CC BY
37
УДК 82/821 ББК 83.3(0)9
Нуралй Нуров,
н.и.филол, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Нурали Нуров,
к. филол. н., доцент кафедры таджикской классической литературы ХГУ им. акад. Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Nurali Nurov, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classical literature under KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: Бедили Деулавй, фаруанги уиндй, ваудати вуцуд, сулуи кулл, хомуш нишастан, нафас сухтан, пон
Дар ин мацола саъй шудааст, ки цойгоуи истилоуот ва мафоуими ирфон ва фаруанги уиндй дар "Девон"-и Бедил мавриди баррасй ва тауциц царор бигирад. Муаллифи мацола дар замина омузиши ин мавзуъ муцаррар намудааст, ки дар назариёти ирфонии Бедил таъсири цараён ва мактабуои фикриву фалсафии уиндй таъсири равшан дорад, ки ин аз истифодаи зиёди истилоуоти онуо равшан мегардад. Бар асоси тауцици мавзуъ муаллиф ба хулосае расидааст, ки Бедил бо баурагирй аз мафоуим ва истилоуоти фаруанг ва ирфони уиндй дар каломи хеш мазмун ва маъниуои шоиронаву орифонае офаридааст, ки ин матлаб уам ба уунари шоирй ва уам афкори барцастаи фалсафиву ирфонии у таъкид меварзад.
Ключевые слова: Бедиль Дехлави, индийская культура и мистика, единство существования, сулхи кулл (всеобщий мир), сжигание тварной души, пон Предпринята попытка провести анализ места терминов и понятий, свойственных индийской мистике и культуре, в «Диване» Бедиля. На основе изучения творчества поэта делается вывод о том, что на мистические взгляды Бедиля оказали большое влияние индийские интеллектуальные и филологические течения и школы. Эб этом свидетельствует обильное использование Мирзо Абдулкадыром Бедилем терминов и понятий, относящихся к индийской мистике и философии. Глубокое знание индийской философии и мистики позволило Бедилю создать в своих творениях новые поэтические и мистические образы и смыслы, свидетельствующие о его выдающемся поэтическом таланте и чрезвычайно интересном философско-мистическом учении.
ШЕВА^ОИ ШОИРОНАИ КОРБУРДИ ТАЪБИРОТИ ХОСИ ФАРУАНГ ВА ИРФОНИ %ИНДИ ДАР ДЕВОНИ
БЕДИЛ
ПОЭТИЧЕСКИЕ ПРИЁМЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРИСУЩИХ ИНДИЙСКОЙ КУЛЬТУРЕ И МИСТИКЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ В «ДИВАНЕ» БЕДИЛЯ
POETICAL DEVICES OF USING MYSTICAL WORD-COMBINATIONS INHERENT IN INDIAN CULTURE IN BEDIL S "DIVAN"
Key words: Bedil Dekhlavi, Indian culture and mysticism, unity of existence, sulkhi kull (universal peace), cremation of created soul, pon
The author makes an endeavor to conduct an analysis of the place of terms and notions inherent in Indian mysticism and culture in Bedils "Divan". Proceeding from the poet's studied creation, he makes a conclusion that BediVs mystical views sustained a great influence on the part of Indian intellectual and philological trends and schools. It is testified by abundant use of terms and notions appertaining to Indian mysticism and philosophy Bedil resorted to. Profound knowledge of Indian philosophy and mysticism afforded Bedil to create new poetical and mystical images as well as senses in his literary productions; the fact being an evidence of his outstanding poetic talent and extraordinarily interesting philosophic-mystical tenet.
Абулмаъонй Бедили Дехлавй дар баробари эчоди як инкилоби бузург дар сабки суханварй умдатарин мавзуотеро дар оинаи анвоъи ашъори худ бозтоб бахшидааст, ки дорои арзиш ва ахамияти умумиинсонй буда, аз чумла падидаи барчастаи фикрии чахони муосир - гуфтугуи фархангхоро тавассути корбурди мафохим ва таркибу таъбирот ва луготи хоси аквоми мухталиф, хоса хиндувон дар худ чой додаанд. Мурочиати Бедил ба мавзуи муколамаи фархангхо ва адён бесабаб нест, чун харчанд ачдоди вай аз сарзаминахои Фароруд ба Х,инд хичрат карда буданд, аммо у худ дар миёни хиндувон таваллуд шуд ва тамоми умр дар муколама бо ин фарханг ва падидаву суннахои вежаи он карор дошт. Ба таъбири дигар, хануз аз овони хурдй хамосаи кухани хиндувон - Махабхаратаро аз бар намуда, мустакиман дар баробари забони аслии худ форсй бо хиндй низ такаллум менамуд. Х,амин огохй ва пайванди Бедил бо хиндувон низ боис омад, ки дар навбати аввал аз мубаллигони аслии тахкими пайвандхои фархангии ахолии Х,инду Фароруд ва дигар марзхои забони форсй гардад, ки тачассуми равшани он дар мероси адабии Бедил, хоса "Девон"-и вай хувайдост. Дар канори ин, Бедил чун худ аз ахолии мусалмони Х,инд буд ва эхсос менамуд, ки ба рузгори вай дар мухите, ки умр ба сар мебарад, гуфтугуи адён ва мазохиби исломиву хиндй ба унвони омили муассир дар тахкими давлатдорй ва чомеаи вакт мухим ва зарурй ба назар мерасад. Аз ин ру, дар идомаи икдоми Акбаршох, ки гояи Сулхи куллро махз ба хотири ривочи муколамаи фархангиву динй барои тахкими пояхои давлатдорй асос гузошта буд, Бедил низ дар ашъори хеш хамин муколамаи фархангии мардумони Х,инду Мусалмонро таргиб намуда, дар ин амр хатто мушаххасан борхо аз худи мафхуми Сулхи кулл истифода кардааст.
Бедил низ дар шумори мубаллигони ин андешаи мусолихатомез ва татбики назарияи муколамаи динй карор гирифт, ки байти маъруфи у хакикати ин амрро ба субут мерасонад:
Аз маънии дуои буту баруаман мапурс, Ин ром - ром нест, уамон Аллау - аллау аст. (1, 318) Бо шинохти амик ва хар чй бештари Бедил ба таълимоти фалсафаи мактабхои кадимии Х,инд ва чараёнхои фикрии рузгори хеш вай муваффак бар он гардид, ки тавассути бардоштхое аз афкор ва андеша ва мафохими хоси онхо ва эчоди омезахое бо аркон ва гояхои фиркахои тасаввуфии исломй як навъ консепсияи ирфонии худро дар шеър тарх резад, ки дар чавхари он боз хам ягонии инсоният ва расидан ба макоми инсони комил, берун аз хама кайду тааллукоти зохирии марбут ба миллату дину мазхаб карор дошта, чехраи шоирро хамчун суханвари мубаллиги гояхои инсонпарварона бозтоб мебахшанд.
Нуктаи дигари мехварй таваччухи амики Бедил ба фалсафаи вахдат, ки дар авчи он боз хам хамоно вахдати инсонй карор мегирад, бори дигар моро бар ин андеша мерасонад, ки дар канори шархy тафсири муомилоти орифонавy ошиконаи фалсафаи мактаби вахдати вучудй бо такя ба мухит ва фазовy айëми рузгори хеш зимнан дар иблоги вахдатгаройй хамоно ба хам наздик намудани инсонхоро берун аз куюди диниву фикрй ва мазхабй дар мухити фархангии Х,индустон икдом мекунад. Х,амин шеваи муносибат ба фархангу забон, оину мазохиб, падидахои мардумии хиндувон, шинохти амики таърих ва чугрофдаи ин сарзамин боис омад, ки дар "Девон"-и шоир барои ифодаи мазомину матолиби мухталиф вожаву лугот, таркиботи хоси хиндувон, аз чумла мафохими чугрофй, мардумшиносй, ирфони кухани хиндй, мусталехоти ифодакунандаи табиат ва мухити ичтимой, оину суннатхои кадимаи ин мардум бо тахаввулоти маъной ба кор рафта, дар ганомандии забон ва андешахои Бедили Дехлавй накш ва таъсире барозанда гузоранд. Мо зимни мутолеаи "Девон"-и шоир ба истилоху таркиб ва луготе чун барахман, ром-ром, тута, забти нафас, мартоз, Сулхи кулл, бираи пон, баршигол, худи вожагони хиндуву хиндувон ва Х,индустон, Кашмиру Панчобу Бангола ва тарокибе амсоли ин фаровон дучор меоем, ки хамагй дар баробари шорехи бозтоби фарханги кадимаи хиндй дар каломи Бедил будан сарчашмахои хиндии ирфон ва фалсафаи шоирро равшан сохта, хатто нуфузи вожагони хиндиуласлро дар забони шеъри y мукаррар месозанд, ки вокеан ашъори Бедил аз ин дидгох ниëз ба тахкики бештар дорад. Аз ин ру, тахкики мавзуи бозтоби мафохим, лугот ва истилохоти хоси таъриху фарханг ва ирфони хиндй дар шеъри Бедил аз ин равзана дорои ахамияти мухим хохад буд,ки мехвари ин маколаро баррасии хамин матолиб ва тайъини чойгохи мероси Абулмаъонй дар фарогирй ва хифозати онхо ва аз ин рох икдом дар таргиби муколамаи фархангхо, вахдати инсонй ва гояи Сулхи кулл мдани милал, мазохибу адëн дар замони худ ба вучуд овардааст, ки ин мавзуъ имруз низ кобили ахамият мебошанд
Тафаккури вахдатгаройй ва маърифати инсон аз фалсафаи хамдиливу хамраъйй, рабт ба ягонагиву иттиход пеш аз хама ба рузгоре пайванд мегирад, ки y Офаридгори ягонаи хешро шинохтаву ба вучуди бемислу вохид он эътикод пайдо намудааст. Аз назари ичтимой хам инсоният вахдату ягонагй, амнияту сулх ва зарурати вучуди онро дар ростои зиндагонии хеш хануз дар даврони ба истилох чомеаи ибтидой идрок намудааст. Замоне ки одамон ба рузгор эхсос намуданд, ки дар мукобили хама гуна нерухои мутазод ба онон, хайавону куввои шарр танхо якчоя ва ба таври гурухй мубориза бояд бубаранд,зиндагонияшон аз хастии иттиход ва муттахид будан дар мехвари як неру маънии тоза дарëфт. Х,амин гуна инсоният хам аз назари фикрй ва хам аз дидгохи ичтимой дар дарозои ндазмандии хамешагй ба вахдат зиста, ин тафаккур ва андешаи бузургро то мо кашонидааст. Х,акикати ин амр, дар чилвахои хоси фалсафаи вахдатсаройву вахдатгаройии инсоният, гароиш ба сулху дуста ва пархез аз чангу пархош дар таълимоти макотиби фикрии дину мазохиби мухталиф, таълимоту фармудахои орифону хакимон ва донишмандон, инчунин ашъори шоирон бозтоб ëфтааст.
Мусаллам аст, ки Бедил аз зумраи шоирони мутабаххир дар арсаи таблиги сулху дустй, мактаби вахдати вучудй эътироф шудааст ва ин хам бехикмат нест, чун ба навиштаи яке аз тазкиранигорони хамасри вай, ки хамзамон хамчун шогирди Бедил махсуб мешавад, Хушгу "басо мукаддимоте, ки Мавлавии Рум дар «Маснавй» ва Шайх Ибни Арабй дар "Фусус-ал-хикам" баëн кардаанд, хамаро бо шарху басти тамом ва бо ташбеххои тоза ва ранге беандоза дар каломи худ баста, чун намаки
^aMetu aKCOMH eyxaHH mypaHre3 TaBxug acr" (6,115). nac fohxoh BaxgaTH By^yguu Begra to ^oe 603 xaM MaHmat gap 0Me3axou up^OHH xHHgHBy эpонн Ba hchomh gopaHg Ba a^6aTTa ^apMygaxou XygoBaHg gap ^yptOHH Ma^ug eapnamMau 3yxypu hh aHgemaxocT nyH 6a Tat6upu xygu Ban a.raaKaH gap xa^TCO-iara 3a6oHH a^36aeHpo 60 hxthmomh ^yptOHH Ma^ug $oh3 rapgoHHga 6yg. Ammo BOKeaH 6oag эtтнpо$ HaMyg, kh Begra gap 6o3ryn Ba Tampexu xuKMaTxou ^a^ca^au BaxgaTH By^ygK 6a Maeo6au hk cohh moupoHH nemuH Kapop Harupu^T, 6a^KH hk poxu $ap03y pymaHepo gap aHgemau xyg Kam$ Kapg, kh nymTH oh chmoh xygu moup ^umaxou HypoHH gape^T. y 60 Mymoxugau aMHK, 6a kohhot xaKHKaTH hh ^a^ca^apo 6ap acoeu eyxaHH o^apugropu 6y3ypr, kh gap ohh KapuMae a3 xyg ^apMyga: «.... 6a xap eye, kh pyH OBapeg, oh eyH acT XygoBaHg» Tampex gog Ba hhkoth rapu6e a3 3HHgar0HHH ^opn gape^T 6apou MatHury30pK gap Matpu^aTH BaxgaTH By^yg. X,apnaHg ^aH6au aBBa^u aHgemaxou Begra a3 khto6h MyKaggaeu ^yptOH eapnamMa Merupag, aMMO ^aH6au euecuBy h^thmohh a^Kopu ypo hh3 MeTaBOH 6a aB30H 3aM0H Ba MyxHTH 3HHgar0HHH xygu y naHBaHg 6axmug. PaBmaH acT, kh Mup30 Begra gap MyxuTe 3HHgar0HH gomT, kh H0B06acTa 6a h6thkopoth yMapou 3aM0HH xem xaHy3 xaM hxth^o^h gHHHBy Ma3xa6u MueHH Myea^MOHOH Ba xuHgyBOH ^oh gomT. MyxaKKHKOH a3 MyxuMTapuH omhjh nupy3HH HaMOHHgaroHH xoHagoHH TeMy-pueHH X,HHg, xoea AK6apmoxpo gap 6yHegu gaB^aTH MyKTagup nem a3 xaMa 6a poxaHgo3HH eueeaTH omTHH Ma3xa6n, kh 6a ^apaeHH Cy^xu Ky.m Matpy$ acT, MaHcy6 MegoHaHg. Begra xaM nyH HKe a3 My6a^^ur0HH hh ^apaeH 6ap0Mag HaMyga, 6ag-HH pox xoctoph BaxgaT MueHH Ky^^u aKBOM MemaBag, to xaMa ryHa xymyHaTH KaBMH, 3ugguHTx0H Ma3xa6n a3 MueH 6apgomTa maBag. A3 hh ^oct, kh 6opxo gap amtopu Begra MycTaKHMaH 6a MactamH Cy^xu Ky.ra TatKug MeKyHag, kh Maeta^au omTHH gHHHBy KaBH gap MexBapu oh Kapop gopag:
Ea yaMeopu mapu^u Cynyu Kynn uaHde eamMam doH, 3u naHsu cy6ya 6ap 3yHHop neuudacm duH xydpo. (1,141).
Begra 6a ax^u 3aM0HH xyg xymgop Meguxag, kh xaMHH TapuKaTH Cy^xu Ky^^po 6oHg raHHMaT myMypg, kh 6a aeapu oh ey6xa Ba 3yHH0p 6a yHBOHH gy yHcypu MyxHMH gy guH gap KaHopu xaMgurap Kapop gopaHg Ba aHHH xaMgurap mygaaHg. HyH ^aBxapu Tat^HMOTH Cy^xu Ky.m xaM aroHa myMypgaHH ae^y moxhhth ^a^ea^au TaMOMH ageH acT, Begu^ 60 h6^ofh hh aKuga TatKug 6ap oh gopag, kh TaHxo aHoeupu 30xupuu ageH ea6a6u HO^axMHxoH $ap0B0He rapguga, gHHpo 6a rupgo6u ^aHry HH30t 6ypgaaHg. ^ap ^a^ea^au Cy^xu Ky^^ 6omag, ohxo Ky^^HHH hh aKOugu 3uggy HaKH3po, kh ^aH6au 30xupH gopaHg, $ypyry30pn MeKyHag Ba 60 xaM MeoHHg. A3 hh ^o, Begu^ ^OMeau xygpo 6a mHHOXTH ap3umu aKugaxou Cy^xu Ky.m gatBaT MeKyHag, kh gap MexBapu oh ^a^ea^au BaxgaTH hhcohh Ba HuxoHTaH Matpu^aTH xaKHKaTH o^aMy ogaM Kapop gopag. BoHg 6a Kagpu hh a^Kopu MyxHM, kh HHCOHrapoHupo MueHH aKBOMH MyxTa^H^ Ta6^ur MeKyHag, 6upaeug Ba 6apou oh myKpry30pn HaMyg. ^aBxapu aHgemau moup gap hh HyKTau MyxuM Hyxy^TaacT, kh gap aKcapu a6eTe 6aeHrapu hh MaB3yt Ta^aeeyM gopag. A3 ^yM^a, ^oh gurap Ha3guK 6a hh MatHH TatKug MeKyHag, kh 6apou MapgyMOHH gap hxth^o^ 6yga, Cy^xu Ky^^po Ha3p KyH, HtHe bo^h6 g0H, kh gap hh omm a3 6ohch napxomy Ta30gu ohoh xaMema ^aHry ^aga^ MueHH MapgyMOHH MyxTa^H^ eypaT Merupag. Cynyu Kynn Ha3pu yapu^oH, ku dap uh uwpamsoy, Omawy 06 6a yaM dacmy гupe6oH wydaaHd. (1,202)
Begra hh xo^aTpo 6a gacTyrupe6oH mygaHH OTamy 06 nyH gy yHcypu 6a xaM 3ug TacBup HaMygaacT Ba a3 Ha3apu gurap arap yMKaH 6a eyu Maraa6H Begu^ 6upaBeM,
хадафи дигаре аз таъкиди он рушан мешавад. Оташу об дар харчанд ба хамдигар ихтилоф доранд, аммо ду унсури мухим барои зиндагонии инсон ба шумор меравад ва магзи афкори инсонгароëнаи Бедил хам дар хамин нукта карор дорад, ки ихтилоф ва тазодхои зохири фикрй метавонад боиси аз мдан рафтани аносири мухим барои хаëти инсонй дар руи замин гардад, мисли ин ки оташ обро нест мекунад ë об оташро.
Дар нихояти талкини гояи Сулхи кулл Бедил ба чое мерасад, ки чомеаи хинди рузгори хешро ба шинохти ягонагии Худованд дар пешоруи кулли мардумони олам ва чавхари ягона доштани кулли таълимоти диниву мазхабй мехонад ва фаркиятхои миëни эшонро танхо дар зохир арзëбй менамояд. Мирзо Бедил чун пиру пешвои худ дар ин арса Мавлонои Румй талкин дорад, ки маънии дуои буту бархаман аз мусалмон танхо дар сурати зохир аз хам фарк доранд, ботинан онон хостори шинохти хамон Офаридгори ягона хастанд, ки дар забонхо ва динхои мухталиф бо номхои гуногун мазкур аст. Боз хам хамон байти маъруфи y, ки каблан зикраш рафт, шорехи хакикати ин андеша хохад буд:
Аз маънии дуои буту бархаман мапурс, Ин ром - ром нест, уамон Аллау - Аллау аст. Аз ин чо, рохи равшани Бедил ба суи вахдати вучуд ва таблиги y аз ин акидаи умумиинсонй мушаххас мегардад. Бедил дар идомаи ин андешаи боло борхо дар зимни тафсири фалсафаи вахдати вучуди хамин андешаи ягонагии инсониятро бар пояи муносиботи чомеаи хиндй дар чавхар ва асл таблиг мекунад ва бар ин натича мерасад, ки куллияи мардумони олам ва хар чй дар олам хаст, як хакикате хастанд, ки бо хазор оина тобон шудаанд:
Бедил он шуъла к-аз у базми чарогон гарм аст, Як уацщат ба уазор оина тобон шудааст. (1,204) Бедил чун дар мухити хиндй зиндагонй менамуд, таъсири андешахои мактабхои фикрй ва фалсафии он, аз чумла мартозону барахманон берун намонда. Аз ин чост, ки y назди орифи машхури замони хеш фалсафаи йогахоро омухтааст. Бино ба маълумоти Набй Х,одй "ин мард Бедилро омухта буд, ки агар тибки хидояту васияти вай амал кунад, дарвозахои якин ва ирфон барояш кушуда хоханд шуд. Баробари ин, Шох Яккаи Озод уро забти нафас хам таълим дода буд, ки аз дербоз мдани соликони хинду мартозон бисëр шоеъ буд."(7, 15) Ин мартозон бошанд аслан, хамон муътакидони мактаби фалсафии йога мебошанд. Дуктур Рдаз Ахмади Шарвонй дар тахкикоти хеш "Fании Кашмирй" рочеъ ба аслу бушди акоиди ин гурух чунин навишта: "Йуг дар истилохи фалсафа номи яке аз шаш мактаби фалсафии хиндувон аст, ки усули он мубтанй бар одоби рдазат ва варзиши баданй мебошад ва чугй ба маънии мартоз истеъмол гардида ва максуд аз он омода шудани фард барои анчом додани кори сахт ва тахаммули машаккот ва ë худдорй аз хохишхо ва лаззот аст. Ч,угй бо забти хавоси чисмонй ва димогии дарун худро аз чамеъи хохишхо ва орзухо холй мекунад ва ба олитарин холат, ки холати бехохишй аст, мерасад."(7, 171). Аз бахси Шарвонй метавон ба натичае расид, ки манзур аз мартозон хамон муътакидони фалсафаи йуг аст ва манзур аз омузиши забти нафас, ки дуктур Набй Х,одй зикр намуда, хамин унсури таълимоти йугхост. Бедил бо омузиши аносири ин мак-таб тавассути Шох Яккаи Озод дар рдазати ирфонии худ аз таълимоти эшон здада ба кор гирифтааст. Аз тарафи дигар, зиндагии пур аз рдазати шоир ин сухани муаллифи болоро тасбит месозад. Рдазати гуруснагй кашидан, дар офтобхои сузон бар сар намад гирифта давидан, бар худ раво дидани рдазоти сахти чисмонй амри
xaKHKHH hh ry^Ta acT. Bapo6apu hh, gap amtopu Begra mo 3uega 6a TapKu6xou 3a6TH Ha^ae, Ha^ae gy3gugaH, Ha^aeu eyxTa, Ha^aepo 06 KapgaH Ba raHpaxo gynop MeoeM, kh Hamta gap hh Tat^HMOT gopaHg. Maea^aH, Begra MeryHg: 3a6mu Ha$ac Haeudu dunu цaмb Meduyad, rap $onu Kymayu 3aHad, uh pewa doHaecm( 1, 264). MyxaMMag Pammog gap khto6h "Oa^ea^a a3 ofo3h Tatpux" Horapo moMHju 85 HaBt atMO^H moKKa goHucTaacT, kh MueHH ohxo fh30 xypgaH Ba xo6ugaH Ba Ha^ae KamugaH Ba HumacTaH Ba 6apx0CTaH Ba FaHpaxo ^oh gopaHg (3, 48)
^ap TaB3ex0TH khto6 6omag, 3HKpu 15 3HHau oh 60 mapxy Ta^eup OMagaacT, kh HKe a3 ohxo npaHaHMa- TaH3HMH Ha^acKamH Ba xapaKaTxo Me6omag. Hh ry^Top gap xaMHH 3HHax0H Tat^HMOTH MapT030HH X,HHg pema gomTaHH h6opoth 3a6TH Ha^ae, Ha^ae gy3gugaH Ba FaHpapo ryBox Me6omag, kh HaMyHae a3 amtopu Begra Ka6^aH pa$T. A3 ^ohh6h gurap, Tateupu 3HHaxou gurapu Hyrapo hh3 MeTaBOH gap amtopu Begra 6a Mymoxuga rupu^T. Baxyeye, 3HHaxou My^o6aHgxa - xaMema 6a ^aBxapu o^aM, kh aepopu xygHH hhcoh acT, py OBapgaH, gxapaHa - gap TaMOMH MaB^ygoTy Max^yKOT Xygopo gugaH, Ka^a - gap xaMa xo^aT ^ycTaHH HeKH, 6axTy eaogaT gap aepopu xygH Ba FaHpaxo gap metpu Begra 3yxyp HaMygaaHg, kh hh Maeta^a 6axeu a^oxuga Mexoxag.
A3 ^ohh6h gurap, Begra gap HHKumo^H ^aH6axou ^HKpuu hh MaKTa6u ^a^ea^H эxтнмом Bap3uga, Ha3ap0T Ba aHgemaxou эmонpо TaKOMy^H a$3yHH MatHaBH 6axmug. Bo 6apgomT a3 hh aHgema A6y^Mat0HH gap TapuKaTH xem to 6a ^oe Mepaeag, kh Ha^aepo oxupuH Baeraau Taa^yKH hhcoh Mexueo6ag. A3 hh py, ^oeu^au paxouu hhcoh a3 Taa^^yKOTH gyHHBH 6a aHg03au ^ypeaTH Ha^ae gy3gugaH e Ha^ae eyxTaH Ba e 3a6TH Ha^acH BaH acT. ^ap Ta^KHHH hh eyxaH Begra amtopu Kaeup ry^Ta, kh a6eTH 3ep HaMyHae a3 ohxoct:
Eedun эyeu MabOHu 6a xaMywu KapdaM, Ha^acu cyxma эцoзu Maceyou dun acm (1, 239). TapKu6u Ha^acH eyxTa xocum 6apgomTH Begra a3 hh MaKOMH ey^yKH MapT030H 6yga, 0Hp0 э^озн Maeexou gra myMopugaHam a3 oh acT, kh HyH opu$ 6a MaKOMH 3a6TH Ha^ae 6upaeag Ba TaBaeeyTH oh a3 oxupuH rapgu KygypaTH a^OHK paxoH e6ag, gap xem Mupag Ba gy6opa gap X,aK TaBa.rayg maBag. Bap hh Ba^x Ha^aeu eyxTa Myt^H3au gra acT, kh opu^H gap xem Mypgapo gy6opa эxe MeKyHag.
^ap MHcpau aBBa^ 6omag, Ta^KHHH xaMymH MeKyHag, kh TaBaeeyTH oh gap 6aHT pa6Te MueHH Ha^aeu eyxTa Ba эxeн MatOHH 6a xaMymH KapgaHH BaH 6apKapop Merapgag. Mo Ka6^aH po^et 6a By^yxoTH xaMymH gap Tat^HMOTH xoch acMO ry^TeM, Ba^e MapT030H hh3 gap hh MatHH Ha3ap0TH xempo gopaHg.
Ma6oxHCH Ka6^H Bogop Mee03ag, kh hk Maraa6u MyxuMpo, kh gap 3aMHHau Tateupu aHgemau MapT030HH X,HHg 6a Ta^aKKypu moup 6a MueH OMagaacT, u6p03 gopeM. Arap 6a amtopu Begra MyTaBa^ex rapgeM, Mat^yM Merapgag, kh TapKu6xou "xuraaT ry3H-gaH, HamM 6acTaH, xoMym HumacTaH, Ha^ae eyxTaH" xe^e 3ueg 6a Kop pa^TaaHg Ba xap HKe a3 ohxo xobhh ^a6xau MyaHHHH ^HKpuBy ^a^ea^H Me6omaHg. npo^eecop Ha6H ^ogH 3hmhh TaKpupu 3aMHHaxou 6aBy^ygouu hh ryHa a^Kop MeHaBueag, kh "ohoh h^o-Ba 6ap xuraaT ry3ugaH, xaMym HumacTaH Ba HamM 6acTaH, aMajiu gurape xaM gomTaHg, kh oh Ha^ae gap KamugaH e 6a u6opau gurap TaMpuHH Ha^ae gy3gugaH acT."(7, 16)
^aBxapu aHgemau hh rypyx gap oh H^oga Merapgag,KH xaHroMH H^pou aMarn TaMpuHH Ha^ae opu^ to gep rox Ha^aeampo gapyHH CHHa Hurox Megopag, 3epo 6a aHge-mau эmон Ha^ae a3 MyxuMTapuH BaeoHTH naHBaHgu hhcoh 6a oiaMH hmkoh Maxey6
мегардад. Пас, ба назари ин гурух хар ки зшда нафас дуздад, ворастагй ва рахой аз кайдхои дyнë насиби уст. Дар андешаи Бедил ин аъмоли суфшна хеле такомул ëфта-анд. Агар ба мухтавои аъмоли мазкур мутаваччех гардем, миëни онхо каробати кавии муттасил ба назар мерасад. Зимни ин каробат як навъ пайвасти силсилавй аъмоли зикршударо хамчун чахор зинаи сулуки маънавй муаррифй менамояд. Дар зинаи на-хуст, ки хилват гузидан аст, солик аз такайюди олам барканор мешавад. Талкини ин зина дар шеъри Мирзо Бедил мукаррар ба калам омадааст. Масалан, чое мефармояд: Дар ин гулшан чй лозим мауви чандин рангу бу будан, Замоне цилваи оина кун хилватгузиниро ( 1, 134).
Бедил бо бардошт аз рукнхои аслии зинаи нахуст талкин мекунад, ки ба сурату маънии дугё фирефта машав ва аз он барканор бош, то кадаме суи Х,ак гузорй.
Сипас, дар зинаи дувум макоми хамушй гузидан фаро мерасад. Дар ин мархала суфй пайванди забонии худро аз оламшн мебурад, зеро ба назари вай сухан гуфтан бо мардум низ навъе аз тааллукот аст. Дар ишорат ба ин маънй абëти касир дорад. Масалан:
Нацот металабй, хамушй гузин, Бедил,
Ки дар тарици саломат хамушй устод аст (1, 242).
Ин чо манзур аз начот талабидан рахо шудан аз пайвандхои заминй аст ва тарики саломат бошад, ифодагари тарикати орифон мебошад, ки нихояти он такарруб ба Худост. Х,осили сухан он аст, ки василаи асосии рахоии ориф аз кайдхои дунявй хамушй гузидан махсуб мегардад. Зеро ихтиëри хамушй дар тарикат устоди суфист, ки уро ба курби дуст хидоят менамояд.
Зинаи севум чашм бастан аз он чй дар олам мавчуд аст, мебошад. Дар ин мархала суфй аз мавчудоти олам чашм барбаста, чашми басирати хешро мутаваччехи мушохидаи маъбуд мекунад. Чунки ба назари муътакидони ин гурух чашм духтан ба олами имкон низ навъе пайванд ба он аст. Барои хамин суфй бояд аз хар чй дар олам хаст, чашм пушад. Дар ишорат ба ин гуфта Бедил ашъори зшд дорад: Диццати бисéр дорад фауми асрори адам, Чашм олам бипушй, то шавй огоуи мо (1, 24).
Ин маънй дар шеъри Бедил тавассути таркибхои чашм барбастан, мижа бастан, чашм пушидан ва гайрахо баëн гардидааст.
Зинаи чахорум ин нафас даркашидан ë забти нафас махсуб мешавад, ки макоми нихояти сулук аст. Тавре гуфтем, ин гурух охирин пайванди инсонро ба душ дар нафас кашидан маънидод мекунанд. Бедил дар ифодаи маънй аз тарокиби забти нафас, нафас дуздидан, нафаси сухта ва гайрахо ба кор гирифтааст. Профессор Набй Х,одй дар баробари дигар орифони хиндй аз акобири суфияи рузгори Бедил чунин ëд мекунад: "Бархе аз ин бузургон аз чома беншз буданд, баъзе yрëн ба назар мерасиданд ва бархе дар олами чазабот торй, сокит ва мабхут буданд"( 7, 21).
Ч,илваи тафаккури ин гурухи суфшн дар ашъори Бедил хеле рушан ба назар мерасад. Дар сурудахои Мирзо Бедил ба калимот ва таъобиру тарокиби yрëнй, yрëн-танй, чомаи yрëнй ба бар кардан зшда дучор меоем. Ин нукта гувохи он аст, ки сар-чашмаи ин андеша дар каломи Бедил аз тафаккури хамин гурух огоз мегирад. Эшон муътакид буданд, ки инсон чун yрëн ба душ меояд, пас варо чй хохат ба либоси дунявй, ки навъе аз тааллукот махсуб меëбад. Дар робита ба ин маънй чое мефармояд: Танам зи банди либоси такаллуф озод аст, Бараунагй ба барам хилъати Худодод аст (1, 242)
Baie Mup3o Eegui 6emTap 3hmhh 6apgomT a3 hh aHgema 6a oh To6umu up^oHK 6axmuga, Ma^xyM e hcthioxh ypeHupo 6apou H^ogau MatHHxou BopacrarK a3 Kangxou gyHHBK, 6epyH oMagaH a3 3HHgoHH MyKanagu oiaM 6a Kop rupu^TaacT. X,aTTo xygu Ban capexaH hh MaTia6po gap maKjiH «6eiH6ocK xaHy3 ypeH» HecT, TaB3ex Meguxag Ba hh ^o paBmaH MemaBag, kh gap xa;u;aT xapnaHg a^Kopu hp^ohhh Ban capnamMa gap aHgemau hh rypyx gopag, aMMO Eegui ^apoTap a3 hh $axMHm MepaBag Ba gugroxu xocau cy^ueHau xygpo э^og Meco3ag: YMpyo wyd daMudaacm o$ok,, Eenu6ocu yaHys ypeH Hecm. (1,232) Ea Ha3apu Eegui xap Kace a3 ih6och Taaiiy; o3og acT, Ban nupoxaHe a3 ypeHK 6a 6ap gopag. Tat6upu «nupoxaH a3 ypeHK a3 6ap KapgaH» HaBte TacBupu napagoKcK xaM xacT, kh gap KaioMH Eegui 6a yHBoHH aKe a3 moxucaxou xyHapK Hy$y3 gopag. H,oe 6a hh cypaT TaBcupe э^og HaMygaacT:
Hywm K-as dudayo nywudaaHd ayeonu Ma^HyHaM, Ku sap гapdyH waeaM, ypeHuu MaH nupayaH dopad(1, 440). ffloup TatKug MeKyHaHg, xapnaHg gap hh oiaM a3 Kangu Taaiiy; BopaxK, Baie gap TaHaT TacaBBypoTH oiaMueH nupoxaH MenymoHag, atHe Typo Taaiiyy Mena3upag. X,aKHK;aTH hh ry^Top a3 paM3H um;u Ma^HyH paBmaH Merapgag, 3epo MapgyM HooroxoHa a3 acoiaTH um;am 6ap TaHH Ban nupoxaHH ^yHyH nymoHHgaaHg. ffloup Ba;Te "axBoiu Ma^HyHaM" Meryag, MaH3ypam hhxohth um;u xem acT, kh ap6o6u gyHe xapru3 6ap xaKHKaTH oh 6oBap HaKyHaHg.MyxTaBou 6aHT ryBox acT, kh MaH3ypu moup a3 ypeHK BopacrarK a3 Kangu oiaM 6yga, 6o 6apgomT a3 Ta^aKKypu rypyxu ;a6iaH 3HKprapguga gap aHgemau Eegui TaxaBByiu MatHK KapgaacT.
^ap 6apo6apu Ma^oxuMH Map6yT 6a a^Kopu cy^ueHau MaKTa6xou xuHgK gap cypygaxou A6yiMatoHK mo 6a ucTHioxy BoxaroHe xaM gynop MeoeM, kh xoch ^apxaHr Ba ^oMeamHHocuH xHHgK 6yga, moup oHxopo gap o^apuHHmu MatoHHH ho6h moupoHa, xoca Ma3oMHHH up^oHK 6a Kop rupu^TaacT. A3 ^yMia, gap naHguH MaBopug gap geBoHH Eegui mo 6a Tat6upu «6upau noH» gynop MeoeM, kh oh gap aci 6apru ruexe 6omag, kh gap X,HHgycTOH 6apou cypx KapgaHH ia6 ucTH^oga maBag. OHpo 6upau TaH6yi xaM ryag, kh noH maKiu xuHguu oh 6omag. ^ap «OapxaHru OHaHgpo^» xygu u6opau "6upau TaH6yi" e "6upaH noH" nyHHH TaB3ex e$Ta: - HaHg 6apru TaH6yi, kh xaMpoxu KoTy ^Hi^Hi Ba nyHa Ba aKcap gap 6apru Ka6aia Ba naia nenaHg Ba Maxcycu axiu ^HHg acT Ba gap Ba;TH pyxcaT 6a Kace hh3 HaMeguxaHg Ba xypgaHH oh gaxoHpo xym6yBy paHrHH MeKyHag (8, c. 833-834).
^ap geBoHH Eegui xaM 6a maKiu 6upau noH Ba xaM 6a cypaTH xygu noH oMagaacr: X,ap Kace uyH syn dap uh synwaH 6apame drnKaw acm, Ha6 6a coeap 603 KapdaM, 6upau noH e$maM. (2,1055) ^ap maKiu xygu noH gap MaTiatu aKe a3 ra3aixou Eegui nyHHH 6a Kop pa^Ta: E03 as noH sawm nabnu Haexamu dundop cypx, Fymaaw oMad 6ypyH as napdau saHsop cypx. (2,424) X,aMHH TaBp, a3 hh 6axcy 6appacuxo paBmaH Merapgag, kh gap 3aMHHau a^Kopu cy^ueHH ^HHg Ba Kop6ypgu hcthioxot Ba Ma^oxHMH xocu ^apxaHru xHHgK Eegui TaBoHucTa, 6a Kam^H hk cyiyKH MatHaBK Ba o^apuHHmu MatHHxou xocau up^oHK Myaccap rapgag. A3 ^ohh6h gurap, aHgemaxou 6oioK Mopo 6a HaTH^ae MepacoHaHg, kh amtopu Eegui a3 TatiHMoTH ^aica^au MapTo3oH 6a TaBaccyTH Tagpucu fflox ^KKau 03og $oh3 ramTaacT. Eap hh Ba^x xaHroMH Matpu^aTH aHgema Ba MaToiu6u moup
маъникушоро лозим меояд, ки аз чахонбинии фалсафии хинд бархурдор бошад. Аз чониби дигар, афзунии асари ин макотиби фалсафй ба андеша ва афкори Бедил бар ду вачх аст:
Зиндагии Бедил дар мухите, ки ин макотиб интишор ёфтаанд. Албатта, таърихи шеъри форсй гувох аст, ки мухит ва чахонбинии роичи давру замон хамеша ба тафаккури шуарои хамон рузгор таъсир мегузорад. Аз дигар су, шоирон ин чахон-биниро ба ашъори хеш куч дода, ба ин васила онро ба оянда интикол медиханд. Ин мушаххасоти вокеии таърихй барои Бедил низ хос аст ва дар мухити у, ки замони интишори кавии андеша ва афкори ин макотиб буд, бидуни таъсир мондани вай барин шоири муктадир лоимкон аст. Рочеъ ба масъалаи таъсири мухит ба шеъри Бедил бошад, бахси алохидае низ хаст, вале нуктаи фавкуззикр низ бахше аз он махсуб мегардад. Усулхои кобили риёзати ирфонй доштани ин макотиб, ки дар замони Бедил хеле ривоч ёфта буданд ва истикболи онхо аз чониби урафо мучиби он мегашт, ки дар таи марохили сайру сулук орифон хамчун марохили тарикат барои хеш корбаст намоянд. Ин маънои онро дорад, ки тафаккур, андеша ва марохили чорй дар тарикати ин гуна макотиб ба ирфони замони Бедил хеле асари амик гузошта, то ба дарачаи ихтилот хам расид. Шояд аз хамин дидгох буд, ки Шох Яккаи Озод барои Бедил забти нафасро хамчун усули риёзати ирфонй омузонид. Бар ин вачх, Мирзо Бедил дарачахои камолоти рухонии ин макотибро омухта онхоро дар таълимоти фалсафию ирфонии хеш зиёда ба кор гирифт.
Пайнавишт:
1. Деулавй, Бедил. Куллиёт. Тасуеуи Холмууаммади Хаста ва Халилуллоуи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифаи Баноравонй. Иборат аз панц цилд. Цилди 1, бахши 1./М. Бедил- Теурон, Тилоя, 1389.- 798 с.
2. Деулавй, Бедил. Куллиёт. Тасуеуи Холмууаммади Хаста ва Халилуллоуи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифаи Баноравонй. Иборат аз панц цилд. Цилди 1, бахши 2./М. Бедил- Теурон, Тилоя, 1389.- 802 с.
3. Рашшод, Мууаммад. Фалсафа аз огози таърих. -Душанбе: Ирфон, 1990. -400 с.
4. Салоцуца, Парвин. Нацди навин дар уавзаи шеър. - Теурон, интишороти Марворид, 1389. 348 с.
5. Хушгу. Биндробан Дос.Сафинаи Хушгу.Дафтари солис. Ба кушиши Саид Шоумууаммад Атоурраумон, Ато Кокуй.Патна,Биуор, 1959 у.400. с.
6. Ходй, Набй. Мирзо Абдулцодири Бедил. -Теурон: 1374. - 208 с.
7. Шарвонй, Риёз Аумад. Гании Кашмирй.-Кобул:1379.-308 с.
8. Шод, Мууаммад Подшоу.Фаруанги цомеаи форсй.ц.1. Теурон, китобфурушии Хайём, 1363. - 848 с.
Reference Literature:
1. Dekhlavi, Bedil. Collection of Works. Recension by Kholmuhammad Hast and Khalilulloh Khalili. Under promotion of Bahman Khaliph Banoravoni. In 5 volumes. V.1, part 1. - Tehran: Tiloya, 1389hijra. - 798 pp.
2. Ibidem. Part 2. - 802 pp.
3. Rashshod, Muhammad. Philosophy since Inception of History. - Dushanbe: Cognition, 1990.
4. Salojuka, Parvin. New-Literary Criticism of Poetry. - Tehran: Marvorid (Pearl) publishing-house, 1389hijra. - 348 pp.
5. Khushgu, Bindroban Dos. Khushgu Anthology. The third Notebook. Under the editorship of Said ShohmuhammadAtourrahmon, Ato Kokuy. Patna: Bihor, 1959. - 400pp.
6. Hodi, Nabi. Mirzo Abdulkadir Bedil. - Tehran, 1374hijra.-208рр.
7. Sharvoni, Riyoz Ahmad. Ghani Kashmir. - Kabul, 1379hijra.- 308рр.
8. Shod, Mukhammad Podshokh. Persian Social Culture. V.1. Tehran. Publishing-house named after Khayom. 1363 hijra. -848 pp.
