CC BY
10
УДК 8Т1 ББК 83,(0) 9 Т
Тоцибоев Шарифцон Fайбуллоевич
н.и.ф.,дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров"(Тоцикисmон, Хуцанд)
Таджибаев Шарифджон Гайбуллоевич, к. ф.н., доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classic literature under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди: Цонеии Туси, маснави, "Калила ва Димна", "Салцуцнома",адабиёти форсу тоцик
Мацола ба баррасии мухтасари ацволу осор ва маснавщои Цонеии Туси ихтисос ёфтааст. Цайд мегардад,ки дар адабиётшиносии тоцик дар бораи зиндагиномаву осори Цоней ба цуз цайду ишорацои парокандаи китоби "Адабиёти форсу тоцик дар асрцои XII-XIV" тадцицоте анцом наёфтааст.Муаллифи мацола яке аз сабабцои ношинохта мондан ва ё кам омухта шудани рузгору осори ин суханварро ба мавцуд набудани иттилоъ дар сарчашмацои адабиву таърихи ва ё бозмондани ахбори хеле парокандаву норавшан дар бораи цараёни рузгори суханвар марбут медонад. Тазаккур меравад, ки аз аз осори бозмондаи шоир баъзе маълумоти тарцумащолиро дар мавриди ацволу рузгори шоир дарёфтан мумкин аст.Хотирнишон мешавад, ки Цоней ба сабаби цамлаи мугул ба Хуросон аз зодгоци хеш ба Хцндустон фирор намуда будааст. Сипас аз Х^инд ба кишварцои араби ва аз он цо ба Осиёи сагир омадааст.Дар Рум ба хидмати цокимони салочуца пардохта, то ба дарацаи маликушшуарои дарбори ин хонадон расидааст. Аз Цоней маснавии "Калила ва Димна' боци мондааст,ки чоп шудааст.Аз маснавии дигари у "Салцуцнома", ки ба тацлид аз "Шоцнома"-и Фирдавси навишта шудааст, цисмате аз он дар китоби «ал-Авомир ал-алаийа фи-л-умур ал-алаийа»-и Носируддин Яцё ибн Мацдуддин Мацмуд мацфуз мондааст.
Ключевые слова: Конеии Туси, месневи, «Калила и Димна», «Салджукнаме», персидско-таджикская литература
Статья представляет собой краткий обзор биографии и поэм(месневий) Конеии Туси. Отмечается, что в таджикской литературной критике не проводилось никаких исследований о жизни и творчестве Конеии Туси, за исключением разрозненных заметок в книге «Персидско-таджикская литература в XII-XIV веках». Автор статьи считает, что одной из причин неизвестности поэта или недостаточной изученности его жизни и творчества является отсутствие сведений о его жизни в литературных и исторических источниках или же наличие очень разрозненных и расплывчатых сведений о жизни поэта в литературных и исторических источниках. Доказано, что из сохранившихся произведениях поэта можно найти некоторые биографические сведения о его жизни. Упоминается, что Конеии Туси из-за вторжения монголов в Хорасан перебрался в Индию. Затем он отправился из Индии в арабские страны, а оттуда в Малую Азию. В Руме он поступил на службу ко двору сельджукских правителей и достиг титула маликушшуаро -главы придворных поэтов этой династии. Отмечается, что у Конеи было два месневи, одним из которых является "Калила и Димна", его текст сохранился до наших дней в двух экземплярах.Другим месневи является его "Салджукнаме", который был написан в подражание "Шахнаме" Фирдоуси, он не сохранился до нас, но часть его сохранена в книге "аль-Авамир аль-'ъалийя фи-ль-умур аль-'алийя" Насир ад-Дина Яхья ибн Мадждуддина Махмуда.
Key-words: Koneii Tusi, mesnevi, "Kalila andDimna", "Saljuk-Name", Persian-Tajik literature
The article provides a brief overview beset with Koneii TusVs biography and poems (mesnevi). It is underscored that in the Tajik literary criticism no research has been carried out concerning Koneii TusVs
МУРУРЕ БА АХВОЛУ РУЗГОРИ ЦОНЕИИ ТУСЙ ВА МАСНАВИХОИ У
РАЗМЫШЛЕНИЯ О ЖИЗНИ КОНЕИИ ТУСИ И ЕГО ПОЭМАХ
REFLECTIONS ON KONEII TUSI S LIFE AND HIS POEMS
lifestyle and creation being an exception of scattered notes in the book called as "Persian-Tajik Literature Referring to the Xll-th - the XlV-th Centuries'. The author of the article considers that one of the reasons for the poet's unknown and insufficient study of his life and creation is the absence or presence of very scattered and vague information concerned with his life in literary and historical sources. It is testified that in the poefs preserved literary productions one can find certain biographical information about his life. It is mentioned that Koneii Tusi because of the Mongol invasion in Khorasan moved to India. Later on, he went from India to the Arab countries, and from there to Asia Minor. In Ruma, he entered as a servant for Seljuk rulersл court and attained the title of malikushuaro - a head of the court poets of the relevant dynasty. It is underscored that Koneii had two mesnevi, one of them titled as "Kalila and Dimna" its full text has been preserved up to date in several copies. Another mesnevi is "Saljuk-Name " which was written in imitation of "Shah-Name " by Firdawsi and it has not been preserved, but its several parts is kept in the book referred as "al-Avamir al-'alaya fi-l-umur al-'alaya" by Nasiraddin Yahyo ibn Majuddin Mahmud.
Дар бораи ахволу осори яке аз шоирон ва адибони забардасти ;арни сездахум Бахоуддин Ах,мад ибни Махмуд Коней, ки дар Туси Хуросон ба дунё омада, баъдан хамчун маликушшуарои дарбори Салчу;ияи Рум шухрат ёфтааст, пажухишоти илмии алохидае чй дар адабиётшиносии миллй ва чй дар ховаршиносии хоричй анчом наёфтаанд. Яке аз сабабхои ношинохта мондан ва ё кам омухта шудани ахволу осори ин суханвар мавчуд набудани иттилоъ дар сарчашмахои адабиву таърихй ва ё бозмондани ахбори хеле парокандаву мубхам дар бораи чараёни рузгори шоир аст.
Во;еъан, маълумот дар бораи ахволу рузгори Коней дар авро;и таърих ;ариб бо;й намондааст. Огохии мо дар бораи чузъе аз ахволу рузгори Коней махдуд ба маълумоти худи суханвар дар дебочаи маснавии "Калила ва Димна"-и уст. Хдмчунин баъзе ишоратхое дар бораи у дар "Мано;иб-ул-орифин"-и Шамсиддин Ахмади Афлокй ба чашм мерасанд. Ба чуз ин ду сарчашма манбаи илмиву адабии дигаре, ки тавонад дар бораи зиндагонии Конеии Тусй маълумоти дархури таваччух пешниход намояд, барои мо ошкор нест. Аз муха;;и;они муосир ва муаллифони китоби таърихи адабиёт низ теъдоди маъдуде дар бораи ахволу осори Конеии Туей иттилоъ додаанд. Дар адабиётшиносии точик дар китоби "Адабиёти форсу точик дар асрхои XII-XIV", ки дар бораи авзои адабии асрхои XII-XIV ва суханварони ин давр иттилоъ меравад, хамагй чахор маротиба(2, 253, 255, 278, 279) аз Конеии Туей ёд шудааст, ки ин ахбор хам куллан гузориши чараёни зиндагии шоир набуда, балки тавсифу ишорахои кутох ба унвони осори шоиранд. З.Сафо низ дар "Таърихи адабиёт дар Эрон"(9, 487- 502) муаррифии кутохеро дар мавриди Конеии Туей манзур намудааст, ки мохиятан бар мабнои "Калила ва Димна"-и у чараён гирифтааст. Дар бораи Конеии Туей "Донишномаи забон ва адаби форсй" низ ма;олаеро бо унвони "Конеии Туей" (7, 187-188 ) чоп намудааст, ки муаллифони ин ма;ола дар тахияи он ба иттилооти устод З.Сафо такя намудаанд.Алиакбари Деххудо дар "Лугатнома"-и хеш бо хамин унвон ма;олае ба чоп расонидааст, ки иттилооти ;обили мулохиза надорад. Хдмчунин Сайид Мухаммади Туробй дар китоби "Нигохе ба таърихи адабиёти Эрон" дар бораи Коней низ маълумот медихад(10). Миёни манобеи фав;уззикр маълумоти арзишманди илмй мутаалли; ба устод З.Сафост, ки аз тахлилхои хуби манти;й, далели ;отеъ ва бурхони сотеъ бархурдор аст.
Аммо бехтарин сарчашмаи шархи холи Конеии Тусй хамоно ашъори худи уст.Аз му;аддимаи маснавии "Калила ва Димна"-и шоир, ки ягона маъхази тарчумаи холи у аз огози валодат то мухочирату исти;рораш дар диёри Рум махсуб меёбад, маълум мешавад, ки айёми бачагиву тахсили ибтидоии Коней дар зодгохаш чараён гирифтааст. У дар чавонй ба тахсили му;аддамоти маорифи замони худ машгул шуда ва баъдхо ба шеър ва шоирй пардохта аст (11, ёздах). Бинобар иттилои худи шоир дар "Калила ва Димна" то хамлаи мугул вай дар зодгохаш -Тус осудаву хуш умр ба сар бурда, он чо сохиби ма;ому манзилаи муносибе буда, дар шоирй низ дасти тавоное доштааст:
Ман он рузх^о дар Хуросон будам, Зи айём шоду таносон будам. Сухандон монандаи ман набуд, Набуд кас, ки цуяндаи ман набуд. Суханро фаровон харидор буд, Сухан халцро дурри ша^вор буд.
Куцо зердастон, шохон буданд, Маро як ба як некхохон буданд (ll, 48 ).
Дар он замон Хуросон хеле обод ва дар холати тара;;й ;арор дошт ва мардyм аз сарвати 6узург ва фаровонии худ фахр карда, худро бехтарин тобеи салтанати Хоразмшох^н медонистанд(1,74). Аммо баъди хамлаи мyFyл аз ин ободиву шукуфой асаре бо;й намонд. Зодгохи шоир - Тус, ки чузъе аз Хуросон буд, холи таборе дошт ва тиб;и ишорахои шархихолии худи Коней, ки дар "Калила ва Димна" омадаанд, бар илали чангу куштор дар чуй об хун чорй буд. Бад-ин тартиб Коней дар худуди солхои 618-617х.;./1221 м., яъне пас аз хдмлаи мyFyлон ба Хуросон ва гурези султон Алоуддин Мухаммад Хоразмшоху парокандагии сипохданаш(6, 214), вай хам даст ба тарки зодгохи худ зада, ба Х,индустон фирор намудааст:
Цахон аз мугул шуд пур аз цангу цуш, Ба гардуни гардон баромад хуруш. Хуросону он марзхо шуд хароб, Бад-он сон, ки хун буд дар цуйи об. Зи неруи он номгустар сипох, Шикаст андар омад ба Хоразмшох... Чу з-он гуна бигрехт Хоразмшох, Пароканда гаштанд ба як сар сипох. Ман андар Хуросон нацустам амон, Гурезон бирафтам ба Хцндустон. Гузаштам бад он хок монанди бод, Зи шодй накардам яке руз ёд (ll, 48-49).
Исти;омати y дар Хиндустон тул накашид, балки, ба гумони FOлиб, y ин сарзаминро ба хотири роххои здади бахрияш баргузид. Махз тавассути рохи бахрй Коней ба Адан ва Санъову Мадина рахсипор гардид:
Ба киштй кашидам ба шахри Адан. В-аз он цо ба Санъову марзи Яман. Ба шахри Мадина кашидам зи рох, Даранге набудам яке цойгох (ll, 49).
Вай хамчунин дар идома мегуяд, ки аз Мадина ба Макка рафта ва аз рохи БаFдод оханги Осдаи саFир кардааст, ки ин абëти "Калила ва Димна" мубайин шархи хол уст:
Ба дидори Каъба шудам шоддил Зи кори цахон кардам озод дил. Фаровон бар ин барнаёмад замон, Суи шахри Багдод гаштам равон. В-аз он цо шитобон суи марзи Рум Ба шодйрасидам ба обод бум(11,49).
Коней Pyмро макони амну ором дармеëбад ва пас аз саргардонихои здад дар Куния-пойтахти Салчу;дани Pyм му;им гашта, ба хидмати Алоуддин Кай;убоди Салчу;й пардохт:
Дар он бенавой дилам гашт шод, Ба дидори шохи цахон Кайкубод. Ки у буд цадди хидеви цахон, Цахондору бедору равшанравон(11, 49).
Салотини салчу;ии Pyм ба забону адабдати форсй таваччухи здаде доштанд, зеро то ба Pyм омаданашон дар дар мухити форсизабонон ба воя расида, ба фархангу забони форсй ху гирифта буданд ва ба ин минвол тамоми муросилоту мукотибот ва девондории онхо ба забони форсй сурат мегирифт.Аслан,дар садахои сездахуму чордахум забони форсй забони илмй ва адабии минта;аи Осиëи саFир махсуб меëфт ва дар байни таба;ахои гуногуни чамъият дустдорони фаровоне дошт(5,18).Бидуни ин, котибону ахли хунару хидами дарбори Салчукдени Pyм бештар аз мардуми форсизабон буда,то ва ë баъд аз хамлаи мyFyл ба ин императорй омада буданд.Гузашта аз ин хама, урафову хукамои форсизабон дар ин билод маскун буданд, ки забони мачлису вазъи онхо ба форсй сурат мегирифт, бешакк сару сарвари онхо Маволоно Ч,алолуддини Pyмй буд(8, 79 ).
Ба ин далел, Коней дар дарбори Алоуддин Кай;убод, ки шахси адабдатдуст буд ва хондани "Шохнома"-ро дуст медошт(8, 80) ,бо ашъори мадхй зуд мавриди таваччух ;арор гирифта, ба василаи мадхи ин хоким шухрати босазо ëфта, ба ла;аби маликушшуарой ноил шуд.
У хамчунин Fиëсyддин Кайхисрави сонй ва Изуддин Kайковyсро, ки мадх гyфтааст.Чyнонки аз суханон вай дар поëни "Калила ва Димна" бармеояд, чихил сол дар хидмати Салчукдони Осиëи сагир буда, се тан аз хокимони ин силсиларо мадх гуфтааст:
Ки чун теги бурро кушодам забон, Чихил сол дар мадхи Салчуциён. Чунон мадхи се шох гуфтам ба мехр, Ки тахсин кунад бар фалак моху мехр (11, 442). Хдмон гуна, ки ишора рафт, маснавии "Калила ва Димна"-и Коней дар ошкор кардани баъзе аз пахлухои зиндагии шоир метавон ба мо ëрй расонад. Хдмон тавр, ки аз фасли "Тахлис ба мадхи подшохи олам халладаллоху мулкаху"-и манзумаи мазкур маълум мешавад, ки поëни умри Коней дар дарбори Салчукден чандон хуш нагузаштааст ва ба сабаби бадгуиву хасодати душманон зиндагонии у талх гашта будааст:
Ки аз саъйи душман цигархастаам, Ту гуй ба банди гарон бастаам. Гурухе ба цасди ман ошуфтаанд, Ба султон суханхои бад гуфтаанд. Ман аз гуфташон хаста дорам цигар, Агарчй накард он фузунй асар. Зи кирдори эшон гарон шуд сарам, Бар онам, к-аз ин буд барнагзарам(11,441). Аз идомаи ин абëт ба таври сарех маълум мегардад, ки Коней дар зиндагияш ду фарзанд ëфтааст ва яке аз онхо писаре хоксор, о;ил, хyшëрy сахй хаммонанди худи суханвар будааст:
Ки дар Рум цадри хунарманд нест, Зи гетй маро цуз ду фарзанд нест. Яке пур дорам чу сарви равон, Хирадманду бедору роду цавон. Рухе тоза дорад, диле пурфуруг, Аз у хар чй гуям набошад дуруг. Ба наздаш баробар бувад симу хок, Ба ман бозгаштаст он пур пок. Хунар дар гухар дораду мардумй, Хамин аст пирояи одамй (11,442). Мисраи якуми порчаи болой дол бар он аст, ки хаëти баъдии Коней дар дарбори Салчукдан он кадар хуб нагузаштааст ва ë ин ба сабаби бадгуиву суханчинии бадбинонаш камтар аз таваччухи кабл бархурдор шудааст. Аз ин ру, суханаш дигар муштариву харидоре надоштааст:
Сухан хаст, лекин харидор нест, Маро бо дигар шоирон кор нест(11,443). Аз хилоли абëти "Калила ва Димна" маълум мешавад, ки Коней дорой ашъори фаровоне будааст, ки яке аз он маснавии "Салчукнома" будааст:
Шунидаст ранце, ки ман бурдаам, Дар он номи шохон баровардаам. Хамоно бувад як шутурвор бор, Ки ман назм кардам ба кам рузгор. Зи хар кас, ки аслаш зи об асту гил, Ба "Салцуцнома" набошам хицил... Ки ном аз сухан бар фалак бурдаам, Ба гуфтор худро алам кардаам. Агар дар цахон нест гуфтори ман, Бари кас цуз ин як муцаллад сухан. Маро цой зебад, ки бошад сипехр, Ки оранд фахр аз дарам моху мехр (11, 5D). Хамоно бувад сй муцаллад сухан, Ба мадхи салотин зи гуфтори ман. Хар он кас, к-аз он дид як достон, Табох оядаш гуфтаи бостон. Бидонад, ки дар назм хун хурдаам,
Ба гуфтор гуйи сухан бурдаам(11, 443). Хамоно чихил сол бошад тамом, Ки маддохи Салцук^нам мудом. Ба ман зинда шуд номи шохони дод, Цахондор Кайхусраву Кайкубод. Бувад сй муцаллад сухан бештар, Ки онро бишояд набиштан ба зар. Ки монад зи гуфтори ман ëдгор, Бувад байти он курби сесад хазор(11, 532).
Баъзе аз муха;;и;он дар такя ба абëти болой "Салчукнома"- ро, ба Fалат сй мучаллад ва шумораи абëти онро то 300 ООО пиндоштаанд. Аммо устод Забехулло Сафо бар ин андеша аст, ки "Салчукнома" назар ба гуфтаи худи Коней "як муцаллад" будааст ва "сй мучаллад"-у "сесад хазор" бастагие ба ин манзума надоштааст(9, 493). Гумон меравад, ки "сй мучаллад"-у "сесад хазор" ба тамоми осори шоир, аз чумла касидаву соири ашъораш бастагй доштааст.
Вокеъан, дар порчаи аввали болой Коней "Салчу;нома"-ро худ "як муцаллад" мегуяд, аммо боз дар хамин порча "як шутурвор бор" гуфтани шоир касро ба рохи гумону я;ин мебарад, ки "сй мучаллад"-у "сесад хазор" байт доштани ин манзумаро таъйид кунад. Дар баробари ин порчахои дуюму сеюми фавкуззикр, ки ин чо "сй мучаллад"-у "сесад хазор" бидуни зикри номи "Салцукнома" омадаанд, моро аз ин тардид рахой мебахшад, то ба занни наздик бар я;ин бигуем, ки ин шуморагон ба кулли осори мадхиявии Коней, ки дар давоми чихил соли хидматгузории Салчукдон суруда шудааст, мутаалли; аст. Пас, бо гумони FOлиб ифодаи "як шутурвор бор"-ро чузъе аз ифтихорияхои мyболиFаомези Коней хисоб кардан мумкин аст.
Тиб;и маълумоти Ахмади Афлокй Коней аз муридони Мавлоно Ч,алолуддини Pyмй будааст, аммо Хусайн Око Малик дурустиву сихати ин ;авл аз эхтимол дур донистааст(11, дувоздах). Дуруст аст, ки Коней бо Мавлавй мукарраб ва хамсухбат буда, онхо дар баъзе аз масоили шеър бахсхое зидду на;из бо хам доштаанд. Чунончй, Афлокй овардааст, ки баъзе аз шуарои замон аз тазмини оятхои куръонй ва кофия кардани онхо дар ашъори Саной розй набудаанд. «Конеии Тусй - маликушшуарои дарбори Салочука дар Куния ба Мавлоно Ч,алолуддини Балхй мегуфт, ки ба ин сабаб Саноиро мусулмон намедонам. Мавлоно бар Коней ошуфт ва бад-у чунин посух дод: «Хамуш кун! Чй чойи мусулмонй, ки агар мусулмоне азамати уро дидй, кулох аз сараш бияфтодй, мусулмон туй ë хазорон хамчун ту? У аз кавнайн мусаллам буд» ( 3, 221).
Дар бораи дигар пахлухои зиндагии Коней иттилооте дар даст нест.
Замони да;и;и даргузашти Конеии Тусй маълум нест, аммо ин нукта маълум аст, ки вай то соли 672х.;./1273 м. дар кайди хаëт буда, дар маросими вафоти Мавлоно Ч,алолуддин Pyмй дар Куния ширкат карда, ба кавли муаллифи "Мано;иб-ул-орифин" Афлокй рубой хам суруда будааст(3, 595).Ин маълумот дар дигар сарчашмахо низ дида мешавад(19). Сайид Мухаммади Туробй менависад, ки баъд аз соли 672х.к. /1273 м.маълум нест, ки бар Коней чй гузашт, аммо тасаввур намеравад, ки баъд аз он таърих муддати здаде зиста бошад, чу дар он рузгор синни у аз худуди хафтоду панч сол мутачовиз буд(11 ).
Тибки ахбори сарчашмахо ва шаходати худи Коней суханвар ду маснавй доштааст, ки яке "Салчукнома" ва дигаре "Калила ва Димна" мебошад."Салчукнома"-и Конеиро аксар мухаккикон чузъи осори гумшуда мепиндоранд, вале тасаввур мешавад, ки кисмате аз он дар китоби «ал-Авомир ал-ъолия фи-л-умур ал-олия» таълифи Носируддин Яхë ибн Мачдуддин Махмуд маъруф ба Ибни Биби, ки аз OFOЗи интишор ба "Салчукнома" маъруф буд, бе он ки хатто якбор аз Коней ном бурда шавад, накл шудааст.
Мусаллам аст, ки Конеии Тусй "Салчукнома"-и худро дар пайравии Фирдавсй ва бо хамон вазни мутакориб навиштааст.Бо ин кори хеш Коней Tyë хостааст, ки суннати хамосасароии адабиëти форсу точикро, ки бо номи Фирдавсй бастагй дошт, эхë намояд. Аз чониби дигар, салотини Салчукияи Pyм ба "Шохнома" дилбастагии фаровон доштанд, ки ин нукта аз номхои "Шохнома"-ии баъзе фармонравоëни ин хонадон(мисли Кайкубоду, Кайхусраву Кайковус), оростани деворхои кохи тобистонаи Кайкубоди аввал бо нигорахои достонхои "Шохнома" ва навиштани абëти хикамии "Шохнома" руи деворхои Куния ва Севос маълум мешавад(8,97). Ба андешаи мо, таваччухи хосе, ки хуккоми Салчукии Pyм ба "Шохнома" доштанд яке аз авомили зухури "Салчукнома"-и Коней гардидааст. Коней хостааст, ки бо назардошти авзоъ ва мафкураи замон, дар пайравии "Шохнома" манзумаи хешро доир ба таърихи салотини ин силсила ба назм орад. Аммо хадафи мехварии Коней аз назми "Салчукнома" хамоно мадху
ситоиши салотини Салчукия буд. Ба ин далел, бархе аз мухаккикон бар ин анешаанд, ки ин пайравй факат таклиди зохирй буд ва ин манзума хам бо рухи худ, хам бо мазмуни сирф таърихии худ ва нихоят бо дарачаи бадеияти худ аз достонхои Фирдавсй ва бисëр давомдихандагони анъанахои у фарки куллй дошт" (2, 278-279). Аммо бо назардошти он ки матни комили "Салчукнома"-ро то хануз пайдо накардаем, беш аз ин арзишдоварй кардан, кори мунсифона нест.
Баъди аз анчоми "Салчукнома" Коней такрибан дар соли 1260(19 ) ë 1265 ба назми "Калила ва Димна" пардохт. Аз "Калила ва Димна"-и Коней ду нусхаи хаттй то замони мо омада расидааст.
Нусхаи аввал мансуб ба Китобхонаи Музеи миллии Малик аст, ки тахти шумораи 5945 нигахдорй шуда, ин нусха тибки шаходати М.Тодуа( 11,дах), ки дар тасхеху нашри "Калила ва Димна"-и Коней хидмати арзанда анчом додааст, кадимтарин нусахи ин манзума аст.Тибки маълумоти сайти Китобхонаи Малик муковаи ин нусха аз чарми мешан буда, андозааш 23х16 см ва захоматаш 3 см аст.Нусха бо хати насх дар когази нафиси нахудй, дар ду сутун, ки фосилаи байни онхо бо хатхои уфукй чудо карда шудаанд,хаттотй гардида, исми котиб ва таърихи китобатро надорад(18)Дусайн Око Малик,ки барои нусхаи каламии "Калила ва Димна"-и Коней муаррифии мухтасаре навиштааст, аз афтодагихои китоб, дар огозу анчом ва мобайни асар рух додааст, сухан гуфтааст(11, дувоздах).
Расми № 1.Сафхае аз нусхаи "Калила ва Димна"-и Цоней дар Китобхонаи Музеи миллии Малик
Нусхаи дигари каламии ин маснавй, ки дар музеи Британия тахти шумораи Add. 7766 нигахдорй шуда, китобати он ба соли 863х.к./1459 м. анчом ëфта, дорой 4500 байт аст(12, 582). Тибки маълумоти сайти Донишгохи Сент-Эндрюс, ки 4a^4e a3 пaжyхишгaрони ин донишгох бо рaхбaрии доктор Эндрю Пикок дaр лоихaи илмии омузиши дaстхaтхои зaмони Сaлчyкия ширкат меварзанд, андозаи ин нусха 25,4 х17,1 см ва захоматаш 3 см дар як сутун бо хати насталик
китобат шудааст(19).М.Тодуа оид ба холот ва мухтассоти хар ду нусха ишорахои ичмолй кардааст(11, дах).
"Калила ва Димна"-и Коней дар радифи маснавихои ахлокй карор гирифта, чунон ки ишора шуд, дар 45ОО байт то замони мо бокй мондааст, зеро хам дар ду нусхаи бокимондаи ин манзума нокис буда, афтодагихои зиëд дорад, ки дар ин бора хам М.Тодуа ва хам Хусайн Око Малик хабар медиханд.
Дар бораи манбаи кори хеш дар назми "Калила ва Димна" Коней чизе намегуяд, вале мухаккикон бар онанд, ки маншаи маснавй хамоно киссаи мансури Абулмаъолй Насруллохи Муншй махсуб меëбад, зеро байни ин ду асар дигар "Калила ва Димна"-е тарчума ва ë эчод нашудааст.
То он чо бароямон маълум аст "Калила ва Димна"-и Коней ягона асари манзуми махфузмондаи ин кисса дар адабиëти форсу точик ба хисоб меравад. Чунонки маълум аст, нахустин нафаре, ки "Калила ва Димна"-ро ба назм накл намуд устод Pyдакист, ки мутассифона, шакли комили он аз байн рафта, аз он имруз абëти парокандаеро дар даст дорем. Зохиран Коней аз "Калила ва Димна"-и Pyдакй бехабар будааст, ки мегуяд:
Зи таълифи он рузгоре гузашт, Касе гирди назми Калила нагашт. Ман онро ба худ назм кардам чунин, Ки хар лафзи у гашт дурри самин (11, 50).
Дар мавриди Fофил мондани Коней аз "Калила ва Димна"- и Pyдакй нуктаи дигареро дар такя бар казовати Маликушшуаро Бахор метавон ироа намуд. Устод Бахор дар "Сабкшиносй" овардааст, ки назм кардани ин ривоят бар он "мерасонад, ки дар карни хафтум (XIII мелодй) "Калила ва Димна" -и манзуми Pyдакй дигар вучуд надошта ë дар дастраси фузало набудааст. Чй дар сурати маъруф будани он китоб дигаре (бавижа, ки аз мардуми Хуросон буда бошад) ба назми он мубодират намеварзидааст" (4, 333 ).
Дигар аз масъалае, ки бояд ба он таваччух намуд, ин вазни "Калила ва Димна" аст. Маълум аст, ки вазни мутакориб хоси осори хамосист.Назми мухташами ахлокй маъмулан дар вазни рамал суруда мешавад, чуноне ки "Калила ва Димна"-ро Pyдакй дар хамин вазн гуфтааст. Аммо суоле пеш меояд, ки чаро Коней "Калила ва Димна"- ро ба ин вазни хамосй сурудааст?
Вазни мутакорибро Саъдй дар маснавии "Бустон" барои ифодаи андешахои ахлокй хеле устодона истифода намуд ва ин ибтикори Шайхи ачалл дар асрхои XIV- XV дар маснависарой идомат пайдо намуд(13). Аммо бояд гуфт, ки Коней дар ин кор аслан пайрави Саъдй нест, балки вай ба гумони мо, барои бароварда кардани эхттечоти маънавии салотини Салочука остин барзадааст. Хамон тавр, ки болотар зикр шуд, хокимони Салчукияи Pyм ба "Шохнома" пайвастагиву иртиботи тааччубангезе доштанд, ин шохасар ба зиндагии маънавии онхо ворид гардида, дар шаклхои гуногун дар андешаву оро ва корхои давлатдориву маъмурии онхо чилва менамуд. Хамин шохномагароии мухити дарбор боис ба он шуд, ки Коней, ки хамнишину шоири ин силсила буд, вазни "Шохнома"(мутакориб)-ро барои манзумаи худ низ баргузинад.
"Калила ва Димна"-ро Коней замони хукмронии Иззудин Кайковуси дувум шуруъ намуда, дар OFOЗи маснавй ин хокимро мадх намудааст.
"Калила ва Димна" -и Коней бо хамду наът ва мадхи мамдух OFOЗ шуда, чанд фаслеро дар баëни хилм, рой, хирад, вафодорй, хакшиносй, бечорапарварй, чавонмардй, некахдй, камозорй, пархез, саховату карам, бахшиш, шарм, хаë, адолат, сухандонй, додгустарй, ки аз фазилатхи неку шоистаи бани башар хисоб меравад, ироа медорад. Зимни баëни ин мавзуоти ахлокй Конеии Тусй чашмандозе ба сирати хокимону мансабдорони давлатй намуда, мухимтарин унсурхои шахсияти онхоро ба кайд меорад.Чунончй:
Агар шохи кишвар сухандон бувад, Хама кор бар мардум осон бувад(11, 25). Цавонмардй аз тоцдорон накуст, К-аз эшон мухолиф шавад низ дуст (11, 31). Чу шохи цахон додгустар бувад, Раъият зи додаш тавонгар бувад (11, 41). Агар шох бар тахт бошадрахим, Дили зердастон напечад зи бим(11, 42).
Хамчунон ки аз ишораи Коней маълум мегардад, шоир "Калила ва Димна"-и мансурро пурра ба силки назм кашида, танхо баъзе аз чузъдати онро кутох намудааст:
Сухан хар чи кам буд, андохтам, Бад-он сон ки боист, пардохтам(11, 56 ).
Албатта, «Калила ва Димна»-и Коней шохкории шеъри форсй-точикй нест, он як асари мутавассити ахлокист, ки муаллиф дар он ривояти маъруфи шаркиро ба назм овардааст. Аммо набояд фаромуш кунем, ки ин манзума аз лихози фарогирии таърихи давраи мугул мухим ба назар мерасад.
Яке аз нукоти мухими дигаре, ки арзиши ин асарро ба намоиш мегузорад, бар он аст, ки ин манзума шомили абёти "Шохнома"-и Фирдавсй мебошад ва чуноне ки М.Тодуа иброз медорад, абёти мазкур дар нусхахои "Шохнома" ба чашм намерасанд ва аз ин чихат чунин абёти "Калила ва Димна"-и Коней дар кори тасхехи "Шохнома" бефоида нест(11, нух). Гузашта аз ин ховаршиноси мазкур бар он бовар аст, ки абёти "Калила ва Димна"-и Коней бар тасхехи асли он, яъне асари хамноми Насруллохи Муншй низ метавонад судманд бошад.
Хдмин тарика, Конеии Тусй дар таърихи адабиёти форсу точик ба хайси шоири пуровоза нашинохта шуда бошад хам, аз накли сарчашмахо маълум мегардад, ки дар замони худ аз макому мартабати хос бархурдор будааст. Афлокй дар "Манокиб-ул-орифин" аз тавонмандиву неруи суханварии Коней дарак дода, уро "Хоконии сонй" гуфтааст(3, 234). Аз ин иттилоот бармеояд, ки Коней аз зумраи суханварони бузурги замони худ будааст.
Х,оч Хусайн Око Малик дар огози нусхаи каламии "Калила ва Димна" дар бораи чойгохи шеъри Коней навиштааст, ки табъи равон дошта, лекин аз хондани ашъори Фирдавсй ва дидани "Шохнома" бештар бад-он сабк ва равиш шеър сурудааст (11,сездах).Вокеъан, дар "Калила ва Димна" сабку равиши "Шохнома" ба таври сарех, рушан буда, дар он ибораву таъбирхо, мисраву байтхои монанд, исми кахрамонони ин шохасарро метавон дучор шуд, ки тадкики ин масоил вакту хавсалаи дигарро такозо мекунад.
Хулоса, осори манзуми бокимондаи Коней бо он хама шебу фароз ва каммоягй як мархилаи пурталоши адабиёти форсу точик дар Осиёи сагир ба намоиш мегузорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуль-гази Багадур-хан.Родословное древо тюрков.Иоканф. История первых четырех ханов дома Чингисова.Лэн-Пуль Стэнли.Мусульманские династии.-М.-Т.-Б., 1996.-544 с.
2. Адабиёти форсу точик дар асрхои XII-XIV/Кисми дуюм.-Душанбе: Дониш, 1976. - 346 с.
3. ал-Афлокй ал-Орифй, Шамсуддин. Манокиб-ул-орифин. Дар ду чилд. Ба кушиши Тахсин Ёзичй. - Техрон: Дунёи китоб, 1362. - 616 с.
4. Бахор,Маликушшуаро.Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй.-Душанбе:Бухоро, 2012.- 570 с.
5. Гулшанй, Абдулкарим. Фарханги Эрон дар каламрави туркони Салчукй//^унар ва мардум.-1355.- № 17.- С.15-24.
6. Иброхим, Кафес угли. Хоразмшохлар давлати тарихи(Туркчадан Назарбек Рафим таржимаси).-Тошкент, Навруз, 2016.-316 с.
7. Конеии Тусй//Донишномаи забон ва адаби форсй.-Техрон, 1393.-С.187-188.- 5 ч.
8. Райс, Т. Сельджуки. Кочевники - завоеватели Малой Азии(Пер. с англ. О. И. Миловой).- М.: ЗАО Центрполиграф, 2004. - 238 с.
9. Сафо, Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон.- Техрон, 1368.-704 с.-Ч,.3/1.
10.Туробй, Сайид Мухаммад.Нигохе ба таърихи адабиёти Эрон(Аз рузгори пеш аз ислом то карни хаштум).-Техрон: Какнус, 1392.-528 с.
11.Тусй, Ахмад ибни Махмуд Коней. Калила ва Димна(манзум).Тасхехи Магали Тодуа.Техрон:Бунёди фарханги Эрон, 1358/1979.- 546с.
12.Rieu, Charles. Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum. London: The British Museum, 1879-1883, P.582-584.
13.Tojiboev,Sh.The influence of Saudi's "Buston" on the mesnevi of the fourteenth and fifteenth centuries/Sh.Tojiboev // Scientific notes of Khujand State University named after academician B.Gafurov. Series of Humanities and Social Sciences .-2018.-1(54).- P.97-103.
14.http://ehsannasr82.blogfa.com/post/ -охирин бознигарй: 12.05.20
15.http://vista.ir/content/113068.- охирин бознигарй: 17.05.20
16.https://rasekhoon.net/article/show/.- охирин бознигарй:18.05.20
17.https://shahraranews.ir/fa/news .- охирин бознигарй: 20.05.20
18. http://malekmuseum.org/artifact/1393.04.05940.-охирин бознигарй:28.05.20
19. https://arts.st-andrews.ac.uk/anatolia/data/documents/Uk_add_7766?hlu=&hl=London охирин бознигарй:28.05.20
REFERENCES:
1. Abdulgazi Bagadurkhon. Turkish's Family Tree. The History of the Primary Four Khans of Chingiz. - Len-Pul Stenli. Moslem Dynasty. - M., - T.-B., 1996. - 544 p.
2. Persian-Tajik Literature Referring to the Xll-th - the XlV-th Centuries/The second part.-Dushanbe: Knowledge, 1976. - 346 p.
3. al-Afloki al-Orifi, Shamsuddin.Manoqib-ul-orifin.In two volumes: under the editorship of Tahsin Yoziji.-Tehran:The World of Book,1362 hijra.-616 p.
4. Bahor,Malikushshuaro.Stylistics or the History of Persian Prose Evolution.-Dushanbe:Bukhara, 2012. - 570 p.
5. Gulshani, Abdulkarim. Iranian Culture in the Territory of Saljuki Turkmen // Craft and Folk. -1355 hijra. - №17. - P. 15 - 24.
6. Ibrohim,Kafes ughli. The History of Khorazmshoh State: translated from Turkish by Nazarbek Rafim.-Tashkent:Navruz,2016.-316 p.
7. Koneii Tusi//Encyclopedia of Persian Language and Literature.-Tehran,1393 hijra.-P.187-188.V.5.
8. Rays,T.Saljukids. Nomads-the Invaders of Lesser Asia (translated from English by O.I. Milova). -M.:Centre Polygraph, 2004. - 238 p.
9. Safo, Zabehulloh. The History of Literature in Iran. - Tehran, 1368 hijra. - 704 p. - V.3/1.
10.Turobi, Sayeid Muhammad. Some View on the History of Literature in Iran (from the lifestyle of pre-Islam up to the VIII-th century). - Tehran: Qaqnus, 1392 hijra. - 528 p.
11.Tusi, Ahmad ibni Mahmud Konei. Kalila and Dimna (verse): under the editorship of Magali Todua. - Tehran: Foundation of Iranian Culture, 1358/1979. - 546 p.
12.Rieu, Charles. Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum. London: The British Museum, 1879-1883, P.582-584.
13.Tojiboev, Sh. The influence of Saudi's "Buston" on the mesnevi of the fourteenth and fifteenth centuries/ Sh.Tojiboev // Scientific notes of Khujand State University named after academician B.Gafurov. Series of Humanities and Social Sciences. -2018. - 1 (54). - P. 97 - 103.
14.http://ehsannasr82.blogfa.com/post/ (Date of request: 12.05.20).
15.http://vista.ir/content/113068. (Date of request: 17.05.20).
16.https://rasekhoon.net/article/show/. (Date of request: 18.05.20).
17.https://shahraranews.ir/fa/news. (Date of request: 20.05.20).
18.http://malekmuseum.org/artifact/1393.04.05940. (Date of request: 28.05.20).
19. https://arts.st-andrews.ac.uk/anatolia/data/documents/Uk_add_7766?hlu=&hl=London(Date of request: 28.05.20).
