CC BY
9
УДК 82 ББК 83.3(0)9
ТАУЛИЛИ ЦИЁСИИ ТИМСОЛИ ЗАНОН Ризоева Рухсора Бур^оновна, омузгори
ДАР "ШОУНОМА "-Х,ОИ факултети педагогии МДТ "ДДХ ба
АБУЛЦОСИМИ ФИРДАВСИВА номи акад. Б. Гафуров" (Тоцикистон,
АБУМАНСУР САОЛИБИИНИШОПУРИ Хуцанд)
СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ Ризоева Рухсора Бурхоновна, ОБРАЗОВ ЖЕНЩИН В "ШАХНАМЕ" преподаватель педагогического АБУЛЬКА СИМА ФИРДОУСИ И факультета ГОУ "ХГУ им. акад. АБУМАНСУРА САОЛИБИНИШОПУРИ Б.Гафурова" (Таджикистан,
Худжанд )
COMPARA TIVE ANALISYS BESET WITH Rizoeva Rukhsora Burkhonovna,
THE IMAGES OF WOMEN IN "SHOH- assistant of the Faculty of Pedagogy under NAME" BY ABULKOSIM FIRDAWSI AND the SEI "KhSU named after acad.
ABUMANSUR SAOLIBINISHOPUI B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: "Шоунома", Абулцосими Фирдавсй, Саолибии Нишопурй, уамоса, тимсоли занон, Рудоба, Таумина, Рустам, Ширин, Судоба.
Офариниши тимсоли занон дар осори гиной ва уамосии асримиёнагии классикии форсу тоцик таърихи тулонй дорад. Мавзуи бауси мацола таулили циёсии тимсолуои барцастаи занон дар "Шоунома"-и бузурги Абулцосими Фирдавсй ва асари уамноми он, ки аз цониби уаким Саолибии Нишопурй ба забони арабй таълиф гардидааст, мебошад. Муаллиф зимни таълифи мацола ба махсусиятуои инъикоси образи занон дар асари безаволи "Шоунома" ва тарцумаи он аз цониби Саолибии Нишопурй, ки дар асри 11 эцод шудааст, таваццуу зоуир намуда, мухтасоти таълифу тарцумаи ин асарро ба арабй ба маърази тауциц кашидааст. Дар асоси таулили циёсии симоуои Фаронак, Синдухт, Рудоба, Таумина, Ч,арира, Фарангис, Катоюн ва дигарон ва муаллиф ба хулоса расида-аст, ки таълифоти Саолибй ва равиши кори у дар тарцумаи "Шоунома"-и безаволи Фирдавсй ба забони арабй ва ё равиши таълифи "Шоунома "-и мансур аз меъёруое бархурдор аст, ки тауцици он дар илми адабиётшиносй ва назарияи тарцума мууиманд.
Ключевые слова: "Шахнаме", Абулькасим Фирдоуси, Саолиби Нишопури, эпика, образы женшин, Рудоба, Тахмина, Ширин, Судоба.
Темой исследования является сопоставительный анализ ярких женских образов в "Шахнаме" Абулькасима Фирдоуси и одноименного произведения на арабском языке Саолиби Нишопури, созданного в XI веке. Создание женских образов в средневековых лирических и эпических произведениях персидско-таджикской литературы имеет древнюю историю. В исследовании уделено внимание стилю Фирдоуси при отражении образов женщин в "Шахнаме" и особенностям творческой манеры Саолиби в ходе перевода "Шахнаме", а также процессу передачи данных материалов в арабском переводе этого произведения. На основе сопоставительного анализа образов Фаронак,
Синдухт, Рудобы, Тахмины, Джариры, Фарангис, Катоюн и других дано заключение, что произведение Саолиби и стиль его работы в процессе перевода "Шахнаме", а также сама суть создания прозаического варианта данного произведения на арабском языке имеют определённые критерии, исследование которых является важным аспектом литературоведения и теории перевода.
Keywords: "Shoh-Name", Abulkasim Firdawsi, Saolibi Nishopuri, epic, images of women,
Rudoba, Takhmina, Shirin, Sudoba.
The subject of the study is a comparative analysis beset with bright female images in "Shoh-Name " by Abulkasim Firdawsi and the literary production under the same title written in Arabic by Saolibi Nishopuri being created in the Xl-th century. The creation of female images in medieval lyrical and epic works of Persian-Tajik literature has an ancient history. Particular attention is paid to FirdawsTs style when reflecting women's images in "Shoh-Name" and the peculiarities of Saolibi's creative style in the course of translation of "Shoh-Name", as well as to the process of transmitting these materials in Arabic translation of the relevant literary production. Proceeding from the comparative analysis in regard to the images of Faronak, Sindukht, Rudoba, Takhmina, Jarir, Farangis, Katoyun and others, the conclusion is made that Saolibis literary production and the style of his work in the process of translation of "Shoh-Name" as well as the very essence of creating a prosaic variant have certain criteria whose research is an important aspect of literary criticism and theory of translation.
Адибону сухансароёни адабиёти форсу точик дар даврони мухталиф вучуди пурасрори беканор, симо ва хислату атвори занонро дар офаридадои бадеии хеш инъикос намуда, дар доираи ин мавзуъ асардо ва як зумра симодои човидонае офаридаанд.
Чдраёни тадаввули офариниши тимсоли зан дар осори хаттй аз достону масна-видои Абуабдуллоди Рудакй, "Шоднома"-и Дак,ик,й, "Шоднома"-и Абулкосими Фирдавсй ва дигарон сарчашма гирифта, ин анъана дар карндои Х-Х11 дар як катор асардои адабй идомаву инкишоф ёфтааст. "Гаршоспнома"-и Асадии Тусй, "Вомику Узро", "Хингбут ва Сурхбут"-и Унсурй, "Х,адика"-и Саной, "Хусравнома"-и Фари-дуддини Аттор, "Вис ва Ромин"-и Фахриддини Гургонй, достондои "Хамса"-и Низомй аз чумлаи ин асардо мадсуб мешаванд.
Дар миёни ин осор "Шоднома"-и Фирдавсй аз зумраи офаридадои адабие шинох-та шудааст, ки дар ондо чедраи зан макому мавкеи хосса дорад. Дар ин дамосаи мудташам зан накши хеле воло дошта, тасвири бузургиву шадомат, корнамоию шучоат, одобу фазилат, тавоноиву зебоии чисмониву рудонии у аз масоили асосй мадсуб меёбад. Фирдавсй бедтарин хислати занонро дар мардонагиву вафодорй, хушбаёниву суханварй, хирадмандиву накукорй ва ахлоки поку шарму покдоманй дарёфт намудааст.
Ховаршиноси рус Бертелс дар асари хеш "Низоми и Фузули" навишта буд, ки "симои зан дар "Шоднома"-и Фирдавсй багоят ачибу гуворо офарида шудааст. Фирдавсй тавонистааст, анъанаву суннатдои пешинаро нигод дорад. Занони "Шоднома" ёрони сазовори кадрамонони дамосаанд ва бадри ичрои максаде, ки дар пеш гузоштаанд, кушиш ба харч медиданд. Рудобаву Тадмина аз ин кабил занонанд... " (3.226). Дар адабиётшиносии точик Ч,онон Бобокалонова дар як катор маколадояш доир ба чанбадои мухталифи образдои занони "Шоднома" ва накши ондо дар ин асар
nyHHH KaKg MeKyHag: "3aH0H gap TacBupu OupgaBcH oh KyBBa Ba HKTHgopepo, kh gap gaBpau Mogapmox,H gomTaHg Ba ^aMtuaT hh3 SemTap 6a oh KyBBaBy HKTHgopu 3aH эtтнкоg HaMyga, ypo 6a 3HHau xygoH SapgomTa 6yg, 3h HaB pyK OBapgaHg Ba moag aKe a3 caSaSx,0H эx,eн oSpa3H 3aH gap э^оgнeтн OupgaBcH gap x,aMHH 6omag"(6, c. 14).
flap agaSueTH $opcH mo SemTap 6a Ma$x,yMx,oe BOMexypeM, kh H^ogarapu BOKeBy x,oguca, xo-mTy pyxuau KaxpaMOHH MeSomaHg Ba MyxaKKHKOH SemTap Sa hh MatHH a3 ^aHpu x,aMoca cyxaH MeKyHaHg, kh gap ByctaTH xyg acorapy puBoeT, aMa^^ou Ka^paMOHH Ba graoBa-puro my^oaTpo ^oh gogaacT. flap capraxu hh acap MeTaBOH a3 "fflox,H0Ma"-H X,aKHM OupgaBcH hom Sypg Ba xygu Ma$x,yMH "x,aMoca" gap ^yraT Sa MatHHH gu^OBapuro my^oaT Ta^cup e$Ta, a3 KaguMTapuH HaBtx,ou agaSH Max,cyS MemaBag. Tax,KHKy Sappacuu nexpau 3aH gap ocopu x,aMocaBHH OupgaBcH 3apypaTepo nem MeoBapag, kh 3aMHHax,0H TamaKKy^ Ba Tax,aBBy.m chmoh 3aHpo gap э^оgн hh x,aKHM a3 KuccaBy puBoeTH KaguMa Ba ocopu Ma3x,aSH ^ycTy^yK HaMoeM. TaHx,o Sa x,aMHH Bacraa paBmaH Merapgag, kh gap acorapy ocopu puBoaTH, g0cT0Hx,0H x,aMocaBHH KagHMa ^uraau xyHapuu nexpau 3aHOH MaxcycuaTx,0H MyaKaHepo cox,hS rapguga, xuc^aT^ou ax,caH Ba HyKc0Hx,0H ohx,o gap hh HaBt ocop Sa TaBpu Ky.mH SappacH mygaaHg. ^aKHMH Tyc gap hh 3aMHHa Max,opaTH SeaHgo3ae HumoH goga, $a3OH^y ap^MaHguu ^hhch ^aTH^po cuTOum KapgaacT Ba Sa hcthchoh naHg MaBpug mo SemTap Sa 3aH0HH HeKyMaHumy noKcupumT BOMexypeM, kh a3 ap^ry30puu OupgaBcH Sa maxcuaTH 3aHOH gapaK Megux,ag. Ma3MyHy MyHgapu^a Ba MyxraBOH "fflox,H0Ma"-po x,HM0ara gograpuBy xupag, MapguBy noKH, pocTHBy HaKyKopH, BaTaHgycTHBy MumaTnapBapH gap poSuTaBy naHBaHgu HorycacTaHH gap Sap rupu^TaaHg, kh 3aH0Hy gyxTapoH gap x,a.rah hh ryHa MacoH^ x,uccary30pHH Sem gopaHg. flap "fflox,H0Ma"-H OupgaBcH Sa Mogap Ba эx,тнpомн BaK guKKaTH Maxcyc goga myga, TacBupu ga^epuro HOTapcuu y a3 Macoum acocH Sa myMop MepaBag. flap hh acap Mogap x,omhh ^ohh $ap3aHg, MySopu3H noKgopuu umKH y, SagyHeoBapaHgau nax^aBOHOHH homh, Hacux,aTrap Ba SapnoKyHaHgau cy^^y aMHHaT TacBup mygaacT. A3 MogapoHH myxpaTMaHgu hh x,aMoca MeTaBOH OapoHaK, CuHgyxT, PygoSa, Ta^MHHa, H,apupa, OapaHruc, KaToroH, Mogapu HcKaHgappo eg Kapg.
OapoHaK a3 3aH0HH Sap^acrau acap acT, kh So OthShh H3guB0^ MeKyHag Ba ^och^h hh H3gHB0^ $ap3aHge acT So homh OapugyH. OapoHaK a3 MogapoHH xymHOMH "fflo^HOMa" acT, kh ^ax,0HH nyp a3 Segogpo HoSyg Kapg Ba opoMuro cy.ix,po noKgop HaMyg. TaBaccyTH chmoh OapoHaK OupgaBcH HHcoHepo TacBup KapgaacT, kh o^apaHgau na^^aBOHH homhct Ba a3 HHtHKocu ne^pau y Ha3apu HeKSuHOHau moup HucSaTH 3aH0Hy gyxTapoH aeH ramTaacT Ba X,aKHMH Tyc ypo ^aMnyH Ma^cy^H 3aM0HH 3y^M Ba Seago^aTHH 3a^x,0K, MySopu3H Sa^pu opoMHBy ocoumTaruu xa^K TacBup HaMygaacT, nyHOHHH
BaKTe 3ax,x,0KH xyHxopy a^gax,ogym a3 naKu OapugyH a^Toga, ypo HoSyg KapgaHH MemaBag, OapoHaK $ap3aHgampo Sa A^Syp3Ky^ OBapga, Sa Mapgu nap^e3ropy HaKyKope cynopuga nyHHH Meryag:
OapoHaK 6ad-y гу$т: k-"3u noKduH, MaHaM сyгeоре 3U 3pon3aMUH. EudoH, k-uh гaронмон $ap3aHdu MaH X,aMe6yd xoyad capu a^yMaH. (1, I.e. 80) flap "ffl0x,H0Ma"-H Cao^uSuu HumonypH homh OapoHaK x,aTT0 OBapga HamygaacT Ba TaH^o Sa hh TaBpe kh a3 khtoS hkthSoc MeopeM, aguS ypo egpac HaMygaacT: "flap ^aMHH py3rop 3aHH OthShh a3 xoHagoHH Tax,Mypac, kh Sopgop Syg Ba a3 Shmh 3a^^0K oSacTaHHH xygpo hh^oh MegomTa Syg, nucape Su30g, kh nagap ypo OapugyH HOMHg Ba Mogapy $ap3aHgpo So gypaHgemuu komhi So MogaroBH mupge^, kh "roBH EapMoroH"
ном дошт, ба чаманзоре фиристод... Чун аз шир хурдан баромад, падар Фаридyнро дамчунон бо дурандешии тамом ба куде баланд бурд..." (8, с.54).
Чуноне ки аз иктибоси овардаамон бармеояд, Саолибй монанди Фирдавсй дамдарди инъикосгари чоннисориву ранчу задмати Фаронак набуда, балки дурандешиву устувории падари Фаридун-Отибинро накл намудааст, ки аз руйи мазмуни сюжет низ аз "Шоднома"-и Фирдавсй тафовут мушодида мешавад.
Тимсоли дигари овозадори дамосаи Фирдавсй дамчун зан ва модари гамхору чораандеш ин Синдухт дамсари Медроби Кобулй нахустин шадбонуи "Шоднома" аст. Омезиши хирадмандиву викор бо дилсузии модарона шахсияти ин занро шоёни тадсин иамудааст. У дар нидояти зиракиву кордонй Рудобаро бо Зол ба максад расонид. Зане аст бархурдор аз тавоной дар ризоияти шавдари бадфеълу оташмизочи хеш. Синдухт шадбонуи устувор, модари сазовор, дамсари вафодор аст, зеро вакте Медроб мехост Рудобаро сар аз тан чудо намояд, модари хирадманду кордон ба вай мурочиат намуда мегуяд:
Битарсид Синдухт аз он шермард, Ки Рудобаро андарорад ба гард. Бад-y гуфт: "Паймон-т хоуам нахуст, Ки уро супорй ба ман тандуруст. ( 1,1, с.290). Медроб чун шер гуррон гашт, даст бар шамшер зад ва гурушид, ки чаро духтари худро вакти тавлид шуданаш зинда монд: Накуштам, нарафтам ба роуи ниё, Кунун сохт бар ман чунин кимиё. (1,1, с. 288) Фирдавсии бузург ин акидаи нодурусту куркуронаи Медробро нисбати духтараш мадкум намуда, дар тимсоли Синдухт аклу хиради волои зан ва побанд набудани уро ба чадлу чодилияти замон таъкид намудааст: Чунин гуфт Синдухт, к-"Эй паулавон, Аз ин дар магардон ба хира забон ". (1,1, с. 288) Саолибии Нишопурй дар "Шоднома"-и мансури худ нисбат ба симои Фаронак дида, ба хислату рафтори Синдухт дамчун шадбонуи бохирад таваччуди хоса зодир намуда, дар асараш амалиёти ин кадрамонро дар мукоиса бо образи Фаронак , ки аз табакаи поёни чамъият буда, намояндаи халки одй аст, батафсил накл намудааст. Барои ба максад расонидани Золу Рудоба Синдухт ба Медроб мурочиат намудааст, ки ки аз гуфтори боаклонаи завчаи хеш Медроб фикри худро тагйир медидад ва шукр мекунад, ки Худованди бахшоянда уро ба чунин фарзанд муносиб дидааст. Порчае аз асари Саолибй меорем, ки таквияти далели ин гуфтадоянд: "Синдухт гуфт: агар ба ман дастурй дидй, ки он чй меходам анчом дидам, ту ва худро бо хости Худо ва ёрии y аз ин гирифтории дароснок ворадонам ва корамро ту биписандй. Медроб гуфт: Дорой ва ганчинадои ман дар дастраси туст. Дар чй меходй бикун. Синдухт шавдарро намоз бурд ва барои пешвоз аз Сом омода шуд ва он чй бояста буд, аз дорой ва колодои боарзиш фародам кард" (8, с. 79).
Фирдавсй ва дам Саолибй хиради занро дар мадди назар гузош-та, Синдухтро чун инсони ботадбиру рой арзёбй кардаанд: Яке чора овард аз дил ба цой, Ки буд жарфбин y ба тадбиру рой. (1,1, с.314). Дар "Шоднома"-и Саолибй омадааст: "Синдухт гуфт: Мужда бодат, ки Сом низ аз достон огод аст ва аз он сахт хушнуд ва худ ба дидори Манучедршод рафтааст, то
ypo 6apou hh naHBaHg xypcaHg KyHag. Ea 3ygH 6apou 6acTaHH naHBaHg 6a cyu mo xox,ag OMag. Mex,po6 ry^T: arp nyHHH 6omag, kh Ty MeryH, ^ohh cunoc Ba mogH acT" (8, c. 78).
A3 nopnaxou gap 6o.ro OBapgamyga 6a nyHHH xy.oca MeoeM, kh x,ap gy agu6 hh3 gap TamaKKy. Ba TaKOMy.H xuc.aTH KaxpaMOHOHH acap, atHe m0x,0Hy gaB.aTgopoHy nax,.aB0H0H xupagu 3aHpo bo.o 6apgomTa, gap chmoh CuHgyxT 3aHepo TacBup MeKyHaHg, kh 6o aK.y ugpoK TaBOHHCT maBx,apu 6ara3a6oMagau xygpo a3 aKugau nemrupu^Taam 6aprapgoHag, gap gu.H y HHc6aTH $ap3aHgam Mexp nango Kapga, TaBac-cyTH hh aMa.ueT gyxTapampo 6a Mypog 6upac0Hag. ^tHe, CuHgyxT gap"ffl0x,H0Ma" a3 ^yM.au MogapoHecT, kh 6ax,pu xym6axTHBy ocoumu $ap3aHg Kymumu 3ueg gopag.
Chmoh gurape, kh gap "fflo^HOMa"-u OupgaBcH Ha3appac acT Ba 6o xuc.aTx,0H $apguu xyg 6emTap nyH Mogap 3yx,yp HaMygaacT, Tax,MHHa Me6omag. ffloup gap chmoh y Mogapu a.aM3aga, kh a3 6eg0gux,0H 3aMOH $ap3aHgam 6o gacTH nagap KymTa myg, 6a TacBup OBapga, gap 6othhh hh 3aH KHHy agoBaTpo HHc6aTH 6ecapyc0M0Hux,0H gaBp 6egop Meco3ag. Xygu OupgaBcH, kh TapaHHyMrapu PycTaMH ,3,octoh acT Ba moupu BaTaHgycTy xa.KpapBap, ^ohhhcop gap pox,H x,h$3h aroHaruu o6y xokh Mex,aH acT, a3 u6THgo to hhthx,oh x,aMoca MyHogurapu Myx,accaH0TH nax,.aB0HHx,0H 6eMuc.y MOHaHgu PycTaM acT. Ammo a3 Tax,.H.H Ma3MyHy MyHgapu^au "fflox,H0Ma"-H Cao.H6H 6a nyHHH xy.oca OMageM, kh moup MOHaHgu OupgaBcH gycTgopy Max,6y6u hh hh nax,.aB0HH HOMHBy MapgyMH HecT, 3epo gap aroH ^ohh acapam Ha homh Tax,MHHa, Ha homh Cyx,po6, Ha Typgo^apug OBapga HamygaaHg, oug 6a PycTaM hh3 TaHx,0 gap x,a^MH aK cax,H$a 6atg a3 "^octohh 3o. 6o gyxTH Mex,po6mox," HaK.e oug 6a 3oga mygaHH PycTaM Ba 6apyMaHg ramTaHH Ban OBapga mygaacTy xa.oc.
flurap a3 chmoh 3aHOHe, kh gap "fflox,H0Ma"-H OupgaBcH Ba x,aM gap "fflox,H0Ma"-H Cao.u6uH HumonypH x,aMnyH x,aMcap Ba Mogapu raMxopy gycTgopu $ap3aHg HaMoeH acT, hh o6pa3H x,aMcapu TymT0c6 Ba Mogapu Hc^aHguep - KaToroH gyxTapu Kancapu PyM Me6omag. KaToroH a..aKan gap u6™g0H gocTOH x,aMnyH epu cox,H6xupag, 6uH0gu.y poH3aH Ba 6oaK.y xupag a3 ^ohh6h x,ap gy agu6 TapaHHyM Kapga mygaacT. OupgaBcH a3 3a6oHH KaTOMH TatKHg MeKyHag, kh y ^yeu capBaTy TO^y TaxT HecT, 6a.KH xox,ohh xym6axTHBy xympy3HBy ocoumTarucT, nyHOHe kh y 6a TymT0c6 Mypo^uaT HaMyga Meryag:
KamowH 6ad-y гу$т, k-"3u 6адгумон, Mawae me3 6o гардими ocmoh. Hy MaH 6o my xypcand 6owaM 6a 6axm, Ty a$cap uapo rfmy mo^y maxm?" (1,6, c. 29) Cao.H6H hh3 gap "fflox,H0Ma"-H xyg 6atg a3 HaK.H xamMrHH ramTaHH K^ancapu PyM a3 hhthxo6h gyxTapam Ba poHgaHH KaTOMHy TymT0c6 nyHHH cyxaHOHH ohxopo MeoBapag: "TymToc6 6a KaToroH ry^T: эн 6oHyu 030ga, 6apou Ty 6oacTa HecT, kh a3 koxh mo^H Ba oh x,aMa H03y ocoum 6a xoHae gypy TaHr 6ueH. EugoH, kh MaH MapgeaM gyp a3 Me^aH Ba HaMeTaBOHaM, nyHOHKH 6oag, ^aKKH Typo 6ur30paM Ba Moa^ou ocoumu 6oHye, nyH Typo 6a ryHae, kh gapxypu TycT, ^apo^aM OBapaM. KaToroH ry^T: эн ^aBOH, MaH 6a ^apMOHH Xygo Ba Ty xymHygaM Ba a3 Ty Mexo^aM, kh 6a capHaBHmTH Xygo xymHyg 6omH Ba 6a 3HHgarH 60 MaH xypcaHg maBH, oh nupo , kh Xygo xox,ag Ba KyHag, ycTyBop 6ugop Ba capaH^OMH HeKpo namM 6ugop. (8.144)
OupgaBcH 3hmhh o6pa3H KaToroH aK.y xupagu 3aH, py^uau 3aH-Mogappo 6a xy6H HHtHKoc HaMyga, 6a upogau MycTa^KaMH MogapoH, yMyMaH hhcoh^oh co^u6xupag umopa Kapga, TamaKKy.H maxcuaTH hhcohpo gap 0Me3umu aK.y xupag TatKHg Mec03ag. KaTOMH ^aMHyH Mogapu o^apugau moup maxcu Mym^HKy Me^py6oH acT, kh a3 hokomh-
60
дои Исфандиёр аз содиби точу тахт шyдан месyзад, нисбати такдири y бетараф нест. Дар "Шоднома"-и Фирдавсй ва дам дар "Шоднома"-и Саолибй ^тоюн мекyшад, фарзандашро насидат намояд ва мегуяд, ки бе тахти Гуштос6 дам Исфандиёр содиби мартабавy манзалати баланд аст, зеро назди медтарону сиподиён содиби о6руву медрy мудаббати онон аст, аз пайи точ гашта сари барнои худро барбод надидад ва ба y мурочиат намуда мегуяд:
Падар пир гаштасту барно туй, Ба зуру ба мардй тавоно туй. Сипау яксара бар ту доранд чашм, Маяфган танат дар бало^о ба хашм. (1, б, с. 29S) Саолибй низ ^тоюнро дамчун зан ва модари хирадманду окила тасвир намуда, дар талоши нигод доштани чони фарзандаш аст, зеро вакте Исфандиёр аз рафтори падараш Гуштосб дилтанг шуда, шикояти падарро назди модараш бурд, y чунин мегуяд: "Kатоюн гуфт: фарзандам, чй ниёзе аст дар бораи чизе бо падар сухан 6игуй, ки туро хурсанд насозад ва чизе аз y биходй, ки надидад. Падар то зинда аст, онро ба ту вогузор находад кард ва аз ту дар ин бора бадра находад бурд. Агар чй y шод хонда мешавад, аммо дар дакикат подшод ту дастй, зеро дасти ту дар кордо боз аст ва фармони ту равост... Шикебой пеша кун ва рузшуморй кун ва шод бош (8, с.183).
Х,амин тавр, какими Тус дар намунаи ин чанд кадрамонони асар аклу хиради зан, кордонии Уро пеши назар гузошта, рудияти зан-модарро то андозае омyхта, ки аз душвортарин муаммодо ба осонй радой меёбад. Шоир ба иродаи мустадками модарон ва умуман инсондои содибхирад ишора карда, ташаккули шахсияти инсонро дар омезиши аклу хирад ва мадорату истеъдод таъкид месозад. Модарони офаридаи Фирдавсй шахсони мушфику медрубон дас-танд, ки аз нокомидои фарзандон месузанд, нисбати такдири ондо бетараф нестанд. Ин чо метавон аз модари Рудоба ёдовар шуд, ки тавонист бо аклу хиради хеш духтарашро ба максад бирасонад ва бо Зол хонадор кунад. Яъне, дар нигориши шоир Синдухт зани борою тадбир аст ва дар чомеаи онрузаи падарсолорй тасвир кардани чуръату мардонагии зан аз побанди чадлу чодилияти замони худ набудани Фирдавсй дарак медидад. Бино ба гуфтаи Зайнаби Яздонй ".. заноне, ки дар "Шоднома" дамоса меофаранд, камтар аз мардон нестанд. Дар вокеъ, аз лидози чинсй бо мард фарк доранд, аммо аз лидози рудй ва шучоату вафодорй чун мардон устувор ва побарчо дастанд."(12, с.50). Аммо Мадмуди Ибодиён дар ин андеша аст, ки "... занони "Шоднома" пеш аз он ки ашхоси дамосй бошанд, занонанд. Ондо пеш аз он ки ашхоси дамосй бошанд, занонанд. Ондо эдсосу отифаи зан буданро аз даст надодаанд. Вакте ки ба руйдоддои дамосй меомезанд, бо саликаи рагбат ва табъи чинсии худ амал мекунанд (9, с. 235).
Саолибии Нишопурй низ дар "Шоднома"-и мансури худ кушиш намудааст ба андозае аз тасвири Фирдавсй кам бошад дам, дар симои шадбонудо Синдухт ва ^тоюн макоми чамъиятии занонро кушода, амалиёти ондоро дар мавкеи танги оилаву оиладорй инъикос намояд. Аммо аз занони диловару нотарсе, ки дар "Шоднома"-и Фирдавсй роднамову мударрики мардони чанговаранд ва дар майдони мудориба аз мардон боло меистанд, бахусус Гурдофарид сухане нагуфтааст. Дар хусуси Гурдия, ки Саолибй уро дар асараш ^рдия ном мебарад ва у зану ходари Бадроми Чубина, инчунин аз зеботарину диловартарини занонаш ба шумор мерафт, накл намудааст. Фирдавсй ва дам Саолибй Гурдия-ро чун зани доким ва сулдчуй, дар кордои давлатдорй матину дар муомила бо душман бедамто нишон додаанд. Гурдия чанд маротиба Бадроми Чубинаро панд дода ба роди рост равона карданй мешавад
Ba TatKHg MeKyHag, kh So mox, XycpaBH napBH3 Te3yTyHg Harapguga pox,H cyjx,y omTH ^yag, 3epo XycpaB a3 raBx,apy TaSopu HOMgopu m0x,0H acT: Ead-y zy$m, k-"3u Meymapu ^Hz^yu, Hu zyHa mydu newu Xyepae, 6uzyu. rap y a3 ^eoHu maead me3y myHd, MazapdoH my dap ommu pou KyHd. (1, 9, e.45) flajepuBy na^aBOHHH Typgua acT, kh ^aHr^yeH ypo x,aHr0MH So3ramTaH a3 Hhh Sa Эpон Sa cunax,cojopH SapMery3HHaHg. y TaMOMH Kymumu xygpo Sa Kop MeSapag, kh to Sapogappo a3 ^aHru X,ypMy3gy XycpaBH napBH3 So3gopag. Eatg a3 oh kh So cynopumu mox, XycpaB EaxpoMH HySuHapo Sa Kara MepacoHaHg, Typgua ryHax,oampo xapomuga, recyBOHampo KaHga ry$T: "Eapogap hh acT KaK^apu Kace, kh Sa xygoBaHgropu xyg HocunocH KyHag Ba Sa capBapam Sumypag Ba Sa ^aHru m0x,0H SupaBag. EaxpoM ry$T: flypycT ry^TH Ba pocT ^smhh acT, kh eg KapgH Ba cyxaHe ry$T, kh gapyHau hh cypyga acT: CapHaBumTH Sag acT, kh a3 pyu cuTaM So Mapg Sag MeKyHag, Kac So TaHH xem Sag HaMeKyHag" (8, c. 336).
X,aMHH TaBp, OupgaBcH Ba CaojuSH chmoh agaSuu 3aH0Hp0 BoSacTa a3 Ha3apu xem Sa capHaBHmTH hhcohh 3aM0H MyToSuK HaMyga, TaBa^yxu xygpo SemTap Sa ^yptaTy my^oara 3aH0H, noKcupumTHBy noKgoMaHHH ohoh pax,HaMyH coxTaacT. 3aH0H MaxcycaH gap "ffl0^H0Ma"-H ^aKHMH Tyc Ha3ap Sa "ffl0^H0Ma"-H CaojuSH Ha TaHx,o gap umKy omHKH Ba^ogop TacBup mygaaHg, SajKH TaBpe gap chmoh Typgua MeSuHeM, hh cagoKaTy Ba^ogopupo gap maxcuaTH xyg So ch^oth MapgoHarHBy gajepuBy my^oaT naKBacraaHg: Cyu rypdm HOMae 6yd sydo, Ku эu noKdoMaH, 3aHu nopeo! XaMam poemuey yaMam MapdyMu, Cupummam $y3ynuey dyp a3 KaMu. (1, 9, e.234) A3 ry$Tax,0H $aBKy33HKp Sa HaTH^ae OMagaH MyMKHH acT, kh aKOugu OupgaBcH gap MaBpugu 3aH capmop a3 эx,тнpомy эtтнкоg, эtтн6оp Sa TaBOHOHBy xupag Ba 3aK0BaTy MapgoHaruH ycT. "fflox,H0Ma"-po MeTaBOH a3 3yMpau aBBajHH acapx,ou Sap^acrau agaSueTH ojaM goHucT, kh gap oh maxcuaTH hhcohx,o, Saxycyc 3aH0Hy gyxTapoH So x,aMa Ta30gy hxthjo^h SothhH TacBup mygaaHg. floHHmMaHgu Matpy^ FyjOM XycaKHH rocy^H Sa xyjocae Mepacag, kh "fflox,H0Ma" KHToSecT gapxypu x,aKcHaTH hhcoh, atHe MapgyMepo HumoH Megux,ag, kh gap pox,H 030gHBy mapo^aTy $a3HjaT Tajomy MySopu3a Kapga, Mapg0Harux,0 HaMygaaHg Ba arap KOMeS myga e mHKacT xypgaaHg, x,aTT0 Sa MapramoH op3yu gograpH Ba MypyBBaTy 030gMaHHmup0 Hepy SaxmugaaHg (11, c. 8).
flurap a3 HyKOTH xeje Myx,HM H3x,opu cagoKaT Ba Ba^ogopuu 3aH gap "fflo^HOMa" acT. MaB3yu umK gap gap o^apuHHmu chmoh 3aH0Hy gyxTapoH mouppo a3 HaB hj^om MeSaxmag. OupgaBcH gap o^apugaHH maxcuaTH KaxpaMOHOH a3 hh gyHeu umKy 3eSoH SaxpaMaHg rapguga, Sa TacBupu cupumTy MatHaBueTH 3aH0H TaBa^yxu SemTape 30x,up KapgaacT. flap "fflo^HOMa" 3aH Sa yHBOHH MaB^ygu Ba^ogop Ba ^ugoKop Myappu^H mygaacT, kh By^ygu xygpo $ugou MapgoH MeHa-Moag, to x,H$03aTy Huraxgopuu ohohpo TatMHH HaMoag. 3aSex,yjJ0 Ca$0 gap hh xycyc HaBHmTaacr: "3aH0HH "ffl0x,H0Ma" hh3 x,ap aK xacouc gopaHg, kh SojOTap a3 x,aMau ohx,o Ba^OBy aBOTH^H ojhh hhcohh Ba MogapucT (11, c. 244). Ax,Magu PaH^Sap 3hmhh Ta^KHKH hh Mactaja gap amtopu ^aKHMH Tyc Mymoxugau ^ojuSe KapgaacT, kh "... HaMygu ^aMHH Ba^ogopH Sem a3 x,ag acT, kh Sapxe TacaBByp KapgaaHg, OupgaBcH Mexo^ag SaKHH 3aH Ba Mapg $ocuja aHg03ag Ba SeagojaTH SapKapop HaMoag, 3aH0Hp0 acup Ba gacTHumoHgau MapgoH Kapop gu^ag, gap
натича дукуки дакки ононро поймол намояд. Аммо ин гуна издори назардо бас дур аз андеша ва хирад аст (10, с. 178).
Зане, ки мавриди ситоиши Фирдавсй карор дорад, нисбати шавдари худ вафодору содик аст. Зимни издори ин масъала бархе аз занонро ном бурдан кифоя аст, ки дар пойдор гардидани ишки худ мубориз буда, бадри ичрои максад иродаи кавй доранд. Рудоба, Тадмина, Манижа, Ширин аз ин кабил занонанд. Добили зикр аст, ки дамаи духтарони "Шоднома" бо такозои мудаббат ба шавдар мебароянд, бисёре аз ондо ба рагми дурофоти чорй нахуст издори медру садокат мекунанд.
Фирдавсй хоса дар симои Ширин мучассамаи безаволи ишк ва садокат, устуворй ва тавоной, ба амалу максад ноил гаштанро эъти-роф намудааст. Ширин нисбати дигар занон мардона ва ошкоро амал мекунад, ки аз дунари шахсиятофаринии Фирдавсй дарак медидад:
Чу бишнид Ширин, ки омад сипоу, Ба пеши сипоу он цауондор шоу, Бад-он обдориву он некувй, Забон тез букшод бар паулавй. Ки "Шоуо, уизабро, сипаубудтано, Хуцаста каё, гурди шеравжано! Куцо он уама меуру хунин сиришк, Ки дидори Ширин буд онро пизишк? (1,9, с.290) Саолибй низ дар "Шоднома"-и худ ба симои Ширин нисбат ба дигар симои занони "Шоднома"-и Фирдавсй таваччуди хоса зодир намуда, саъю кушиши y дар расидан ба максади худро дар достони алодида бо номи "Достони Ширин" накл намудааст. Мазмуну мун-даричаи ин достон мочарои ишки охирин дукмрони Эрони Сосонй Хусрави Парвиз ва Ширини нозанин дар бар гирифтааст, ки дар поён порае аз он меорем: "Ширин дар зебоию намакинй бисёр саромад буд, чунонки то рузгори мо дар зебой ва бекостй ба y достон мезананд. Парвиз аз замони кудакй ба y дил бохта буд... Дама чону дил ба y дод ва чун мардумаки чашм аз тадти дил дусташ дошт, зеро Ширин бо дама зебой бисёр хирадманд ва шавдардуст буд." (8, с. 339).
Ширин Хусрави Парвизро барои сифоти мардонагиву самими-яти инсонй доштанаш дуст дошт ва дар тасаввури ин зани ошик на дусни зодирии мадбуб аввалиндарача аст, балки маънавиёт ва боти-ни y. Ширин занест, ки бо далерию иродаи мустадкам ба пойдории ишки худ даст ёфтааст ва дар год аз чониби Фирдавсию Саолибй аз Ширин сухан меравад, ба унвони зани порсою нуктадону арчманд ёд мешавад, чунончи Фирдавсй аз забони худи y мегуяд: Басе сол бонуи Эрон будам, Ба уар кор пушти далерон будам. Нацустам уамеша цуз аз ростй. Зи ман дур буд кажживу кости. (1.9.387) Дар нигориши Саолибй низ Ширин дамчун яке аз вежагй ва колои гаронбадое дар дарбори Парвиз ёдовар шуда, уро васф намуда чунин менависад: Дигар аз вежагидои даргоди y Ширин буд ва кас дар зебой ва бекостй чун y надида ва чунон буд, ки Абубакри Хоразмй гуфтааст: У хуршеде буд, ки дар год бармеомад, менамоёнд, ки ба баромадани хуршед ниёзе нест (8, с. 343).
Дар "Шоднома" дар баробари занони хубчедраву покизатинат занони дигаре дам дастанд, ки бо рафтори нохуш мавриди накудишу сарзаниш карор гирифтаанд. Фирдавсй дар кучо ки аз зани бузургманиш сухан мегуяд, уро меситояд ва дар кучо ки
60 3aHH 6agKyHHm BOMexypag, ypo HaKyxum MeKyHag. flap "IHo^HOMa" MaxcycaH a3 Me^py6oHHH OapoHaK, KopgoHHH CuHgyxT, ga.epuu Typgo^apug, Ba^ogopuu OapaH-ruc, MaHH^aBy fflupuH, gu.cy3HH KaToroH, g0H0HH Typgua cyxaH pa^TaacT. Ba.e 6at3aH xuc.aTH HonoKH 3aH hh3 a3 namMH Ha3apu moup gyp HecT. X,aTT0 gap KuccaBy puBoeTH KaguMa hh HyKTa nagugop ramTaacT. HyHOHHH, gap Kuccau "MymKgoHa Ba ffl0^H3aH0H", kh gap oxupu ax,gu CocoHueH ap3H x,acTH Kapga Ba MueHH MapgyM Mamx,yp 6ygaacT, hh xuc.aTH MyTa30gu 3aH co6ht rapgugaacT. HmyHHH gap Tatnugu hh K,a3ua MeTaBOH a3 g0cT0Hx,0H "CuHg60gH0Ma" Ba "TyTHHOMa" egoBap myg.
^aKHMH TycH 3hmhh TacBupu o6pa3H Cygo6aBy fflax,pH03y ApHaB03 gap TatKHgu xhco.h HonoKH 3aH a3 hh ocopu ^OBHgoHau ^ax,0HH 6octoh 6apgomTx,oe 6a aMa. OBapgaacT.
HyHHH 6a Ha3ap Mepacag, kh gap gocroHH "CueBym" mo 6emTap moxugu Tax,Kupy cap3aHHmu 3aH x,acreM. Cygo6a 60 gu. 6oxTaH 6a nucapu xem capaH^OM 6ohch KymTa mygaHH y Ba HaTH^au nango mygaHH khh MueHH эpоннeнy TypoHueH rapgug. flap ^oe OupgaBcH 3aH Ba a^ga^opo KaHopu x,aM Kapop Megux,ag Ba x,ap gyu ohxopo HonoKy moucTau Mapr Mex,uco6ag:
Ea геmu 6a ^y3 nopco3aH Ma^yu, 3aHu 6adKyHUM xopu opad 6a pyu. (1.3.47) Cao.u6H hh3 Cygo6apo x,aMnyH 3aHH 6emapMy 6ex,ae, MaKKoparo KHHaBap3 TacBup HaMyga, nyHHH HaBHmTaacT:
"Cygo6a ry^T: Ea Xygo caBraHg, kh caBraHge 60.0Tap a3 hh HecT, arap 6a xoxumu MaH nocyx HaryH Ba Hue3H Mapo 6apHaeBapH Ba 6ap MaH pax,M HaKyHH, MaH x,aM 6a KHHaBap3H 60 Ty 6apxox,aM xoct Ba Typo a3 cap3aMHHH nagapaT 6epyH xox,aM poHg Ba gap pexTaHH xyHaT xox,aM Kymug.". (8, c.115).
flap hh nopnau OBapgamyga 6opu gurap 6eH0MycH, 6agTHHaTHBy 6agK0paruu Cygo6a co6ht rapgugaacT, kh x,aTT0 a3 pexTaHH xyHH H0x,aK aHgema HaMeKyHag.
Ba.e Tetgogu 3aH0HH noKpa^Top gap "ffl0x,H0Ma" a3 3aH0HH Homoucra 6aco 6emTapaHg Ba ap^MaHg mHHoxTa mygaaHg, 60 oh kh ^0-^0 a3 3aH0HH 6agKyHHm x,aM ^aMocanapgo3H 6y3ypr cyxaH ry^Taacr. flap capocapu x,aMocau OupgaBcH TaHx,o gap capry3amTH Cygo6a cyxaHH H0ca30 ry^Ta mygaacT. ^tHe gap 6apo6apu 16 3aHH 6y3ypr-Bop aK 3aH xaT0K0p mHHocoHHga myga Ba x,o. oh kh a3 MueHH K,ax,paM0H0HH Mapg naH-gHH TaH Ta6ox,Kop, 6eMatpu$aT, MapgyMKym 6a myMop OMagaaHg. flap Ma^Myt "fflox,-H0Ma"-H OupgaBcH ^aporupu TacBupu chmoh 60 Ha^ap 3aH Me6omag. A3 hh MueH aKca-pu ohx,o homx,oh 3e6oH OapaHruc, OapoHaK, ^apupa, Typgo^apug, CuHgyxT Ba gura-poHpo gopaHg. 35 Ha^ap a3 Ta6opu mox,H, 25 Ha^ap a3 Ta6aKau noeH x,acTaHg Ba thmco.h 3aH0H gap "ffl0^H0Ma"-H OupgaBcH TaKpu6aH 16,6% Ky..H o6pa3x,opo TamKH. Megux,ag.
flap "IHox,H0Ma"-H Cao.u6H, kh gap nanpaBHH "ffl0x,H0Ma"-H OupgaBcH Tat.H$ rapgugaacT, a3 60 Ha^ap 3aHe, kh gap 60.0 3HKp HaMygeM, TaHx,o homh 7 Ha^apu ohx,o OBapga mygaacT, kh hhx,o Pygo6a, CuHgyxT, Cygo6a, OapaHruc, KaToroH, Kypgua, Ih-puH Me6omaHg, aMMO gurap nepcoHa^^ou "fflox,H0Ma" 60 H0Mam0H OBapga HamygaaHg Ba TaH^o 60 u60pax,0H "caBry.H" e "3aH" egoBap rapgugaaHg. HyHOHHH, homh OapoHaK HaoMagaacT, 6a.KH x,aMnyH "3aHH Oth6hh" HaK. mygaacT: "flap x,aMHH py3rop 3aHH Oth6hh, kh a3 xoHagoHH Ta^Mypac 6opgop 6yg..." (8.54). E hh kh ffla^pH03y ApHaB03p0 hom Harupu^Ta Cao.u6H nyHHH HaBHmTaacT: "ffla6e a3 ma6x,0, kh 3ax,x,0K MueHH gy caBry.HH xyg, gyxTapoHH ^aMmeg, 6ap TaxTH 3appuH xo6uga 6yg." (8, c. 52) .
OupgaBcH 6emTap 6a cu$aTx,0H ga.epH, xupagMaHgH, ^aHroBapH a^aMHaT goga, Cao.u6H 6omag, MaxcycaH gap o6pa3H fflupuH 6a ^yc-Hy ^aM0.H ohoh 6emTap
мутаваччех шудааст.Чунончи, дар тавсиф-хои дар занон тасвирнамудаи Фирдавсй онхо зирак, хушёр, пурхирад, чангчуй, камандафган, корзан, некдил, хушманд, мохи пайкорсуз, шухи лашкаршикан; ташбеххои ба кирдори шер, ба сони гурд, ду абру камон, ду гесу каманд; сифатчинй: хунарманду бодонишу покрой, хирадманду равшандилу шодком, суманпайкару сарвболо ва гайра ифода шудаанд.
Умумият ва тафовут дар шинохт ва офаридани чехраи зан аз чахонбинии хакимон маншаъ гирифтааст ва барои Фирдавсй мухимтарин фазилатхои инсони комил дар бархурдорй аз фарри шохй, аслу насаби покиза, аклу хирад ва мардиву пахлавонй буда, дар занон низ у махз хамин сифатхоро чустааст. Ба хамин далел аст, ки аз кулли образхои занон, яъне 60 нафар 35 нафар аз табакаи боло хастанд ва шучоату диловарй, суханвариву хушбаёнй, хирад-мандиву орифй, шарму озарм ва тавлиди инсони нек аз сифотеанд, ки ба занони бузургманиш хос мебошанд. Фирдавсй дар осори га-ронбахои худ ва Саолибй дар "Шохнома"-и мансури худ аз хислатхои неки занон изхори андеша намуда, ин тоифаи инсонхоро чун мазхари зебоиву мухассанот нишон додаанд. Дар осори ин ду адиб занон намояндагони табакахои гуногуни чомеа буда, зимни тасвири чехраву хислату рафтор байни онхо кам тафовут мушохида мешавад. Фирдавсй ва хам Саолибй, ки гарчанде дар дарачаи зинаи офариниши симову чехраи зан аз нигохи какими Тус набошад хам, ба андозае муваффак шудааст, ки силсилаи образхои занони поктинатро бо сифатхои бехтарини модар, хамсар, ёр ба риштаи тасвир кашанд. Ва дар зимн нигохи худро ба чойгохи зан дар чомеа, накши у дар бакои оила ва хушбахтии оилавй, сахми у дар тавлид ва тарбияи фарзанд ошкор намоянд. Х,арчанд ин адибон дар замони зулмпарвари асримиёнагй зиндагй кардаанд, аз эчоди онхо махсусан ва бавижа аз шохасари Абулкосими фирдавсй маълум мешавад, ки пурра тахти таъсири истибдоди давр набуда, симои занонро ба ин вачх арзёбй кардаанд. Одоби шавхардорй, шарму озарм, диловарию шучоат, ширингуфторию хушсуханй бехтарин сифоти зани порсо аст ва инсонхои офаридаи муаллифон аз ин чихат бархурдоранд. Ин занон бо мардон баробар дар хамаи зинахо хастанд ва байни онхо ихтилофу фаркият мавчуд нест.
Пайнавишт:
1. Фирдавсй, Абулцосим. Шоунома. Дар 9 цилд.-Душанбе: Ирфон, 1965.
2. Фирдавсй, Абулцосим. Шоунома.Дар 9 цилд.-Душанбе: Адиб,1988.
3. Фирдоуси. Шахнаме. Том девятый. Критический текст / Составитель текста А. Е. Бертельс. Под редакцией А. Нушина.-М.: Наука, 1971. -399 с.
4. Фирдоуси. Шахнаме. Том пятый. Перевод Ц. Б. Бану-Лахути и В. Г. Берзнева. -М.: Наука,1984. -390 с.
5. Бертельс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. Избранные труды. Том 1.-М.: Изд-во вост.лит-ры. 1960 - 556 с.
6. Бобокалонова Ц. Цанбаи асотирии баъзе образуои занони "Шоунома " // Зан, адабиёт ва цомеа. -Душанбе, 2000. -С. 13-23.
7. Ёдкарди Фирдавсй ва "Шоунома"-иу (мацмуаимацолауо). -Хуцанд,1993.-104 с.
8. Нишопурй, Саолибй. Таърихи гурар-ус-сияр маъруф ба "Шоунома"-и Саолибй. -Душанбе: Бухоро, 2014. - 447 с.
9. Ибодиён Маумуд. Фирдавсй ва суннату навоварй дар уамосасарой - Теурон: Интишороти Гууар. Бидуни соли нашр.-353 с.
10. Ранцбар, Аумад. Цозибауои фикрии Фирдавсй.- Теурон: Муассисаи интишороти Амири Кабир, 1379. -464 с.
11. Сафо Забеуулло. Таърихи адабиёт дар Эрон. Цилди1.-Теурон: интишороти Фирдавс, 1372
12. Яздони Зайнаб.Зан дар шеъри форси (Дируз-имруз)ю-Теурон: Фирдавс, 1378. -522 с.
Reference Literature:
1. Firdawsi, Abulkosim. Shoh-Nome. In 9 volumes. - Dushanbe: Cognition, 1965-66.
2. Firdawsi, Abulkosim. Shoh-Name. In 9 volumes. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988.
3. Firdawsi. Shoh-Name. -V.9. Critical text. Compiler of the text A.E. Bertels. Under the editorship of A. Nushin. - M. : Science, 1971. - 399 pp.
4. Firdawsi. Shah-Name. -V.5. Translated by Ts. B. Banu-Lahuti, V.G. Berzneva. - M.: Science, 1984. - 390 pp.
5. Bertels Ye.E. The History of Persian-Tajik Literature. Selected works. -V.1. - M. : Publishing-house of Oriental Literature, 1960 - 556pp.
6. Bobokalonova J. Mythical Aspect of some Images of Women in "Shoh-Name" // Woman, Literature and Society. -Dushanbe, 2000. - pp. 13 - 23.
7. Memoirs of Firdawsi and his "Shoh-Name" (collection of articles). - Khujand, 1993. - 104 pp.
8. Nishapuri, Saolibi. The History of Ghurar-us-Siyar Known as "Shoh-Name" by Saolibi. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 447pp.
9. Ibodiyon Mahmud. Firdawsi and Sunnah Innovation in Epic - Tehran: Guhar, without mentioning of the year. - 353 pp.
10.Ranjbar, Ahmad. Firdawsi's Ideological Attractions.- Tehran: Great Amir, 1379 hijra. - 464 pp.
11.Safo Zabehullo. The History of Literature in Iran. - V.1. - Tehran: Firdaws Editions, 1372hijra.
12.Yazdoni Zainab. Woman in Persian Poetry (Yesterday-today). - Tehran: Firdaws Editions, 1378. - 522 pp.
