CC BY
9
УДК 81 ББК 81.1
Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна,
н.и.филол., дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ "Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи акад. Б.Г.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна,
к.филол. н., доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б.Г.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Bobojonova Dilbarjohn Abdumuminovna,
candidate of philological sciences, Associate Professor of the general University department of the Tajik language under the State Educational Institution "Khujand State University " KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: этимология, "Хамса", Низомии Ганцавй, зооним, цонварони домй, цонварони дадй, фаруангуои асримиёнагй
Дар мацола зоонимуои ифодакунандаи уайвоноти хонагй дар "Хамса"-и Низомии Ганцавй ба риштаи таулил кашида шудааст. Зикр гардидааст, ки Низомии Ганцавй зоонимуои ифодакунандаи цонварони хонагиро барои тасвири уолати рууии цаура-монони асар ва вижагиуои цою макони амали цаурамонон мавриди истифода царор додааст. Ба муайян сохтани этимологияи зоонимуои тоцикиасл, аз цумла дад, дом, меш, барра, буз ва гайра дицкати махсус дода шудааст. Шаруу тавзеуоти этимологии вожауо дар асоси асаруои соуавй, уамчунин фархангуои муътабари цуруни вусто "Буруони цотеъ" (ХУП) ва «Гиёс-ул-лугот» (а. Х1Х) пешкаш шудаанд. Х,амчунин этимологияи зоонимуои ицтибосии арабй, аз цумла х;айвон, ву^уш, ноца баррасй шудааст.
Ключевые слова: этимология, "Хамса" Низами Ганджеви, зоонимы, домашние животные, дикие животные, средневековые словари
Предпринята попытка этимологического анализа зоонимов, означающих домашных животных, в "Хамсе " Низами Ганджеви. Отмечается, что Низами Ганджеви широко использует зоонимы, означающие домашних животных, для описания душевного состояния героев и передачи особенностей мест их действия. Уделено особое внимание выяснению этимологии исконно таджикских зоонимов, в том числе дад (дикие животные), дом (травоядные животные), меш (овца), барра (ягненок), буз (коза) и т. д. Для этимологических экскурсов наравне со специальной литературой, использованы авторитетные средневековые толковые словари "Бурхони котеъ" (ХУП в.) и "Гияс-ул-
РОЧЕЪ БА ЭТИМОЛОГИЯИ ЧАНД ВОЖАИ ИФОДАГАРИ ЧОНВАРОНИ ДОМИ ДАР "ХАМСА "-И НИЗОМИИ ГАНЧАВИ
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ ОБ ЭТИМОЛОГИИ ЗООНИМОВ, ОЗНАЧАЮЩИХ ДОМАШНИХ ЖИВОТНЫХ, В "ХАМСЕ" НИЗАМИ ГАНДЖЕВИ
SOME CONSIDERATIONS CONCERNED WITH ETYMOLGY OF ZOONYMS DESIGNATING DOMESTIC ANIMALS IN NIZAMI GYANDJEVI'S "HAMSA"
лугот" (Х1Хв.). Также рассмотрена этимология заимствованных арабских зооонимов, в том числе хайвон (животное), вухуш (дикие животные), ноца (верблюдица).
Key-words: etymology, "Hamsa" by Nizami Gyandjevi, zoonym, domestic animals, wild animals, mediaeval dictionaries
The author undertakes an endeavor of etymological analysis in regard to zoonyms designating domestic animals for a description of characters' spiritual state and the peculiarities of the places where the action unfolds in Ghyandjevi's "Hamsa". Special attention is paid to the etymology of primordially Tajik zoonyms. E.g. : dad (wild animals); dom (herbivorous animals); меш (sheep); барра (lamb); буз (goat) and etc. For etymology excursions authoritative mediaeval interpreting dictionaries are used on a par with special literature; among them we find "Burkhoni Kote" (theXVII-th c.) and "Ghiyas-ul-Lugat" (the XIX-th c.) The author touches also upon the etymology of borrowed Arabian zoonyms: khayvon (animal), vukhas (wild animal), nokka (female camel).
Истилохи цонвар, ки зери ин мафхуми васеъ хайвон ва анвои он дар назар аст, дар тадкикотхои олимони забоншинос ва лугатнигорон ба риштаи тахлил кашида шудааст. Баррасй ва тахлили онхо имкон медихад, ки перомуни истилохоти цонвар, %айвон, хайвони вахшй ва %айвони доми (хонагй), цонварони дигар (аз кабили парандаю чарандаю хазандаю шинокунанда ва гайрахо) маълумот дода шавад. Бамаврид аст, кайд намоем, ки дар забоншиносии муосир барои ифодаи номхои ифодагари чонварон истилохи зооним (юн. zoo-хайвон ва onim-ном) [2, с. 133; 15, с. 58] истифода бурда мешавад ва хамин истилох бидуни тарчума дар забоншиносии точик низ дар гардиш мебошад.
Профессор Д.Саймиддинов дар тадкикоти хеш оид ба "Вожашиносии забони форсии миёна" дар номбурди махлукот истилохи "чонварон"-ро мавриди истифода карор дода, таъкид месозад, ки "ба лугати мазкур (чонварон - Д.Б.) хама навъи мавчудоти зинда новобаста ба чинс шомил мебошад" ва таъкид менамояд, ки дар суннати хатти эронй масоили чонваршиносй беш аз хама дар осори пахлавй тасниф гардидааст, ки инро дар масоили "Бундахишн" (бахши 13 ва "Визидагихй-и Задсирахм" (бахши 42) метавон тасвиб кард" [16, с. 91]. Муаллифи мазкур дар заминаи омузиш ва тахлили осори пахлавй ба натичае мерасад, ки "дар забони форсии миёна хама чонварон тахти номи муштараки "gyanwar" "чонвар" ёд мегарданд" [16, с. 91]. Мухаккик "gyanwar" (чонвар)-ро аз ду чузъ иборат медонад: gyan - "чон" ва war - "вар<бар" (аз феъли "бурдан"). Ин вожа дар мукобили олами наботот мавкеъ дорад [16, с. 9]. Дар пахлавй бо тасдики донандагону пажухишгарони осори пахлавй чахорпоёни дастомухт ё домй (ахлй ва ё хонагй) дар мукобили вахшй ва ё кухиву биёбонй ба вожаи "caharpay" ифода карда шудаанд. Дад бошад, ифодагари хайвоноти вахшй ва мавчудоти чондори ахриманй будааст. Х,амин гуна бо тахлили мухаккики осори пахлавй профессор Д.Саймиддинов ба забони пахлавй ин истилох аз забони авестой "daitika" иктибос шудааст [16, с. 92].
Шархи дом ба маънии чонварони гайридарранда дар "Еиёс-ул-лугот" чолиб шарх ёфтааст, ки аз ин иборат аст: дом маъруф аст; ва чонварони гайрисахрой, ки гиёх истеъмол мекунанд, мисли оху ва гавазн ва амсоли он; накизи дад, ки ба маънии чорпоёни зиноб аст, мисли шеру паланг ва гургу саг [7, ч. 1, с. 323-324].
Боз як нуктаро бояд таъкид сохт, ки дар "Еиёс-ул-лугот" хайвон дар шакли хаявон шарх ёфтааст: хаявон иЬ^ масдар аст; зинда будан ва зиндагонй ва ба маънии чондор мачоз аст. Форсиён ба хар ду маънй бештар ба сукуни сонй (яъне хайвон) истеъмол кунанд (аз "Бахори Ачам") [7, ч.1, с.288-289].
Дар осори "Хамса"-и Низомии Ганчавй хайвонхо мисли таснифи имруза ба ду гурухи калон дастабандй мешаванд: якум, хайвони хонагй, ромшуда ё доми ва дуюм, хайвоноти вахшй ё дадй.
Умуман, дар "Хамса" барои ифодаи умумии хайвоноти хонагй ё ромгашта вожаи точикиасли дом истифода гардидааст, ки дар боло зикр намуда, барои шархи он аз маънидоди чанд лугати тафсирии гузаштаю имруза нуктахои заруриро манзур кардем.
Добили зикр аст, ки дар "Хамса" вожахои ифодагари номи хайвонот (дадй, домй) вобаста ба тасвири рухияи кахрамонони он ва инчунин иштироки ин хайвонот (дадй, домй) дар сужаи умумии достонхо якнаво ва якгун набудааст. Масалан, дар як достон - "Лайлй ва Мачнун" тасвири фаровони хайвонхои дадй ва домй ба назар мерасад ва иштироки онхо дар достон барои тасвири рухияи Лайлй ва Мачнун бисёр тавъам омадааст, ки мо инро дар яке аз маколахои каблии ба чопрасидаи хеш хадафи баррасй карор дода будем [3].
Х,аким Низомии Ганчавй барои ифодаи гурухи дигари ин категорияи махлукот вожахои вахшй, вухуш, вахш ва гайрахоро ба кор мебарад: Дар ва^шати хеш гаштаам гум, Вахшй назияд миёни мардум. Бо вахш касе, ки унс гирад, Хам одати ваушиён пазирад [11, с. 177]; дад, сибоъ:
Додаш чу мусофирони ранцур, Аз бими дадон саломе аз дур [11, с.216]; Зад бонг бар он сибоъи уоил, То тег кунанд дар уамоил [11, с. 239]; дар (р)андагон:
У чун маликон цино% баста, Дар цалбга^и дадон нишаста. Аз бими дарандагони хунхор, Бо суубати у надошт кас кор [11, с. 188] Дар ду байти мисолхои охир овардашуда, ки дар онхо вожахои дадон ва дар (р) андагон ба назар мерасад, табиати нарму холати рухии Мачнун хеле муассир тасвир шудааст ва он баёнгари муносибати мавсуф ба дадон ба хисоб меравад. Аз он бармеояд, ки Мачнун дар авсати дадон карор дошта, чун "маликони чинох*" дар байни дадон чойгузин мебошад. Ба вай даррандагон коре надоштаанд ва ба назар мерасад, ки гуё вай аз табори онхо мебошад, вале бинанда, ки хохиши сухбат ба Мачнун дорад, аз хароси даррандагон аз сухбати вай дурй интихоб менамояд.
Дар "Хамса" дар пахлуи дадон як гурух хайвоноти домию хонагй дар мавридхои зарурй сазовори тасвири муаллиф гаштаанд ва мо дар заминаи маводи дастрас
* чинох - бол, пар
ohxopo 6a Tax,.m.i MeKameM. flap 6aHHH x,aKB0H0TH goMH 6em a3 x,aMa ^omapoHH 3epuH 6a pumTau Ha3M Kamuga mygaaHg, kh gap "XaMca" 6apou omKop HaMygaHH pyxuau KaxpaMOHOH Ba aMCOiu ohx,o Ha^mu BH^a gopaHg. A3 ^yMia, Mew, гyc$анд, 6appa Ba raHpa. Mem:
Afimuda 3U Mew гургро 3yp, Eapdowma wep nan^a a3 гyр [11, c. 188] Th6kh 6appacuu npo^eccop fl.CaHMHggHHOB gap "ByHgaxumH" "x,aMa HaBtu ryc^aHgoH 60 homh "Mem" eg rapgugaaHg Ba O.^ochmob hh3 TaKa 6a TagKHKOTH MaBcy$ gap aTpo^H "Mem" gap "fflox,H0Ma" Ba Mypogu^ora oh a^Kopu ^oih6 nemHHx,og KapgaacT [16, c. 201; 5, c. 14].
MyBO^HKH TagKHKOTH fl.CaHMHggHHOB "Mem" gap 3a6oHH "ABecTo" maKjiH "maesa"-po gopag. HmyHHH, 6apou H^ogau "Mem" gap 3a6oHH aBecTOH "pah" Ba "pasu" hh3 nyH Mypogu^H oh 6a Ha3ap MepacaHg. flap 3a6oHH ^opcuu MueHa "pah" Huc6aT 6a "mes" KaMHCTetMOi Me6omag. Ba aKHgau fl.CaHMHggHHOB "pah" gap ocopu naxiaBH H^ogarapu BO^au "pasu" (maKiu ^aHy6H-rap6uH aBecTOH) Max,cy6 Mee6ag Ba oh gap 3a6oHH aBecTOH 6a "fsu" aK MatHopo u^oga MeKapg: MyKOuca Kapga maBag: aBecTO - fsu
- ryc^aHg Ba fsu-pana - "my6oH", gap naxjaBH - suban [16, c.94-95].
"flap TamxHCH aHBOH ryc^aHgoH a3 hhtoxh paHr Ba gurap HHm0Hax,0H ^apKKyHaHga,
- MeHaBHcag fl.CaHMHggHHOB, TaHx,0 "Mem" x,aMnyH ^y3tu acocH HCTH^oga MemaBag: "mesi dutf" "MemH cuex,", "mesi tagil" "Ky^Kopu ^aHrH", "sag-mes" "aK HaBt Memu caKOH Ba "mes-sar" "gopou capu Mem", gap $opcHH MueHa "pah" gap MyKo6uiu "mes" MycTatMai HecT [16, c. 95]. HMpy3 hh3 gap 3a6oHH aga6uu x,03Hpau to^hkh Ba iax,^aro meBa^OH oh "Mem" xeie cepucTetMOi 6yga, MatHOH ryHoryHpo H^oga MeKyHag. MacaiaH, "Mem" gap jyraTH ycTog C.Ahhh 6a MatHHH "Mogaryc^aHg":
Hyn гуpг 6apa 3u Mew 6up6yd, Oapedu wy6on Ky^o Kynad cyd (Hu30Muu ran^aeu) e "MemH" napMecr HapM, kh a3 nycTH ryc^aHg Mec03aHg" [1, c. 210]; Mew 1. Mem, ryc^aHgu Moga; 2. ryc^aHgu e6oH (Kyx,H, Bax,mH) [17, c. 447] Ba raHpax,0. flap "Oap^aHru 3a6oHH to^hkh" BO^au "Mem" 6a TaBpu BOxugu MycTaKHiu jyraBH MaH3yp Ha6yga, maKiu BO^au MypaKKa6u "Memcop" 1.HaKmu Kaiiau Mem HaKmyHHropumyga, 6a HaKmu capu Mem opocTa: %Ke maxmu nupy3au Mewcop,
%Ke xycpaeu mo^u гaeyapnuгop (OupgaBcH) [18, ^.1, c. 682] K|o6hih 3HKp acT, kh "Mem" gap TamaKKyiu aK rypyx, B0^ax,0H MypaKKa6 umTupoK MeHaMoag, a3 ^yMia, "roBMem" (roB Ba Mem). flap 6at3e iax^axo BO^au "nupMem" (nup Ba Mem) 6a MatHHH MemH nup MaBpugu HCTH^oga acT (meBau MapKa3H). BoKeaH, Ha x,aMema ryc^aHgu nup MeryaHg. rycfyaHd:
Xap py3 wyduw гyc$андe, ffap Mampayu on caгon fi^andu [11, c. 190] flap "Fuec-yi-iyroT" mapxu 3aHi MaH3yp acT: 6a MatHHH Mew, MyKo6uiu 6y3, nyHOHHH Maa3 gap apa6H MyKo6uiu 3aw acT (MycTa^og a3 "K^OMyc" Ba "Cypo^"); Ba 6at3e HaBHmTaaHg, kh htiokh гyc$анд 6ap Mew Ba ^ap gy OMaga (a3 "Cupo^") [7, ^.2, c. 200]. E map^H "Oap^aHru 3a6oHH to^hkh" - гycпанд//гyc$анд x,aHB0HH
маъруфи хонагй: Чун гусфанде сурати гург дидй, душмани вай бидонистй, ки душма-нй андар вахм бувад (Ибни Сино);
Гуспанд аз барои чупон нест,
Балки чупон барои хидмати уст (Саъдй) [18, ч.1, с. 304] Мувофики бардошти мухаккикон гусфанд (ф.м. gбspand) дар осори форсии миёна, аз чумла пахлавй ифодагари чунин маънихо арзёбй гардидааст: чахорпоён (муштаракан чорвои хурду калон)>чорвои хурд (ба таври умум)>(бузу гусфанд ва > гусфанд). Хдмин маънои охир баъдан маънои асосии ин ном карор мегирад. Добили зикр аст, дар мазхаби ислом гусфанд аз чумлаи чонварони кудсй ба хисоб рафта, дар тачлили Иди бурбон дар мадди аввал гусфандро курбонй мекунанд.
Бара//барра мувофики шархи "Еиёс-ул-лугот" бачаи гуспанд ва оху; ва ба маънии бурчи Х,амал, ки махалли шарафи Офтоб..." [7, ч.1, с.128]. Ба маънии бачаи оху дар забони адабии точикй ва "Хамса" инчунин охубара истифода мегардад: Азбаски чу саг забон кашидан, З-охубара сабзаро буриданд [11, с. 84] Мухаккикон дар радифи меш ва гусфанд бузро чойгузин намудаанд. Вожаи ифодагари шакли навзоди бузгола дар "Хамса" истифода гардидааст ва имруз низ дар забони адабии точикй ва шевахои он дар хамин шакл серистеъмол аст: Цаддй сари худ чу буз бурида, К-афсонаи "Сарбузй " шунида; Чун зи камон тири шакарзахма рехт, Заур зи бузголаи хонаш гурехт [12, с. 26] Дар "Еиёс-ул-лугот" буз, яъне бо биззам ва тахфиф (яъне буз) дар форсй ба маънии гуспанд, ки дар хиндй онро бакрй гуянд. Ва киноя аз бурчи Х,амал, ки хонаи Зухал аст; ва ба маънии масхара низ меояд (маънии аввал аз "Бурхон" ва бокй аз "Латоиф") [7, ч.1, с. 131]. Шархи бузгола дар "Еиёс-ул-лугот" хеле чолиб аст: бузгола бузи кухй; чи гол ба маънии шигоф ва гор, ки дар кух бошад ва хо барои нисбат [7, ч.1, с. 131]. Буз ва таърихи он дар хошияи "Бурхони котеъ" ба таври зайл оварда шудааст: авесто - Ъи/а, пахлавй - ЪиС, арманй - ЪиС (бара), вахй - ЪиС ва дар гуишхои забони форсй Ъб7 ва гайрахо [10, ч. 1, с. 271].
Тазаккур бояд дод, ки вохидхои лугавии "буз" ва "бузгола" дар "Фарханги забони точикй" тафсир наёфтаанд, ки чои тааччуб аст. Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" (2010) шархи вожахои марбути "буз" манзур гардидааст: буз л хайвони чуфтсуми алафхури хонагй аз чинси гусфанд, ки дорои шох, риши дароз ва думи кутох аст ва барои гушт, пашм ва шир парвариш мекунанд; бузи кухй як зоти бузи шабехи оху, ки дар куххои Точикистон мавчуд аст; бузгола ^^ бачаи буз, бузича; синоними он бузак: 1. шакли тасгир ва навозишии буз; бузгола [19, ч.1, с. 250]. Тафсири устод С.Айнй ба тафсири боло хамшабех аст [ниг.: 1, с. 58]. Доро Начот дар фарханги хеш кушидааст, ки "бузгола"-ро хамачониба тафсир намояд. Дар тафсири вай бузгола (исми мураккаб) (чонв.) 1. бачаи буз, бузича, бузи то яксола: Дар сари чар мечарад бузголаи шух, Духтаре болои санге шишта сархам (Р.Назрй, "Дар лаби чар"); 2. (с.н.) (нуч.) яке аз бурчхои фалакй; дар арабй цадай ба маънии бузголаи нар ва дар форсй чадй. Бурчи дахум аз бурчи дувоздахгонаи фалакй аст, ки офтоб ба он дар 23 декабр ворид мешавад. Ин сувари афлок ба шакли бузгола метобад [4, с. 85]. Бузгола дар "Фарханги форсй"-и Муин чун вохиди лугавй ба назар нарасид [ниг.: 8].
flap 6aHHH homxoh ^hbohoth goMH rypyxu BO^a^OH H^ogarapu ymTyp, myTyp Ba CHiCHiau Mypogu^OTH oh "XaMca" MaBKeu xocapo umroi MeKyHaHg Ba ohx,o gap HHtHKOCH Myx,HTH 3hcth Ka^paMOHOHH "XaMca"-H Hh30mhh TaH^aBH Ba pyxuau ohx,o xugMaTH 6eHa3up MeKyHaHg: fflyTyp Ba e ymTyp gap cax,p0x,0By gamTx,0H 6eKaH0py 6eo6u KumBap^OH apa6 6ex,TapuH Ba KaBHTapuH HaKiueTH ca^apH gap ry3amTaro HMpy3 6a x,hco6 MepaBag. Hh30mhh TaH^aBH, kh gap aK rypyx, MaH3yMax,0H xem, gap Maggu aBBai "^aHiH Ba Ma^HyH" TacBupu hh MaKOHpo ^ohh aMaiu KaxpaMOHOHH xem na3Hpy$Taacr, 6ap0H Ta6uH 6ap0MagaHH TacBup a3 xugMaTy umTupoKH oh gap cy^au acap HCTH^oga Me6apag Ba to ^oe a3 Mypogu^o™ oh $ap0B0H gap 6aeHH xem 6ax,pa6apgopH MeKyHag. A3 ^yMia, wymyp//ywmyp x,aKB0HH ax,iHH 6opKamu Kai0Hx,a^M [18, ^.2, c. 606]: B-a3 6aypu fiapewyou 3e6o, Handun wymypaw 6a 3epu de6o [ 11, c. 158] flap "XaMca" HOMy KaiHMOTH gurap HCTH^oga rapgugaaHg, kh myTyppo H^oga MeKyHaHg Ba a3 pyu HCTetMOi Huc6aTH wymyp//ywmyp gap caTxu nacTTape Kapop gopaHg. TatKHg HaMygaH 6aMaBpug acT, kh wymyp//ywmyp gap 3a6oHH to^hkh cepucTetMOi Max,cy6 e$Ta, po6uTau HorycacTaHH Ba MycTaKHMH Mopo 60 3a6oHH "XaMca" HHmoH Megux,ag. ^aMHH TaBp, gap 3ep mo naHg Mypogu^H HCTH$oga6ypgau mouppo HHmoH Megux,eM:
Eyxmu - HaBte a3 myTypu KaBH Ba 6y3ypru cypxpaHr, kh a3 ^ohh6h XypocoH opaHg. Ba hh MaHcy6 6a ByxT acT, kh nogmox,e 6ygaacT Ba 0Hp0 ByxTHaccap hh3 MexoHaHg. nogmox,H Ma3Kyp MogamyTypu apa6 Ba HapmyTypu a^aMpo coxTa 6yg. HaTH^ae, kh a3 oh x,ochi myg, ohpo myTypu 6yxTH ryaHg (a3 ".OaTOH^" Ba "MyHTaxa6" Ba "Kam$") [7, %1, c. 120].
Ywmyp maKiu gurapu wymyp [18, ^.2, c. 399]: Hyn MaecuMu yaц pacud 6apxocm, Ywmyp mana6udy MayMun opocm [11, c.99] Ho^a a. myTypu Moga [18, ^.1, c. 875]. Hh KaiHMa a3 hkth6ocoth apa6H Max,cy6 Mee6ag:
Xap saM3adae, ku webpu y xond, On HOKft, ku dowm, cyu on pond [11, c. 238] aM(M)o3a a. myTypu Te3pa$T0p [18, ^.2, c. 771]: Cokuh wae a3 un yaM03a pondan, Eo eeaгuen fiapac daeondan [11, c. 173] Egpac 6oag myg, kh gap 6aHHH ^OHBapy x,aKB0H0Te, kh gap KHmBapx,0H apa6 Ma^6y6uaTH 3ueg gopaHg Ba a3 ^yMiau HaKiueTH Matpy^H x,ap6H Ba xugMaTH 6a myMop MepaBaHg, acn e ac6 acT. flap ocopu ry3amTar0HaM0H, a3 ^yMia "XaMca" gap ^aMHH gy maKi MaBpugu HCTH^oga 6yga, HMpy3 hh maKix,0 gap 3a6oHH to^hkh Ba x,aMTa6opoHH oh - $opcH Ba gapH Matpy$ Me6omaHg. BapuiOBa, gap "XaMca" uggae a3 Mypogu^o™ BO^au acn//ac6 6a Ha3ap MepacaHg, kh moup 6apou rype3 KapgaH a3 TaKpopu HCTH^ogau acn//ac6 a3 ohx,o 6apxypg HaMygaacT. ^aMHH TaBp, acn//ac6 1. nopnou xoHaruu cyMgopu caBopH Ba 6opKam:
Capam.oM acnpo napeo3 dodand, Hnonu xyd 6a MapKa6 6o3 dodand [12, c. 189]; 2. goHau acnmaKiu mo^MOT; 3. naxiyu nyKypnaHOKH 6y^yi, kh 6y^yi6o3H 6ypgpo H^oga MeKyHag [18, ^.1, c. 93].
CaHpu TatpuxHH "asp" nyHHH acT: gap aBecTO "aspa", $opcuH KaguM "asa" [14, c. 47], "as" (gap "asa-bara" 6a MatHHH "acn 6ypgaH" [16, c. 96], gap 3a6oHH ckh^h "asp", cyrgH
"sp", форсии миёна "asp", забони адабии дозираи точикй "asp//b", форсии дозира "äsp", забони пашту "as" [13, с. 30-31; 6, с. 10].
Дар "Хамса" Низомии Ганчавй ба сифати муродифдои асп вожадои зеринро истифода кардааст: Шабдиз:
Бути лашкаршикан бар пушти Шабдиз, Саворе тунд буду маркабе тез [12, с. 189] Номи аспи Хусрави Парвиз, ки сиёдранг будааст [18, ч.2, с. 554] Бора//борагй:
Шитобон кард Ширин борагиро, Ба талхй дод цон якборагиро [12, с. 191] Асп, фарас [18, ч.1, с.203] Тавсан:
Магар к-аз тавсанонаш бадлигоме, Дауан бар киштае зад субуи боме [ 12, с. 166] 1. аспи чавони ромнашуда, аспи саркаш; асп... 2. мач. саркаш, гарданкаш, якрав: Забунй чй дидй, ки тавсан шудй, Чй бедод кардам, ки душман шудй (Низомй) [18, ч.2, с. 301]
Саманд аспи рангаш моил ба зардй, малла ва гайрадо: Самандаш киштзори сабзро х(в)ард, Гуломаш гураи деуцон табау кард [12, с. 166] Шабранг се маънй дорад: 1. шабгун, сиёдранг, тирагун; 2. номи аспи Нуъмон ибни Манзар; 3. мач. аспи сиёдранг [18, ч.2, с.556] Ба шабранге расй, Шабдиз номаш, Ки сарсар дарнаёбад гарди гомаш [12, с. 169] Буроц 1. аспи афсонавй, ки Мудаммад пайгамбар дар шаби меъроч ба он савор шуда, ба осмон баромадааст; 2. мач. асп [18, ч.1, с.214] Бале, чандон шикебам дар фироцаш, Ки барце ёбам аз наъли буроцаш [12, с. 190] Сабзхинг киноя аз осмони нилгун; мач. асп: Фалак бар сабзхинге тундхез аст, Зи роуаш ацлро цои гурез аст [12, с. 248] Аблац 1. дар чизи дуранга, сафеду сиёд, ало; 2. мач. асп [18, ч.1, с.27] Аз ин аблац савори нимзангй, Ки дар зер аблаце дорад дурангй [12, с. 263] Низомии Ганчавй, инчунин, чанде аз номдои асп, ки сифати онро ифода мекунад, мавриди истифода карор додааст, ки тадлили ондоро ба вакти дигар вомегузорем, зеро дачми макола инро такозо мекунад. Аз чумла, бур, кумайт, фарас, тозифарас, чаниба, хинги шабоданг, рахш, саманд, таковар ва гайрадо.
Омузиши вожадо дар осори гузаштагонамон яке аз мавзуъдои доги имрузаи забоншиносии точик мадсуб меёбад. Дар атрофи ин мавзуъ кордои чашмрас руи кор омадаанд. Маколаи манзури чоп дар дамин радиф радандозй гардида, дар мисоли маводи забонии "Хамса" масъалаи вожадои ифодагари чонварон (дайвонот)-и домй ё хонагй ба риштаи тадлил кашида шудааст. Тадлили маводи "Хамса" баёнгари он аст, ки чонварони домй ё хонагй чун чонварони дадй (вадшй) ба таври фаровон аз чониби Низомии Ганчавй барои тасвири долати рудии кадрамонони асар ва вижагидои чою
макони амали кадрамонон мавриди истифода карор гирифтаанд. Маводи вожадои асар моро ба хулосае овард, ки дар манзумаи "Лайлй ва Мачнун" чонварон аз дама фаровону бештар мавриди тасвири шоир гардидаанд ва бештари ондо дар шакли истифодашудаи "Хамса" дар забони адабии дозираи точикй мустаъмал мебошанд.
Пайнавишт:
1. Айнй С. Лугати нимтафсилй барои забони адабии тоцик//Куллиёт. Цилди 12.-Душанбе: Ирфон, 1976. - 506 с.
2. Бобомуродов Ш., Мухторов З. Фаруанги истилоуоти забоншиносй. - Душанбе, 2016. - 428 с.
3. Бобоцонова Д. Номвожауои уайвоноту махлуцоти дигар дар "Лайлй ва Мацнун "-и Низомии Ганцавй//"НомаиДонишгоу", 2015, №3(44), с.204-209.
4. Доро Нацот. Фаруанги Доро. - Душанбе: Пажууишгоуи фаруанги форсй-тоцикии Сафорати ЦИЭ дар Тоцикистон, 2012. - 600 с; +8 с. форсй
5. Касимов О.Х. Картина животного мира в «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси. -Душанбе: Дониш, 2011. - 136 с.
6. Мирзоев Х.Х. Таджикская и английская гиппологическая терминология в историческом и сравнительном освещении. - Душанбе: Ирфон, 2010. - 152 с.
7. Мууаммад Гиёсуддин. Гиёс-ул-лугот (тауияи матн бо пешгуфтор, тавзеуот ва феуристи А.Нуров)/Гиёсуддин М. - Душанбе: Адиб, ц.1, 1987.- 480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.
8. Мууаммад Муин. Фаруанги форсй. - Теурон, 1380. - 1339 с.
9. Мууаммад ^асани Дуст. Фаруанги татбицй-мавзуии забонуо ва гуйишуои эронии нав. - Фаруангистони забон ва адаби форсии Теурон, 2010 (1389). Дар ду цилд. -1189 с.
10. Мууаммадуусайн, Буруон. Буруони цотеъ. Дар панц цилд. - Теурон: Амири Кабир, 1391. - 2470с.
11. Низомии Ганцавй. Куллиёт. Цилди 2. Лайлй ва Мацнун. - Душанбе: Ирфон, 1982. -368 с.
12. Низомии Ганцавй. Хамса. Махзан-ул-асрор. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
13. Оранский И.М. Введение в иранскую филологию. - М.: Наука, 1960. - 388 с.
14. Оранский И.М. Иранские языки. - М.: ИВЛ, 1963. - 204 с.
15. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. - М.: Наука, 1978. -154 с.
16. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсй. - Душанбе: Пайванд, 2001. - 310 с.+ 94 с.форсй.
17. Фаруанги гуишуои цанубии забони тоцикй. Мураттибон: М.Маумудов, Г.Цураев, Б.Бердиев. - Душанбе: Пажууишгоуи фаруанги форсй-тоцикии Сафорати ЦИЭ дар Тоцикистон, 2012. - 946 с.
18. Фаруанги забони тоцикй. Дар ду цилд. - М.: Советская энциклопедия, 1969, цилди 1. -952 с.; цилди 2. - 952 с.
19. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. - Душанбе, 2008, ц.1. - 950с.; ц.2. - 945с.
20.Х,офизи Убауй. Тууфат-ул-аубоб. - Душанбе: Ирфон, 1992. - 288 с.
Reference Literature
1. Aini. S. Interpretation Dictionary of Madern Tajik Language // Compositions. V.12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 506pp.
2. Bobomurodov Sh., Mukhtorov Z. The Dictionary of Literary Criticism Terms. - Dushanbe, 2016, - 428 pp.
3. Bobojohnova D. Names of Various Animals in Nizami Gyandjevi's "Leili and Medjnun" // Nomai Donishgoh (University Bulletin). 2015, N3 (44). - pp. 204 - 209
4. Doro's Dictionary. - Dushanbe: Scientifico-Research Institute of Persian-Tajik Culture under the Iranian Embassy in Tajikistan. - 2012 - 600 pp. 8 pp in Farsi
5. Kasimov O. Kh. The Picture of Fauna in Abulkasim Firdawsi's "Shakhname" - Dushanbe: Knowledge, 2011. - 136pp.
6. Mirzoyev Kh. Kh. Tajik and English Hypological Terminology in Historical and Comparative Elucidation. - Dushanbe: Cognition, 2010. - 152pp.
7. Ghiyosuddin, Mukhammad. Ghiyos-ul-Lugot (preparation of the text, preface, commentaries and indications by A. Nurov) //M. Ghiyosuddin. - Dushanbe: Man-of-Letters V.1. 1987 - 480 pp; V. 2, 1988 - 416pp; V.3, 1989. - 304 pp.
8. Muin, Mukhammad. Persian Dictionary. - Tehran, 1380 hijra. - 1339 pp.
9. Dust, Mukhammad Hasani. Correlative-Thematic Dictionary of Iranian Languages and New Vernaculars. - The Academy of Persian Language and Literature. - Tehran, 2010 (1389). In two volumes. - 1189pp.
10.Burkhan, Muhammadhusain. "Burkhoni Kote". In five volumes. - Tehran: The Great Amir. 1391 hijra - 2470pp.
11.Nizami Gyandjevi. Compositions. V. 2. Leili and Medjnun. - Dushanbe: Cognition, 1982. -368 pp.
12.Nizami Gyandjevi. "Hamsa". Treasury of Mysteries. - Dushanbe: Man-of Letters, 2012. -480 pp.
13.Oransky I. M. Introduction into Iranian Philology. - M. : Science, 1960. - 388 pp
14.Oransky I. M. Iranian Language. - M. : Oriental Literature, 1963. - 204 pp.
15.Podolskaya N. V. The Dictionary of Russian Onomastic Terminology. - M.: Science, 1978. -154 pp.
16.Saymiddinov D. Persian Language Lexicology. - Dushanbe: Union, 2001- 310 pp. 94 pp. in Farsi
17. The Dictionary of Southern Vernaculars of the Tajik Language. Compilers: M. Makhmudov, H. Djurayev, B. Berdiyev. - Dushanbe: Scientifico-Research Institute of Persian Language and Literature under Iranian Embassy in Tajikistan. 2012. - 946pp.
18. Tajik Language Dictionary. In two volimes. - Soviet Encyclopedia, 1969. V.1. - 952 pp.; V.2 -952 pp.
19. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. - Dushanbe, 2008. V.1 - 950 pp.; V.2 - 945 pp.
20. Ubakhi, Khafiz. "Tuhfat-l-ahbob". - Dushanbe: Cognition, 1992. - 288pp.
