то андозае ба ин масъала аз нигоди илмй таваччуд шудааст ва чун ба мaвзyи мо марбут нест, дар ин чустор ба он зиëд эътибор надодаем, аммо барои нишон додани баъзе вижагидои Гаршосп- ^адрамони офаридаи Асадии Тусй ба ин тад^и^отдо ишора шудааст. Чунки аксари тад^и^отдои густурдае, ки дар заминаи мaвзyоти гуногуни "Шоднома" руйи кор омадааст, албатта дар натичаи чустучу ва муруре ба дамосадои адабй таълиф гардидаанд. Аз ин ру, мо низ дар пaжyдиши мавриди назар, ба он кордое таваччуд намудем, ки мудим буданд, ба монанди "Шоднома" ва шеъри замони Фирдавсй"- Худой Шарифзода, "Аз ранги гул то ранчи хор"- ^адамалии Сарромй, "Хамосасарой дар Эрон"- Забедуллоди Сафо, "Таърихи Систон", "Падлавонномаи Гаршосб" - Ояндлу Саччод, "Гардише дар "Гаршосбнома"- Ч,алол Холи^ии Мутла^, "Устураи кудани Гаршосб дар манзумаи дамосии "Гаршосбнома"- Кариб Маддй, "Тадлили ^дасии хусусиятдои бaдей-FOявии "Шоднома"-и Фирдавсй ва "Гаршоспнома"-и Асадии Тусй"- Вaкилиëн Огуй Fyломдyсейн.
Асадии Тусй дар офаридани ^адрамони достони худ, шояд вижагидои ^адрамони марказии "Шоднома" - Рустамро, ки ба шахсияти у хос аст, такрор кардан нахостааст, дарчанд, ки Гаршоспро ба у бартарй медидад, лекин барои ^адрамони худ ва нишон додани неруву бозуи тавонои у равиши дигареро интихоб намудааст, ки мутаносибан ба чадонбинии шоир дар офаридани асари дамосй тааллу^ дорад. Аз чониби дигар, шахсияти Гаршосп сарчашмаи фолклорй дошта, дар эчоду пайдо шудани устурадои ^адим мудим мебошад. Дар баробари ин, ^адрамонии Гаршосп дар бино сохтани Систон дам, дар адабдати адди кудан матрад мешавад. Дар "Таърихи Систон" омадааст, ки: "Ахбори Систон аз аввал, ки бино карданд ва ансоби бузургон ва дудуди шадри Сичистон ки аз кучо буд андар ибтидо ва фазоили он бар дигар шадрдо чунон ки ëфтa шуд, андар китоби Гаршосб..."[11, с.17]. Илова бар ин, Гаршоспро аз буждгузорони Систон дониста дар мавриди ндаи у низ маълумот медидад:"Аммо бино кардани Систон бар дасти Гаршосб ибни Асрат, ибни Шадр ибни Куранг ибни Байдосб ибни Тур ибни Ч,амшедулмулук ибни Наванчадон ибни Инчад ибни Ушданг ибни Фаровак ибни Сдамак ибни Мусо ибни Каюмарс буд ва Каюмарс-Одам (алайдиссалом) буд ва Каюмарсро аз он руз, ки Эзиди таоло ба замин овард подшодй ва зиндагонй 1000 сол буд. Ва пас аз вай подшодии (Ушданг) буд чидил сол ва пас аз вай подшодии Тадмурас буд, ки...[11, с.17]Хамзамон дар бораи аддофи неки Гаршосп дар бино кардани Систон матлаби чолибе оварда шудааст: "Ва бино кардани Систон он руз буд, ки Гаршосб доноëни чадонро гирд карда буд, ки: Ман шадре бино ходам кард бад-ин рузгор, ки Заддок хама чадон даме вайрон кунад ва озодагони чадонро дамекушад ва аз чадон ба чодуй даме барканад, то мардумони оламро
сомае бошад, ки уро бар шахре, ки ман карда бошам, фармон набошад. Аммо чунон хохам, ки неку нигох кунед ва аз хафту чахору дувоздах бингаред ва хисоб кунед ва ба вакге ибтидо кунед, ки саъд бошад бе хеч, нахе, чунон-к дергох бимонад, чандоне ки хадди имкон бошад, харчанд ки чахон ва хар чи андар вай аст баргузар аст ва хама охир ночиз гардад[11, с.18]". Агар ба ^адимати ин гуфтахо назар кунем ва ба азму иродаи чахонпахлавоне чун Гаршосп дар бино кардани Систон назар дузем, хохем дарёфт, ки хама корхои чахон ба хираду дониш пойдор буд, аз он чумла дар хафту чахору дувоздах наку нигаристан хам гузориши умри инсон аст, ки ба рузу моху сол, хафтахову, фаслхову солхо ^исмат мешавад. Киссаи Гаршосп низ, ^исаи човидонагии Систон дар дарозои таърих буда, сабаби пайдо гардидани хар гуна на^лу ривоятхо дар атрофи у гардидааст, ки албатта Асадии Тусй низ аз он бебахра намондааст.
Аз рафти ходисахо ва чараёни зиндагии Гаршосп дар "Гаршоспнома" маълум мегардад, ки симои ^ахрамони офаридаи Асадии Тусй бештар дар чахонкушой матрац мешавад ва як навъ образи Искандари чахончуйро пеши ру меорад. Храмин чузъиёт бо хусусиятхои вижа дар ин образ барчаста ба намоиш гузошта шудааст ва шояд далели эчоди рамзу тамсилхои зиёде низ гардидааст. Аммо адабиётшиносй эронй Забехуллох Сафо хангоми баррасии "Гаршоспнома" хамчун хамосаи миллй мегуяд, ки "тозагиву таровати "Гаршоспнома" зотан низ чандон зиёд набуда, алалхусус омехтани он бо афсонахои номатбуъе, монанди шигифтихои чазоири мухталиф аз лутфу равна^и хамосии он то дарачае коста аст"[8, с.409] ва шояд хулосаи З.Сафо дар ин масъала, ки "Асадй хостааст хушкии ин достонро бо афзудани баъзе бахсхо.... то дарачае аз миён бубарад"мувофи^и матлаб бошад, чунки "агар шигифтихои ин достонро ба хисоб наёварем, - мегуяд З.Сафо,- "Гаршоспнома" асари хамосии комил аст"[8, с.409]. Аз чониби дигар, чи тавре мушохида мешавад, Асадй кушиш кардааст, образи Гаршоспро бо бартарй бар образи Рустам ба ^алам дихад ва ба ^авли шар^шиноси рус Бертелс Е.Э., бо вучуди он ки шоир Гаршоспро бо чуссаву неруи пурзур ва шикастнопазир бо холатхои нокомии рузгори Рустам дар ^иёс мегузорад, боре намеандешад, ки махз хамин нобарорихо шахсияти Рустамро бо сифатхои инсонй бузург карда, дар вучуди хонанда эхсоси дилсузиро нисбати у бедор мекунад[1, с. 252]. Аммо мухим он аст, ки Асадй бо ин равиш мехохад асаре биофарад, ки назир надошта бошад: ...Басо номдорон, ки бурданд ранч, Нихонй ниходанд хар чой ганч. Саранчом рафтанду бигзоштанд, На з-эшон касе бахра бардоштанд. Ту з-ин достон ганче андар чахон
Бимонй, ки харгиз нагардад нихон[12, с.36]. ва номи гуяндаи онро човидона созад.
Дигар нуктаи мухим ин аст, ки Асадй дар сабаби назми асари худ, мафхуми ^иссаро ба кор бурдааст ва чунин тарзи нигориш интихоби худи шоир аст ва танхо ишораи хамин нукта метавонад мавзуи бахсхоеро, ки гуё Асадй худро бар Фирдавсй му^аддам медонист, аз байн мебарад. Маврид ба зикр аст, ки Асадй амдан достони офаридаашро ^исса мегуяд, хатто хангоми сафархои у аз як чазира ба чазираи дигар услуби ^иссагуйй дар он пурра риоя мегардад ва
"Гаршоспнома"-и Асадии Тусй, тиб^и суннатхои достонсароии бостон бо тавхиди бори Таъоло, наъти Паёмбари Худо, ситоиши дин, накухиши чахон, сифати осмон ва чахор унсур, ситоиши мардум ва сифати чону тан, дар сабаби гуфтани достон ва ситоиши шох Будулаф огоз мегардад ва шоир, пеш аз он ки ба сурудани достон пардозад, каломи
худро ба тавсифи мардонагии Гаршосп мепайвандад ва он чун пуле барои бaëни ахдофи шоир хидмат менамояд. Храмин тавр, Асадй барои нишон додани шукуху шавкати ^ахрамони асари худ, достонро аз тасвири ниëи Гаршосп OFOЗ мекунад. Чунки хадафи ягонаи Асадй аз таълифи ин достон, танхо пурра кардани холичои достони "Шохнома"-и Фирдавсии Тусй буд:
Ба «Шахнома» Фирдавсии нaFЗгyй, Ки аз пеши гуяндагон бурд гуй, Басе ëди разми ялон карда буд, Аз ин достон ëд н-оварда буд. Нихоле буд ин руста хам з-он дарахт Шуда хушку бебору пажмурда сахт. Ман акнун ба табъам бахор оварам,
Мар ин шохи навро ба бор оварам[12, с.41]. Аммо Асадй дар муносибат ба ^ахрамони офаридаи худ Гаршосп ва ^даси y ба ^ахрамони марказии "Шохнома"-Рустам кам аз Фирдавсй намеояд ва хатто, чи тавре болотар ишора рафт, уро ба Рустам бартарй медихад. Аз эхтимол дур нест, ки Асадй низ бо таълифи "Гаршоспнома" хамон шухратеро мехохад, ки Хдким Фирдавсй дар эчоди "Шохнома" ба даст оварда буд. Ян Рипко хадафхои ин ду адибро дар офаридани як достони хамосй мутафовит хонда, меафзояд, ки: "Фирдавсй сахнахоеро мучассам месозад, ки аз лихози азамат дар aдaбиëти чахон беназир аст, хол он ки Асадй фа^ат ба рафъи на^исае мепардозад, ки дар ха^и^ат, фа^ат ба зами y вучуд дорад"[6, с.239-240]. Нуктаи мухим дар ин бахс, ки Ян Рипко ба он ишора мекунад, ин аст, ки "Фирдавсй фа^ат ба ин чихат "Гаршоспнома"-ро дар асари худ чой надод, ки намехост аз Рустам ду пайкар бисозад" [6, с.240] ва ха^ бар чониби шар^шиноси чехист. Фирдавсй натанхо намехост, хатто наметавонист ба достоне ручуъ кунад, ки ^ахрамони маркази асари уро хурд созад, харчанд дар офаридани образи ^ахрамонони ин ду хамоса мо бо дидгоххое ру ба ру мешавем, ки куллан аз якдигар фар^ мекунанд. Абдулхусайни Заринкуб Фирдавсиро дар ^дас бо хaмосaсaроëни бузурги чахон дар таълифи манзумаи таърихй, ки бо камоли фаннй офарида шудааст, баррасй намуда, достонхои Эрач, Сиëвyш, Сухроб ва Исфанддарро дар баробари ^ахрамони марказии "Шохнома"-Рустам мачмуае аз достонхои хамосй шуморидааст. У ^айд мекунад, ки: "Кудрати хамосии онхо чандон аст, ки "Шохнома"-ро дар айни он ки то хадде як манзумаи таърихист, хамвора метавон дар радифи олитарин осори хамосии чахон ^арор дод"[2, с. 37]. Албатта Гаршосп низ ба бузургиву тавоной, ки худ аз табори Рустам буд, кам аз ин ^ахрамонон набуд, аммо шояд як сабаби аз назари Фирдавсии Тусй дур монданаш, ^аробати y бо шох Заххок буд. Шояд бо хамин далел, аксари мухавдщон дар муносибат ба ^ахрамони офаридаи Асадй хушбин нестанд, аз чумла Бертелс Гаршоспи офаридаи Асадиро мошинаи бечоне медонад бо ^увваи харобиовар, ки ^аноатмандии y танхо дар куштану вайрон кардан зохир мегардад[1, с.265]. Аз як тараф хисси ватанпарастй дар хифзи марзу буми сарзамини ачдодй ва аз чониби дигар фармонбардории шохи хунхореро чун Заххок бар душ доштан. Агар ба ин масъала бо диди дигар назар дузем, ма^сади ягонаи Гаршосп низ дар муносибат бо ин шохи ачнабй химояи марзу буми Ватан буд. Чи тавре мебинем, зухури Гаршосп дар "Гаршоспнома" ба салтанати подшохи хунхоре чун Заххок рост омадааст ва мусаллам аст, ки хати сюжаи достон танхо аз як корнамоиву ^ахрамонихо иборат набуда, як ^исми он "муштамил бар андарз аст"[6, с.240]. Аз ин чост, ки равиши гуфтори Асадй бештар чанбаи таълимй дошта, Ян Рипко онро дар натори хамосахои ниматаърихй ëд кардааст, ки бо талаботи замон аксаран достонхои дар ин aйëм таълифгардида чунин хусусиятро доро буданд. Аз
мудимтарин шохисадои муайян кардани достондои дар ин айём эчодшуда, аз роди андарз ворид шудани муаллиф ва ба масъаладои дикамй пардохтан аст ва чи тавре дар боло ишора намудем, вобаста ба талаботи замон мавзуъдои пандуахло^й дар ин айём зевари табъи достондои эпикй, лиро-эпикй, дикамй ва лирикй гардида буданд. Асадй низ дар офаридани достони дамосии худ аз ин падида бебадра намонда буд, чунки 'Туфту шуниддои фалсафии барадманон мунтадо ба ибдои достондои орифона ва андарзй дар садаи VI дичрй гардид" -мегуяд Мосса[5]. Асадии Тусй низ бо тасвири куди Сарандеб ва барадман масъаладои дикамиву фалсафй ва ахло^иро пеш гирифтааст, ки дар яки он хусусияти тамсилй дошта, бадси зиндагиву маргро дар олами вучуд дар миён мегузорад.
Тамсилдои "Гаршоспнома"-и Асадии Тусй бештар дар сафардои у ба чазирадои Хинд ало^аманд мебошанд. Аввалин сафари Гаршосп ба сарзамини Хинд сурат мегирад, то ба кумаки Медрочшод бирасад ва пас аз он ки Гаршосп шоди Хинд-Бадуро маглуб менамояд, сафари у аз куди Сарандеб огоз мегардад ва муло^оти у дар куди Сарандеб бо Барадман ва пурсучу намудани адволи дунё аз у сурат мегирад. Дар ин гуфтор шоир ба бино ёфтани дунё аз чанд зовия ворид мегардад ва нахуст онро аз гуфтори пири доно-Фирдавсии Тусй огоз мекунад. Шояд бо корвони сухан мародилеро убур кардани Асадии Тусй, ки сардаддои зиёд дорад, аз он аст, ки шоир донишу тачрибаи худро дар миён гузорад, дар асл дар тамомии 145 гуфтор эъти^одоти маздабии шоир устувору гуё аст, дамон гуна ки шодномапажуди эронй Холили Мутла^ мегуяд: "Дар мусалмон будан ва эъти^оди устувори исломии у чойи гумоне нест, вале сухан дар ин чост, ки оё у маздаби тасанун дошта ё ташайюъ? Дар мунозироти у ва дар "Гаршосбнома" чуз ситоиши ислом ва паёмбарон деч кучо на ситоише аз Абубакру Умар ва Усмон аст ва на ситоише аз Алй (а). Дар му^обил дар дебочаи "Гаршосбнома" дангоми ситоиши паёмбари ислом ишора ба мавзуи шафоат ва сипас дар ситоиши дин ишора ба зудури Маддй(ач) дар поёни чадон дорад, ки далел бар ташайюи уст"[13, с. 391]. Ин бадсро дар мавриди пажудиши хеш аз он мудим донистем, ки минбаъд дар тамомии хатти сюжаи достон, ки бо сафардо ва диданидои ачибу гариби Гаршосп муртабит мешавад, сабаби эчоди асотиру афсонадои зиёде дар ин достон мегардад. Гаршосп бо Медрочшод ва маллоде, ки ондоро раднамой менамуд, 22 чазираро бо тасвирдои афсунбахшу руйкарддои пандомуз дар Хинд сайёдат менамояд, ки дар ин миён чазираеро низ вомехурад, ки дахмаи Сиёдмак дар он чой дошт. Дар равиши афсонамонанди достон, ки ба назари мудавдщи Хинд Ч,адонгир Кавурчй: "Гаршосп намояндаи даврони пеш аз каёниён ва лоядои кудантари афсонадост[4, с.250] бо пандпорадое ру ба ру мешавем, ки баъзеи ондо бо тамсил зевари маънй касб намудаанд ва метавонем бо чанд мисоле ба ондо ишора намоем: Дарахте, ки дафт гуна бораш буд, Киссаи хо^он ба бародарзода, Сохтани Систон ва итмоми он, достони дед^они тавонгар ва гайра, ки дар дар кадоме дикмату фалсафаи рузгор нудуфта, бадси ба^ову фаноро дар бар мегирад. Хамчунин дар чараёни достон мо тамсилдоеро дучор меоем, ки сирф характери ирфонй доранд ва намунаи ондоро дар маснавидои ирфонй пайдо кардан мумкин аст. Гаршосп дангоми суолу чавоб, аз Барадмани Хинд мочарои доли инсонро дарёфтанй мешавад ва шоир дар ин чо нуктасанчона риштаи суханро ба дасти Гаршосп дода, пайдоиши одамро аз чанд таълимоти маздабй ба воситаи дамон барадмани Хинд ошкор мекунад. Дар абнои ин пурсучуйдо шоир тамоми мавчудеро, ки дар сояи офариниши инсон ба вучуд омадаанд, бо рамзу тамсил баён медорад ва барои ифодаи ин мазомин ба як мисол мурочиат мекунем:
Кадом аст, - гуфт, - ин ду аспи наванд, Хамасола тозон сиёду саманд? Саворони дар ду ба рад тезпой,
Хам андар тагу хам бимонда ба чой? Бад-y гуфт: -Рузу шабанд ин ду рост, Саворон-ш моему рах умри мост. Аз эшон рахи мо ба манзил фароз, Якерост кутоху якке дароз. Бипурсид: -Он сабзайвон ба пой, Кадом аст тозону фаршаш ба чой. Чахор аждахо бар хам овехта, Аз он сабз айвон даровехта. Ба чону ба тан з-он чахор аждахо, Ба гетй нaëбaц касе з-y рахо? Хамон фарш хонест ороста, Хуранда бар y бекарон хоста. Ба посух чунин гуфт донишгузин, Ки айвон сипехр асту фарш ин замин. Хамон фарш хонест, к-аз гунагун Хуриш дорад аз сад хазорон фузун. Хуранда ба гирди чахон, хар чй хаст, Надоранд чуз гирди ин хон нишаст. Чахор аждахо, он ки кардй ту ëд, Храмин оташу хоку об асту бод. Бад-ин хар чахор аст гетй ба банд В-аз эшон ба чон нест кас бегазанд! [12, с.151] Чи тавре мушохида мешавад, хар посухе дар рушан гаштани хадафи муаллиф барои бaëн намудани як мохияти ахло^й, ки аз ирфон сарчашма мегирад судманду омузанда аст ва харчанд шархи муаллиф парда аз руйи дарунмоя бардоштааст, аммо мабнои фикр бар тамсил устувор аст. Хамин тавр, Асадии Тусй дар нишон додани ин ду аспи тезтози сдаху саманд, ки навиро мояи хастй доранд, рузу шаби гузаронро ба тасвир дода, сабзайвон чахонро мегуяд ва чахор аждахои дар он ба хам овехтаанд, чор унсур аст, ки табиати инсонхо низ бар он бино ëфтaaст ва фаршро, ки хони пур аз нозу неъмат ба ^алам додааст, замин аст, ки чунин тасвирхо дар осори ирфонй хеле здад ба назар мерасад. Хамин гуна тасвирро метавон дар "Хади^а"-и Саной низ вохурд. Дигар вижагихои тамсилофарии шоир аз равна^и андешаи y манша мегирад, ки бо андарзгуйй тавъам аст. Аз ин нуктаи назар, "Гаршоспнома"-ро метавон як асари омехта бо ирфон хисобид, чуноне ки Бертелс Е.Э. ба он ишора мекунад: "Асадй на танхо дар тавсифи ^ахрамонони (асари Г.Н.) худ дур буд, балки дар сохтор достон низ суннатхои пешинро риоя накард"[1, с.266]. Аз ин ру, "Гаршоспнома"-ро метавон дар натори достонхое ном бурд, ки бештар характери ахло^й доранд. Мухтавои достон аз бахси масъалахои мухимми хaëтй фарохам омада, дар натори корбурди тамсил истифодаи здади ирсоли масалро низ барои шоир имконпазир намудааст. Мисоли:
Хар он кас, ки нанмоядат ранчу Faм,
Чу ранчаш намой ту, бошад ситам[12, с. 176].
***
Ч,авон кинаро шояду чангро,
Куханпир тадбиру фархангро[12, с.255].
***
Чу чизеш хохию надхад, матоб!
- 7G -
Мабар б-оташин хашмаш аз руят об![12, с. 83]
***
Ба дил гармй ар накнй аз руйи панд,
Забон боре аз сард гуфтан бибанд! [12, с.204]
***
Зи захми синон беш захми забон,
Ки ин тан кунад хаставу он равон[12, с.413].
***
Мар он гургро марг бед дар дала,
Ки бе хурд монад миёни гала[12, с.64].
***
Дами подшодон умед асту бим,
Якеро самуму дигарро насим. Чу чарх аст кирдорашон гирдгард,
Яке шод з-эшон, яке пур зи дард[12, с.82].
***
Яке марди нек аз дари корзор
Ба чанг - андарун бед зи баддил дазор[12, с.88].
***
Кй чуяд ба некй зи бадход род,
Ба девори вайрон кй гирад панод?[12, с.109].
***
Ч,адон аз баду нек обистан аст,
Бурун дуст аст, аз дарун душман аст[12, с.140].
***
Ба чон аз бадй эмин он асту бас,
Ки некй кунад, бад находад ба кас[12, с.153].
***
Чу хар дар гил афтад, касе нектар
Накушад ба зур аз худованди хар[12, с.222].
***
Басе чойдо гуфтаанд, ин сухан,
Ки кун некуиву ба Ч,айдун фикан[12, с.231].
ПАЙНАВИШТ:
1. Бертельс, Е. Э. История персидско-таджикской литературы. Избранные труды. Т. 1/Е.Э. Бертельс. - Москва: Издат. восточ. литер., 1960. - 555 с.
2. Зарринкуб, Абдулуусайн. Бо корвони уулла / Зарринкуб, Абдулуусайн.- Душанбе: Пайванд, 2004. - 334 сау.
3. Казозй, Цалолиддин. Мозуои роз/цусторуое дар "Шоунома"/ Цалолиддин Казозй. -Теурон: Нашри марказ, 1370. - 162 с.
4. Куёцй, Цауонгир Кавурцй Пажууишуое дар "Шоунома". Гузориш ва вироиши Цалили Дустхоу / Цауонгир Кавурцй Куёцй. - Зиндаруд, 1371. - 347+13.
5. Мосса, %онрй. Фирдавсй ва уамосаи миллй / Мосса, %онрй. - Табрез: Донишгоуи Табрез, 1375. - 381 сау.
6. Рипка Ян. Таърихи адабиёти Эрон аз даврони бостон то цоцория / Ян Рипка. -Теурон: Ширкати интишороти илмй ва фаруангй, 1381. - 646 сау.
7. Саррами, Цадамали. Аз ранги гул то ранци хор: Шаклшиносии достощои "Шоунома" / Цадамалии Сарроми. - Теурон: Ширкати интишороти илми ва фаруанги, 1388. -1087 с.
8. Сафо, Забеууллоу. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ц. II. / Забеууллоу Сафо. - Теурон: Фирдавс, 1390.- 1128 сау.
9. Сафо, Забеууллоу. Цамосасарой дар Эрон / Забеууллоу Сафо. - Теурон: Пируз, 1333. -677 сау.
10. Саццод, Ояндлу; Алиризо, Мухторпур; Акбар, Ирони. Паулавоннома Гаршосб / Ояндлу Саццод, Мухторпур Алиризо, Ирони Акбар. - Теурон: Аули цалам, 1372. - 152 сау.
11. Таърихи Систон.Тауияи матн,муцаддима, тавзеуот ва феуристуо аз Мууаммадюсуф Имомов ва Абдушукури Абдусаттор. - Душанбе: Бухоро, 2014. - 352 сау.
12. Туси, Асади. Гаршоспнома.Тауияи матн ва шаруи лугот аз Алии Мууаммадии Хуросони / Асадии Туси. - Душанбе: Адиб, 2011. - 480 сау.
13. Цалол, Холиции Мутлац. Гардише дар "Гаршосбнома" / Цалол, Холиции //Эроннома, соли дауум шумораи 20. - С. 388-450, 1356.
14. Шарифов, Худои. "Шоунома" ва шеъри замони Фирдавси / Худои Шарифов. -Душанбе, ЦДММ "АндалебР", 2014. - 400 сау.
Reference Literature:
1. Bertels Ye .E. The History of Persian - Tajik Literature. Selected Works , V. 1.// Ye E. Bertels
. - M.: Publishing-House of Oriental literature, 1960 , -555 pp.
2. Zarrinkub, Abdulhusayn. With the Caravan of Clothes. Dushanbe : Alliance, 2004, -334pp
3. Kazozi, Djaloliddin . The Studies of "Shakhname " Djaloliddin Kazozi , -Tehran Research
Centre. 1370 hijra . - 162pp.
4. Koyodji, Djahonghir Kavurchi .The Studies of "Shakhname" Compilation and recension by
Djalil Durthoh //Djahonghie Kovurki Koyodji. Zindarud, 1371 hijra. - 347 13
5. Mossa, Honri. Firdawsi and National Epos, -Tabrez ; Tabrez University. 1375 hijra . - 381
pp .
6. Ripko Yan. The History of Iranian Literature from Ancient Times up to Kadjars // Yan Ripko,
Tehran : Publishing - house of the Company on Science and Culture. 1381 hijra - 646pp.
7. Sarromi, Kadamali. Formalization of "Shakhname" Poems // Kadamali Sarromi. - Tehran,
1388 hijra. - 1087pp.
8. Safo, Zabehulloh. The History of Literature in Iran, V.2 || Zabehulloh Safo. -Tehran:
Firdaws ( Eden ), 1390 hijra. -1128 pp.
9. Safo, Zabehulloh. Composition of Epic Productions in Iran // Zabehulloh Safo. - Tehran:
Victory 1333 hijra. - 677 pp.
10. Sajjod, Oyandlu; Alizizo , Muhtorpur; Akbar, Ironi, Hercules Garshobs // Oyandlu Sajjod,
Muhtorpur Alizizo, Ironi Akbar. - Tehran: Men of- Letters. 1372 hijra . — 152 pp.
11.The History of Siistan . Preparation of the text, preface, Commentearies and appendices: Mukhammadyusuf Imomov and Abdushukur Aldusattor.Dushanbe; Bukhara 2014 - 352 pp.
12. Jusi, Asadi, Garshospnoma. Preparation of the text andglossary by Mukhammad Hurosoni// Asadi Tusi. - Dushanbe : Man of Letters , 2011. - 480 pp.
13.Djalol, Kholik Mutlak. Certain Considerations in Regard to "Garshopsnoma" Irannoma, year 10, №20. — 1356 hijra - pp. 388-450
14. Sharifov, Hudoi . "Shahname" and the Poetry of Firdawsi Epoch 1//Hudoi Shazifov. Dushanbe: "Nightingale R " Assoc. Ltd. 2014. - 400 pp.
