CC BY
138
H. Нуров
КОРБУРДИ ВОЖАИ НАФАС ВА ТАЪОБИРИ ШОИРОНАИ ХУДСОХТИ ОН ДАР ДЕВОНИ БЕДИЛ
Вожатой калидй: адабиёти форсизабони уинд, эцодиёти Бедил, вижагщои калимасозй дар сабки уиндй, таркибуои шоирона
Нафас дар шеъри Бедил дар шумори вожагоне кдрор дорад, ки басомади фаровон дорад ва бо корбурди он Абулмаъонй ба сохтани тарокиб, калимоти мурракаб, тахаввули маъонии мухталиф мушарраф гардидааст, ки назирашон дар адабиёти пешини форсй камтар ба мушохида мерасад. Соири лугатномахои форсй ин калимаро ба маънии даме, ки мучиби хастии инсон гардидааст, тавзех додаанд. Дар шеъри Мирзо Бедил хам маънии мехвари вожа хамин дам, лахза аст, аммо шоир бар асоси корбурди ин калима тарокиб, ибороти фаровони тозае офаридааст, ки хамагй махсули тафаккури шоирии у буда, маъонй ва матолиби мухталиферо дар худ гунчоиш додаанд. Аз суи дигар, дар зимни истифодаи шоирона аз ин калима вижагй ва аносири марбут ба хамин лахза ё фурсат, ки нафас ном гирифтааст, тачассум пайдо намудаанд.
Дар шеъри Бедил вожаи «нафас» бештар дар пайванд бо «оина» зухур мекунад ва теъдоде аз тарокибе хам, ки шоир офаридааст, ба туфайли бо канори хам гузоштани хамин ду вожа - «нафас» ва «оина», ки аз мустаъмалтарин калимоти шеъри Абулмаъонй махсуб мешаванд ва дар кашфи пайванди маънавии ин ду мафхум сурат пайдо кардаанд. Дар байти нахуст, ки ба тахлилаш хохем пардохт, ду таркиби созмонёфта тарики корбурди мафхуми нафас «нафаси вопасин» ва «оина хар нафас нанамудан» ба мушохида мерасад: Тимсоли мо jçcimoh нафаси вопасин бас аст, Оина yap нафас нанамой дучори мо.
Бо хадафи такрири чойгохи маъноии вожаи нафас дар шеъри Бедил ва мазмунофарихои тозаи шоир тавзехи куллии тарокиб ва
С' — - л -,
_УЧЕНЫЕ^ ЗАПИСКИ 13 ~
вожагони х,ар абёти шохид аз cap шрифта хохад шуд. «Тимсол» дар лугат ба маънии сурат, накш маънидод гардидааст. Дар шеъри Бедил ин вожа асосан мазмуни суратеро ифода мекунад, ки сират надорад, яъне чисми бечон, пакт ва амсоли ин. Имкон дорад, ки тимсол дар шеъри Бедил ба маънии чисми бер^х ва ё сувари дар мукобили равон ё рз^х, кдрор дошта, яъне аз аносири хастии инсон маънидод шавад. Тавзехи маънии лугавй ва х,ам мавриди назари Бедил аз калимаи тимсол бо корбурди вожаи нафас пайванде дорад, зеро чунонки гуфта омад, дар ин байт ду таркиб тавассути вожаи нафас сохта шуда, ки аввали «нафаси вопасин» ба маънии нафаси охирини умр мебошад ва ин нафас бо вожаи тимсол, ки чисми берух аст, иртиботи маъной дарёфт менамояд. Иттисоли хар ду вожа таркиберо дар ин байт ба сурати «нафаси вопасин будани тимсол» эчод кардааст, ки маъной сурати аслии зиндагии инсон будани нафаси лахзаи маргро баён медорад. Мурур ба умки матлаби нухуфта дар ин таркиб метавонад хузури ду маъниро дар батни он кашф созад: аввал ин ки сурати аслии инсон дар вопасин лахзахои умр чилва мекунад, зеро танхо дар хамин фурсат у ба дарки мохияти зиндагй ва кутах будани давоми он мерасад. Ба таъбири дигар, инсон ганхо дар вопасин нафас ба дурустй дарк мекунад, ки у зиндагй карда буд ва суде аз ин зиндагй бардошт ё на. Дувум, аз нигохи фалсафй огозу анчоми зиндагии инсон якранг аст ва инсон дар кудакй хам хамон аст ва дар пирй хам. Ба ин хотир, ба таъбири Бедил хакикати хастии мо, яъне тимсоли мо хамин нафаси вопасини умр метавонад бошад. Афзуда бар ин, дар лахзаи вопасин чун равони инсон аз ин тимсол бурун равад, бокй хамон сурат ба танхой бимонад. Ба хамин хотир, Бедил нафаси вопасинро хастии тимсоли инсон мешиносад, ки баёнкунандаи асли мохияти тамоми рузгори инсон мебошад. Ба хамин хотир, ки аксаран дар адабиёти классикии шуаро фурсати умрро «як нафас» шумори-даанд, ки дар як мижа задан, баробари баровардани хамин як нафас тай мекунад. Худи Бедил хам зиёд аз ин маънй истифода кардааст. Аз чумла, чое мефармояд:
А шк як лсщза ба мижгон бор аст, Фурсати умр уамин лпщдор аст.
Таркиби дигаре, ки бевосита бо корбурди маъной ва зохирии вожагони оина ва нафас Бедил офаридааст, оина хар нафас намудан мебошад, ки ба маънии хар лахза оинадорй кардан, хар дам тимсолеро пеш овардан истифода шудааст. Бо такя ба ин мухтавои таркиби
мисраи дувум ва истикрори пайванди он ба мафохим ва мазмуни мисраи аввал метавон хосили сухани Бедилро чунин тавзех дод, ки мисоле барои дарки мохияти зиндагй барои мо худи нафаси охирин бас аст. Аз суи дигар, дар вусъати таъбири мазкур мохияти амали махсус нухуфтааст. Дар гузашта раем буд, ки вакте инсон дар дами марг карор мегирифт, пешоруи у оина мегузоштанд ва агар дар рухи оина аз нафас губоре пайдо шавад, ин далели зинда будани инсон аст, в-агар не якин хосил мекарданд, ки у аз олам гузаштааст. Ба таври куллй байти мазкурро ба таври зайл метавон ташрех кард:
Барои вучуди тимсоли мо мисолхои харлахзаи зиндагй далел буда наметавонад. Агар инсон хамеша худ мутаваччех ба оина аст, тимсоли оинагии у д!р ин холат асолати тимсоли вокеиашро бозгу карда наметавонад. Ба ин вачх. танхо нафаси охирин кодири такрири тимсоли инсон аст, чун дар ин лахза бо рафтани чон сурати холй бокй бимонад. Шоир таъкид мекунад, ки бо дучор намудани оина дар лахзахои чудогонаи умр тимсоли аслии инсонро шинохтан имкон надорад, танхо нафаси охирин вачхи ин маърифат буда метавонад. Чун дар нафаси охир оина аз вучухи мухим барои ташхиси бакои нафас ва тафрикаи маргу зиндагй мебошад. Ба ин хотир шоир таъкид мекунад, ки бозгуии холати мо худи нафаси охир кифоят аст ва ниёз ба доштани оинаи бахри ташхиси хастии нафас намемонад.
Дар ин байт вожаи нафас ба ду маънй истифода шуда: нафаси аввал, ки дар таркиби ибораи «нафаси вопасин» омада, ба маънии нафаси аслй аст, ки дар лахзаи охирин инсон мекашад ва чон аз бадани у меравад. Дар таркиби ибораи «хар нафас» бошад, ин калима ба маънии лахза, фосила ва чараёни умр корбандй шуда, ки матлаби шоир аз вусъати байт рушан мегардад. Аммо дар шеъри Бедил вожаи нафас ба маънии умр бештар ба кор меравад, зеро дар фалсафаи Бедил зиндагии инсон иборат ба мачмуии нафасхост, ки бо хаму печи он фурсате аз рузгори мо ба cap мешавад ё ба таъбироти Бедил чамъият, яъне хотири чамъи моро ошуфта гардонида, хар лахза аз касри умр хиштеро меканад.
Х,амин гуна, тавзехи маъноии байти боло яке аз авомили пайванди маъноии оина ва нафасро бозгуй мекунад ва аз суи дигар чунонки гуфта омад, ба корбурди вучухот ё махсусиятхои ин ду мафхум дар сурати расми роичи кадимиён ишорат мекунад. Аз назари дигар, пайванди нафас ва оина, ки тадоъй ба лахзаи охирини умр мекунад, мучиби зухури абёти фаровоне дар девони
Бедил гардидаанд. Ин амр боис омадааст, ки дар шеъри Бедил бар асоси иртиботи нафас бо оина таркиб ва иборахои бешуморе арзи хастй намоянд. Аз чумла дар байти зер таркиби «нафасозмо» ва ибораи «оинаи нафасозмо» ба хамон маънии каблан мазкур ба зухур расидаанд:
Ба гурури jçaanu эй субуç, магузар дар ин гулистон, Ки сад оина ба posant нафасозмо нишаста.
Нафасозмо - ин чо ба ду маънй аст, маънии аввал дар робита ба оина он аст, ки оинаи нафасозмо хамон оинаест, ки хдстии зиндагониро мукаррар мекунад. Ин хдмоп оинаи фурсати охири умр аст, яъне нафасро мавриди санчиш карор медихдд, ки он хает ё на. Маънии дигар, ифодакунанадаи фурсати андаки хдегй. киноя аз бебако будани худи хастй ва хар чи дар он аст. Аз ин ру. хосили маънй он аст, ки Бедил ба субх таъкид мекунад, ки аз гулистон бо i урур магузар, ки дар рохи ту хазор оинаи нафасозмо карор дорад, яъне дар рахи ту хар сари кадам вачхи шикает ва адами ту зохир аст. Тимсоли субх хамон инсон аст, ки ба таъкиди Бедил бояд аз хама гуруру манихо озод бошад, чун хар кадами зиндагй метавонад ин хама такаббуру кудратро ба андак фурсат ё ба як нафас кашидан аз миён бубарад.
Гохо дар шеъри Бедил нафас рохи давоми умр аст, ки метавонад дар хар лахза катъ шавад. Ба таъбири дигар, хамин нафас аст, ки умри инсонро бо харакати худ кутох мекунад ва хотири чамъи уро парешон мегардонад. Зеро дар як он аз харакат бозмондани он мучиби катъи зиндагй мегардад: Масалан дар абёти зер ин маонй зухур меёбад:
Нафас ошуфта медорад, чу гул цамъияти моро, Парешон менависад килки мавц а.уволи дарёро. Нафас yap дам зи цаери умр хиште меканад Бедил, Псши таъмири ин вайрона меъмор инчунин бояд.
Дар ин ду байт нафас василаи тай шудани умр ва рохест, ки инсонро ба адам мебарад. Ба хамин хотир аст, ки шоир дар байти аввал таъкид дорад, ки нафас хотири чамъи моро парешону ошуфта мекунад, ба хотири он ки дар хар як лахзаи хастии худ фурсате аз умрро кам мекунад. Ин маънй дар байти дувум ба сурати хиште кандан аз касри умр баён шудааст. Ин чо нафас меъморест, ки бо хузури худ дар зиндагонии мо хиште аз бинои зиндагонии моро мерабояд, яъне лахзае аз умрро бо худ мегирад ва фурсати рузгори
моро кох,иш до да, муддати зиндагиро ба адам кариб месозад. Ба таври куллй акнун «нафас» ба маънии василаи кутохкунандаи умр ва ошуфта нигох доштани хотири чамъи инсон ба иллати дар хастии худ рохро ба адам наздик кардан истифода шудааст. Дар шеъри Бедил метавон ба абёти фаровоне дучор омад, ки нафас ба маъонии мазкур корбурд шудааст. Зикри намунаи дигаре аз ин кабил абёт баёнгари вачхи субути ин андеша аст:
Мебояд аз дасти нафас цамъияти дил бохтан, То реша бошад, метавон оворагй бар донаат.
Ин чо каробати маънй бо хамон таркиби байти боло «нафас ошуфта медорад, чу гул чамъияти моро» Х,увайдост ва факдт шоир дар маврид такрори айнии ибораи кдблиро фуругузорй намуда, маъниро дар колиби таркиби тозаи дигар «чамъияти дилро аз дасти нафас бохтан», яъне аз боиси нафас хотири чамъи худро аз даст додан баён сохтааст.
Дар байти зер бошад ибораи «нафас дар хун тапидан» ба кор рафтааст, маънии азияту ранхи зиёд кашидан ё муодили хуни дил хурдан, ба душворй чавоб гуфтанро дар худ тачассум намудааст. Муруре ба тафсири ин байт маънии дигари вожаи нафас ва басомади таркибсозй ва хам маъниофарй тавассути ин калимаро равшантар месозад:
Ба дил гуфтам: «Кадомин шева душвор аст дар олам»? Нафас дар хун тапиду гуфт: «Поси ошноиуо».
Шева дар лугат ба маънии рох. равиш, тарик мебошад. Ба иктизои матлаби байт ин вожа дар шеъри Бедил ба маънии амал, кирдор, коидаву одоби хоси инсонй, рукни сулуки маънавй корбандй шудааст. «Дар хун тапидани нафас» бошад баёнгари маънии хун хурдани дил, риёзат кашидани дил, дар худ фуру рафтани дил бошад. Чун асолати инсон дар дил аст ва хастии у ба нафас побарчост, дар шеъри Бедил имкон дорад, ки нафас гохе худи мафхуми дилро ифода намояд, ончунонки бештар маънии умрро низ баён месозад.
Ибораи «ба дил гуфтан» ду маънй дорад. Маънии аввал аз худ пурсидан аст, тавре гуфтем, чун асли инсон дили уст. Маънии дувум бошад, аз худ дар танхой зери лаб суол кардан, бо худ гуфтугу кардан бошад, ки ин маънй хам наздик ба маънии аввал аст. Ба ин маънй ибораи мазкур дар гуфтори мардумй бо шаклхои «зери лаб сухан кардан», «дар тахи дил такрор кардани чизе», «худ ба худ ran
задан» низ дучор меояд. Фузун бар ин урафо муы акиданд. ки дар вучуди инсон «ман»-хои зиёде мавчуданд, ки хдр яке ба зоти худ як нафар инсонро дар вучуди хамон шахе муаррифй карда метавонанд. Зухури «ман»-хои андарунии инсон пеш аз хама баста бар сифоти хамон инсон аст, ки аз у берун оянд. Агар сифоти хамидаи инсонй дар набарди миёни манхои ботинии инсон пируз шаванд, он i ох шахсияти хамон инсон ба сурати як нафари сохиби ахлоки хамида зухур кунад ва мавсум ба унвони инсони мехрубон, хоксор, гамхор, самими, рахим ва амсоли ин гардад. Ва баръакс. Нуфузи сифоти бадй «ман»-хои замимаро дар вучуди инсон буруз мебахшад. Аз ин ру вакте Бедил аз дил (яъне худ) суол мекунад, дар ин холат танхо «ман»-е кодири гуфтани посух ба ин суол аст, ки асли маънавй ва хакикати инсонро шинохтаву то ба чое расидааст. Хдмин тавр, Бедил дар ин байт таъкид бар он дорад, ки аз худ пурсидам, ки душвортарин амал ва шеваи зиндагй дар ин олам кадом аст. Аз фаросехо. яъне он суи асолати «ман», ки хакикати инсону оламро шинохтааст, баъди риёзат ва тааммулу тафаккур посух омад, ки шинохтани кадри дустиву рафокат ва арч гузоштани фурсати ошной душвортарин шеваи умр аст. Ин посухро нафаси дар худ тапида изхор медорад. Бо таваччух ба мухтавои куллии байт, ки дар Бедил аз худ, яъне дил суол мекунад ва нафас ба он посух пайдо мекунад, метавон натича гирифт, ки ин чо нафас хам тимсоли дил ва хам асолати инсонро ифодагар аст. Чун хакикати дил ва вучуди инсонро нафас ба зухур расонад ва хакикати инсонро дил, хамин иртибот тимсоли хамдигар будани вожагони «дил», «нафас» ва «худ»-и инсонро собит месозад. Мухтавои нихоии байт он аст, ки ба назари Бедил дар ин чахони омадшуд душвортарин амал шинох-тани кадри дуст ва дустй аст, ки чизе ба гарди домони ин рафтори олии инсонй намерасад.
Бо истифода аз вожаи нафас дар шеъри Бедил калимоти мураккаб ва таркиботи зиёде хосил гардидаанд ва ин равиши вожасозй ва лафзтарошй калимаи «нафас»-ро, ки дар мехвари он тарокиб ва вожагон карор дорад, ба шумори вожахои дустдоштаи шоир шомил кардааст. Бо чанде аз ин тарокиб ва вожагон мурур мекунем: Дар нолаи хомушнафасон маслщате х,аст, Эй софии матлаб нафасе занг бурун о!
Ин чо ду таркиб бо истифода аз вожаи нафас ба чашм мерасад. Аввал «нолаи хомушнафасон». ки парадокей аст ва «нафасе занг
бурун омадан» аст, ки хар дуро тавзех менамоем.
Нолаи хомушнафасон - таркиби гайримунтазира ё дар ист илохи адабиётшиносй парадоксй аст ва ба маънии зикру риёзати забонии орифон истифода шудааст. «Хомушнафасон» дар ин чо киноя аз суфиён мебошад ва аз диди сохторй маълум мешавад, ки аллакай вожаи нафас ба таркиби калимаи мураккабе хамрох бо вожаи дигар ворид гардида, маънии нав офаридааст, ки он бешак сохтаву офаридаи худи Бедил махсуб меёбад. Ёдовар бояд шуд, ки таркиби мазкур ба иртиботи таъсири фалсафаи хинди кадим созмон ёфта ва манзур аз он касоне бошанд, ки иштигол ба риёзати забти нафас доранд. Фузун бар ин, дар шеъри Бедил чахор зинаи камолоти орифона дар сурати чилват гузидан, хомуш нишастан, чашм бастан ва нафас сухтан мукаррар шудааст, ки ин хомушнафасон хамон орифони дар макоми нихоии ирфонии Бедил расида бошанд. Тафсилоти мохият ва мазмуни ирфонии ин зинахои камолоти маънавии инсон дар фалсафаи Бедил поёнтар тавзех хохад ёфт. Пас, маънии дигари «нафас» дар батни иборахои «нафас сухтан» ва «забти нафас» хамин диди орифонаи Бедил аст, ки ориф дар он маком хатто нафас гирифтан аз оламро навъе тааллук медонад ва хамин амр боис шуда, ки тамрини нафас навъе макоми рахой аз кайдхои зиндагонй ба шумор омадааст. Х,амин тавр, ибораи «Дар нолаи хомушнафасон маслихате будан» маънии рамзе доштани риёзати суфиёни мартоз, дастуре, хидояте, сабаке касб кардани забти нафаси орифони дар макоми хомушии нафас карор доштаро хувайдо намудааст. Ба истилохи суфиён риёзати шоккаи суфиёни нафассухта хидоятеро барои расидан ба хакикати кулл сохиб аст. Барои ошкортар гардидани маънии ин вожа ва чойгохи калимаи нафас дар ин байт ба тафсири таркибхои дигари он ручуъ мекунем: софии матлаб - матлаби рушан ва аник, киноя аз суфии соф. нафасе занг бурун омадан - киноя аз мармуз шудан, печидаву мавхум шудан, то ки барои дарки он тааммул аз худ зохир шавад. Ба иртиботи ин маънй, хосили сухани шоир он аст, ки дар асрори суфиёни ба забти нафас иштигол дошта низ тафаккур, андеша, рамз ё сабаки махсусие рахнамояндае нухуфтааст. Аз ин ру. ба таносуби ин дар мисраи дувум тамсиле омада, ки мурочиат ба суфии хувайдокунандаи асрор мекунад. Яъне матлаби худро пушидаву н ихон дор, то асрор ошкор нагардад. Зеро дар он нухуфтагиву мармузй низ мазмуни кавй ва хосили баланди тафаккур махфуз аст. Ба сурати
умумй ва дар танхой агар ба вожаи «нафас» дар холати дувум дар ин байт бингарем, он ифодагари лахзае. даме, фурсатеро дороет.
Дар мавриди дигар Бедил бо корбурди вожаи нафас иборае ба сурати «тозиёна доштани нафас» сохтааст.
Цах,он гаронхези норасоист, агар на дар арсагох;и ибрат, Нафас х,амин тозиёна дорад, к-аз ин макон чу сах,ар бурун о. Шархи куллии тарокиби чойгузин дар ин байт хам вачхи мукаррарсози маънии «нафас» хам дар таркиби ин ибора ва хам дар таъйини мазмуни куллии байт махсуб мешавад.
Арсагохи ибрат - аслан чое, ки ибрат омузанд, чун макони аслии ибратомузй дунё бошад, пас ин ибора киноя аз дунё низ махсуб мешавад:
Тозиёна доштани нафас дар назари аввал манзур зарбахои нафас мебошад, ки лахза ба лахза моро ба марг наздик месозанд. Ин чо маълум мешавад, ки ибораи «тозиёна доштани нафас» каробати маъноии вожаи мавриди назарро ба мазмуни фалсафии он, ки каблан хамчун ошуфта доштани хотири чамъ ба иллати ба адам наздик намудани инсон дар хар фурсати зухур тафсир гардид, таъкид месозад. Ба ибораи дигар, хузури ин таркиби сохта тавассути вожаи «нафас» онро хамчун василаи курбат ба адам маънидод мекунад.
Таркиби бокимонда дар ин байт «чу сахар бурун омадан» аст, ки он хам дар пайванд ба ибораи «тозиёна доштани нафас» ба ду маънй зухур карда: 1. Покизаву мусаффо ва орй аз хама гардхо бурун омадан; 2. Охиста- охиста бурун омадан, зеро хар кадаре нафаси инсон зуд- зуд занад, хамон андоза фосилаи март у наздик мешавад. Ба ин хотир таъкиди шоир ба он маънй аст, ки ба сони нафаси дамидани сахар, ки охиста- охиста метапад, ту низ охиста - охиста нафас каш. Дар акидаи суфиёни хинд таъкид мешавад, ки Худованд умри инсонро аз руи шумори нафасхои у мукаррар месозад. Аз ин нигох, як рукни машки риёзати ин суфиён забти нафас буд, ки хар ки дер - дер нафас бигирад, умри дароз насиби у гардад. Дар ин байт низ то андозае таъсири ин тафаккур ба мушохида мерасад:
Дар байти зер бошад, таркиби «як нафас тапиш» зохир шуда-аст, ки истиораи фосилаи умр, зиндагй мебошад: Тай шуд ба вах;м умр чй дунё, чй охират, 3-ин як нафас тапиш ба куцох;о задем по. Ба чанд ибораи дигаре мурур мекунед, ки дар онхо нафас чойгохи мехварй дар тайъини маъно дорад:
Чун кофилаи умр ба души нафасе чанд рафтан ба руи нафас гузаштани фурсати умр, дар чанд нафас тай шудани умр:
Чун цофилсш умр ба души нафасе чанд, Рафтем ба цое, ки хабар нест хабарро.
Таркиби «чанд нафас» метавонад ба ду маънй фахмида шавад. Аввал ин ки «чанд нафас» маънии чанд лахза. чанд муддатро дорад. Аммо вакте Бедил мегуяц. ки «ба души нафасе чанд рафтан» аллакай ин чо маънии ибора тагаир меёбад ва мазмуни то чанд ба души нафасе, яъне фосилаи кутох,и умр рафтанро баён месозад.
Ба нафас бастани чоки чигар - умрро ба риёзати афзун супоридан, ба ранчи зиёд гирифтор шудан:
Бедил чу сах,ар дам мазан аз дарди мух,аббат, То ин ки набандй ба нафас чоки цигарро.
Хуруши аз нафас ангехта - шуре, ки аз нафас барпо шавад ва мурод аз ин нафас умр низ бошад:
3-ин хуруше к-аз нафас ангехтем, Бар циёмат цах; - цах; овардем мо.
Х,осили сухани Бедил дар зимни корбурди хуруши аз нафас ангехта он аст, ки шури нафаси мо ба хаддест, ки аз мо холи шури киёмат ках- ках задем, яъне ханда кардем. Ибораи бар киёмат ках- ках овардан ба маънии бар холи шури киёмат аз урухи шури нафаси худ ханда кардан аст.
Намунахои дигаре аз тарокиб ва вожагони офаридаи Бедил тавассути корбурди «вожаи нафас» -ро мурур мекунем:
«Киёмати туфоннафас»- киноя аз олами инсон, дунё ва хам вожаи мураккаби туфоннафас сурате аз калимоти сохта бо нафас ба маънии нафаси туфонй дошта, пуршур, пуртазод, мавчхез ва монанди ин аст.
Аз ин циёмати туфоннафас магую мапурс, Куцост одами, оташ ба олам афтодаст.
Гарди нафас: - зарраи нафас, андаке аз нафас
Чун сахар гарди нафас бар осмонхо бурдаем,
Бетанобй хаймаи мо то кучо бардоштаст.
То нафас бокист: - то умр бокист, нафас ин чо ба маънии умр аст ва ин таркиб дар гуйиши точикон ба хамин шакл истифода мешавад. Ибора «то чон дар бадан доштан» низ ба хамин маънй маъмул аст.
Авци х,иммат то нафас боцист, пасти мекашад,
Бигзарй з-ин нардбонх,о, то расй бар манзарат.
Шакли дигари ин таркиб ба сурати «то нафас х,аст» хам дар байте дигар аз Мирзо Бедил зухур кардааст:
Мову май х;ем кам аз наъраи мансурй нест, То нафас х,аст, х,узури расану доре х,аст.
Дар байти матлаъи хамин газал бошад ин таркиб ба сурати ибораи шоиронаи «Табу тоби нафас» ва «аз динси тобу таби нафас осоре будан» даромадааст, ки дар асл хамон маънии нафас бокй будан ва асаре аз хастии нафас мавдуд доштанро дорад: То зи цинси табу тоби нафас осоре х,аст, Ишцро бар дили савдозадаам коре х,аст.
Як нафас афзун- ба маънии фурсати зиёд шудан, бештар гардидан.
Эй х,убоб, аз сифри ав.уом ин цадар болидай? Як нафас дигар бияфзо, гар наёяд боварат,
Омаду рафти нафас- дар асл кашокаши нафас дар назар аст ва фурсати умр бошад, ки мадмуан аз дарунсу рафтан ва берунсу омадани нафас иборат бошад.
Омаду рафти нафас, Бедил циёмат доштаст, Пушту рун як варещ карданд чандин дафтарат.
Омаду рафти нафас гарди паи яктоист, Кас дар ин цофила аз хеш муцаррар нагузашт.
Нафас задани хастй- зухур кардани хастй, пайдо шудани хастй
Тарфе аз домонаш афшондаанд, х,астй зад нафас В-аз хиромаш ёд карданд, оби х,айвон рехтанд.
Бенафас гаштан- ба фано расидан ва дар фалсафаи Бедил мурод хамон забти нафас, тамрини нафас хам хает, ки ба хотири ворахвдан аз дамъи тааллук солики рох ба андом расонад ва хамин холати бе нафас гаштан метавонад, ки инсони рохравро комилан аз кайдхои дунёй озод намояд ва таъбири ба урёнй кашидан хам манзур хамон аз тааллукот комилан ворастан мебошад.
Хох;ад охир бенафас гаштан ба урёнй кашид, Муддате шуд ришта аз пирох,ани мо мекашанд.
Дар байти зер хам таркиби бенафас гаштан ба маънии расидан ба адамро дорад:
Метоз чандин пешу пас, то он ки гардй бе нафас,
Чун арра бояд рехтан дар кашмакаш дандонаат.
Шеваи нафас ба монанди арра пешу пас рафтан аст, то ба адам бирасад. Арра хам чун нафас дар нихояти пасу пеш рафтани худ, дандонахояшро мерезад ва адамн арра хамин рехтани дандонахои уст.
Мавриди дигар Бедил таркиби «чома пушидани нафас» эчод кардааст, ки он хам каробати маънй бо бенафас гаштан дорад. Ч,омае. ки нафасро катъ кунад ё аз тапиш боз дорад. Худ таркиби нафасро пушидан ё ба нафас чома пушонидан хамин маънии катъ гардониданро дорад.
Харфи кафане мешунавсш, лек тах,и хок, Он цома, ки пушад нафасамро, ба барам нест.
Х,осили маънии байт он аст, ки чун инсон аз чахони хастй берун рафт, барои часади вай кафан тахия мекунанд ва чисмашро андаруни он мегузорад. Бедил мегуяд, ки барои чисми инсон дар моварои зиндагй кафан мавчуд аст, яъне дар зери хок барои чисм хадиси кафан меравад, ки пушонида мешавад. Аммо чомае барои пушонидани нафас вучуд надорад. Ин чо ду маънй манзур аст, аввал чун чисми бечон нафас надорад ва дигар дар ин бенафасй чомаи нафаспушо-нанда вучуд дошта наметавонад. Аз нигохи дигар, нафас чун дар шеъри Бедил ба маънии рух. равон хам корбаст мешавад, агар вожаи нафасро ба ин маънй бигирем, вакте чисми инсон бечон гардид, ба чисми вай кафан мепушонанд, аммо чомае, ки рухро бипушонанд, мавчуд намебошад, чун рух баъд аз вуруд аз тан ба асли худ барме-гардад ва имкони боздоштани он нест. Ба таркиби Бедил, чомае, ки барои пушонидани нафас бошад, дар бар надорад ва он хам буда наметавонад.
Чунонки каблан хам ишорат шуд, маъмултарин тарокиби сохта бо нафас, ки рукни таълимоти афкори ирфонии Бедилро ифода мекунанд, «нафас сухтан» ё «забти нафас» мебошад. Дар лугат ибораи нафас сухтан ба маънии гудохтани нафас, хомуш кардани нафас истифода мешавад ва муаллифи «Фархангномаи киноя» Мансури Мирзониё бар асоси овардани шохиде аз ашъори Соиб шакли «нафаси гудохта»-ро ба хамин маънии нафаси сухта, сокит ва хомуш, ранчу тааб кашида ташрех додааст:
Зи шар ми руи ту шамъу чарогх,о як cap, Нафас гудохта рафанд аз шабистонх,о (1,781)
Бино ба маълумоти бедилшиноси Х,индй Набй Х,одй забти нафасро хамчун таълимоти ирфонй Бедил аз орифони маъруфи даври худ Шох Якай Озод омухтааст . Мавсуф навишта, ки : "ин мард Бедилро омухта буд, ки агар тибки хидояту васияти вай амал кунад, дарвозахои якин ва ирфон барояш кушуда хоханд шуд. Баробари ин, Шох Якай Озод уро забти нафас хам таълим дода буд, ки аз дербоз миёни соликони хинду мартозон бисёр шоеъ буд"(3,15). Ин мартозон бошанд аслан, хамон муътакидони мактаби фалсафии йога мебошанд. Дуктур Риёз Ахмади Шарвонй дар тахкикоти хеш "Тании Кашмирй" рочеъ ба аслу бунёди акоиди ин гурух чунин навишта: "Йуг дар истилохи фалсафа номи яке аз шаш мактаби фалсафии хиндувон аст, ки усули он мубтанй бар одоби риёзат ва варзиши баданй мебошад ва хугй ба маънии мартоз истеъмол гардида ва максуд аз он омода шудани фард барои анчом додани кори сахт ва тахаммули машаккот ва ё худдорй аз хохишхо ва лаззот аст. Хугй бо забти хавоси чисмонй ва димогии дарун худро аз чамъи хохишхо ва орзухо холй мекунад ва ба олитарин холат, ки холати бехохишй аст, мерасад" (4,171). Аз бахси Шарвонй метавон ба натичае расид, манзур аз мартозон хамон муътакидони фалсафаи йуг аст ва манзур аз омузиши забти нафас, ки дуктур Набй Х,одй зикр намуда, хамин унсури таълимоти йугхост. Бедил бо омузиши аносири ин мактаб тавассути Шох Яккаи Озод дар риёзати ирфонии худ аз таълимоти эшон зиёда ба кор гирифтааст. Аз тарафи дигар, зиндагии пур аз риёзати шоир ин сухани муаллифи болоро тасбит месозад. Риёзати гуруснагй кашидан, дар офтобхои сузон бар cap намад шрифта давидан, бар худ раво дидани риёзоти сахти чисмонй амри хакикии ин гуфта аст. Баробари ин, дар ашъори Бедил мо зиёда ба таркибхои забти нафас, нафас дуздидан, нафаси сухта, нафасро об кардан ва гайрахо дучор меоем, ки нашъа дар ин таълимот доранд. Масалан, Бедил мегуяд:
Забти нафас навиди дили цамъ медиуад,
Гар фоли кута^й занад, ин реша донаест ( 8, 238).
Мухаммад Рашшод дар китоби "Фалсафа аз огози таърих" йогаро шомили 85 навъ аъмоли шокка донистааст, ки миёни онхо FH30 хурдан ва хобидан ва нафас кашидан ва нишастан ва бархостан ва гайруху чой доранд (2, 48)
Дар тавзехоти китоб бошад, зикри 15 зинаи он бо шарху тафсир омадааст, ки яке аз онхо пранаяма- танзими нафаскашй ва хара-
катх,о мебошад. Ин гуфтор дар хамин зинахои таълимоти марто-зонн Х,ннд реша доштанн нборотн забти нафас, нафас дуздидан ва гайрухуро гувох мебошад, ки намунае аз ашъори Бедил гувох бар ин аст. Аз дониби дигар, Бедил дар инкишофи чанбахои фикрии ин мактаби фалсафй эхтимом варзида, назарот ва андешахои эшонро такомули афзуни маънавй бахшид. Бо бардошт аз ин андеша Абулмаъонй дар тарикати хеш то ба чое мерасад, ки нафас-ро охирин василаи тааллуки инсон мехисобад. Аз ин ру. фосилаи рахоии инсон аз тааллукоти дунявй ба андозаи фурсати нафас дуздидан ё нафас сухтан ва ё забти нафаси вай аст. Дар талкини ин сухан Бедил ашъори касир гуфта, ки абёти зер намунае аз онхост: Бедил э.уёи маъонй ба хсшушй кардам, Нафаси сухта эцози Масех,ои дил аст (1, 306).
Таркиби нафаси сухта хосили бардошти Бедил аз ин макоми сулуки мартозон буда, онро эчози Масехои дил шумориданаш аз онаст, ки чун ориф ба макоми забти нафас бирасад ва тавассути он аз охирин гарди кудурати алоик рахой ёбад, дар хеш мирад ва дубора дар Х,ак таваллуд шавад. Бар ин вачх нафаси сухта муъчи-заи дил аст, ки орифи дар хеш мурдаро дубора эхё мекунад.
Дар мисраи аввал бошад, талкини хамушй мекунад, ки тавассути он дар байт рабте миёни нафаси сухта ва эхёи маъонй ба хамушй кардани вай баркарор мегардад. Мо каблан рочеъ ба вучухоти хамушй дар таълимоти Хоси асмо гуфтем, вале мартозон низ дар ин маънй назароти хешро доранд.
Мабохиси каблй водор месозад, ки як матлаби мухимро, ки дар заминаи таъсири андешаи мартозони Х,инд ба тафаккури шоир ба миён омадааст, иброз дорем. Агар ба ашъори Бедил мутаваччех гар-дем, маълум мегардад, китаркибхои "хилват гузидан, чашм бастан, хомуш нишастан, нафас сухтан" хеле зиёд ба кор рафтаанд ва хар яке аз онхо ховии чабхаи муайяни фикриву фалсафй мебошанд. Профессор Набй Х,одй зимни такрири заминахои бавучудоии ин гуна афкор менависад, ки "опои илова бар хилват гузидан, хамуш нишастан ва чашм бастан, амали дигаре хам доштанд, ки он нафас дар кашидан ё ба ибораи дигар тамрини нафас дуздидан аст" (3, 16).
Ч,авхари андешаи ин i у pyx дар он ифода мегардад, ки хангоми ичрои амали тамрини нафас ориф то дер гох нафасашро даруни сина нигох медорад, зеро ба андешаи эшон нафас аз мухимтарин васоити пайванди инсон ба олами имкон махсуб мегардад. Пас,
ба назари ин i у pyx, хар ки зиёда нафас дуздад, ворастагй ва рахой аз кайдхои дунё насиби уст.
Дар андешаи Бедил ин аъмоли суфиёна хеле такомул ёфтаанд. Агар ба мухтавои аъмоли мазкур мутаваччех гардем, миёни онхо каробати кавии муттасил ба назар мерасад. Зимни ин каробат як навъ пайвасти силсилавй аъмоли зикршударо хамчун чахор зинаи сулуки маънавй муаррифй менамояд. Дар зинаи нахуст, ки хилват гузидан аст, солик аз такайюди олам барканор мешавад. Талкини ин зина дар шеъри Мирзо Бедил мукаррар ба калам омадааст. Масалан, чое мефармояд:
Дар ин гулшан чй лозим мах,ви чандин рангу бу будан, Замоне цилваи оина кун хилватгузиниро (8, 142).
Бедил бо бардошт аз рукнхои аслии зинаи нахуст талкин мекунад, ки ба сурату маъкии дунё фирефта машав ва аз он барканор бош, то кадаме суи Х,ак гузорй.
Сипае, дар зинаи дувум макоми хамушй гузидан фаро мерасад. Дар ин мархала суфй пайванди забонии худро аз оламиён мебурад, зеро ба назари вай сухан гуфтан бо мардум низ навъе аз тааллукот аст. Дар ишорат ба ин маънй абёти касир дорад. Масалан: Нацот металабй, хамушй гузин, Бедил, Ки дар тарици саломат хамушй устод аст (8, 218).
Ин чо манзур аз начот талабидан рахо шудан аз пайвандхои заминй аст ва тарики саломат бошад, ифодагари тарикати ори-фон мебошад, ки нихояти он такарруб ба Худост. Х,осили сухан он аст, ки василаи асосии рахоии ориф аз кайдхои дунявй хамушй гузидан махсуб мегардад. Зеро ихтиёри хамушй дар тарикат усто-ди суфист, ки уро ба курби дуст хидоят менамояд.
Зинаи савум чашм бастан аз он чй дар олам мавчуд аст, мебошад. Дар ин мархала суфй аз мавчудоти олам чашм барбаста, чашми басирати хешро мутаваччехи мушохидаи маъбуд мекунад. Чунки ба назари муыакидони ин гурух чашм духтан ба олами имкон низ навъе пайванд ба он аст. Барои хамин суфй бояд аз хар чй дар олам хает, чашм пушад. Дар ишорат ба ин гуфта Бедил ашъори зиёд дорад:
Дищати бисер дорад фах,ми асрори адам, Чашм пушй аз ду олам, то шавй огох,и мо (8, 47).
Ин маънй дар шеъри Бедил тавассути таркибхои чашм барбастан, мижа бастан, чашм пушидан ва гайрахо баён
гардидааст.
Зинаи чахорум ин нафас даркашидан ё забти нафас махсуб мешавад, ки макоми нихояти сулук аст. Тавре гуфтем, ин гурух охирин пайванди инсонро ба дунё дар нафас кашидан маънидод мекунанд. Бедил дар ифодаи маънй аз тарокиби забти нафас, нафас дуздидан, нафаси сухта ва i айрахо ба кор гирифтааст, ки бо зикри намунахое аз ашъори шоир мухтавои ирфонии ин зинаи камолоти орифонаро тавзех хохем дод.
Дил то ба кай аз забти нафас об нагардад, Бар санг х,ам аз хуши шарар цофия танг аст.
Гохо ба мушохида мерасад, ки вожаи нафас ва таркиботи сохта аз он дар як газал ба чанд маънй мавриди корбурд карор гирифтааст. Масалан, дар ин ду байт аз як газали Бедил калимаи «нафасе» ба ду маънй ба кор рафтааст. Нафасе дар байти аввал ба маънии даме, лахзае ё ба таъбири дигар барои ифодаи лахзаву замони андак ва дар байти дувум ба маънии аслии худи нафас, яъне дону рух, ки асос барои сухан гуфтан аст, ба кор рафтааст:
Рами интизори ту бурдаам, ба рах,и хаёли ту мурдаам,
К,адам ба пурсиши ман кушо, нафасе чу цон ба тан даро. ***
На х;авои авцу на пастиат, на хуруши jçyiuy на мастиат, Чу сах,ар чи х,осили х;астиат?Нафасе шаву ба сухан даро.
Мавриди дигар ибораи «нафас кашидан» маънии зиндагй кардан, умр ба cap бурданро ифода кардааст.
Он, ки дар анцумани ёди тахаллиасараш, То нафас мекашй, андеша чаро гон шудааст.
Х,осили маънй он аст, ки ба ёд он касе, шоиста аст. Ба ёди вай умр ба cap бурдан, агар нафас бикашй, яъне зиндагй, хар лахзаи хаёти ту рушану мунаввару нуронй аст. Албатта, ин мазмуни орифонаи байт авлавият дорад ва хосили андешаи Бедил хамон аст, ки хар кадар ба ёди он офаридгори якто бошй, зиндагонии ту чарогону мунаввар ва андешахоят нуронй хохад буд. Зеро танхо ёди уст, ки ба таъбири Бедил тадаллиасар бошад.
Бо мурур аз ин шевахои маъноии корбурди вожаи нафас ва мазмунсозиву таркибофарй тавассути он маълум мегардад, ки дар шеъри Бедил ин кабл аз хама бо маъонии мухталифе корбурд шудааст, ки шоирони пешин камтар ба онхо таваддух зохир намудаанд. Танаввуъи маъноии ин калима дар ашъори Абулмаъонй онро ба
сурати яке аз вожагони пурбасомади Девони шоир ва дигар сурудахои вай даровада, хамзамон зухури маъонии тозаеро боис омадааст, ки дар андешагохи ин шоири бузург хосил шудааст. Таквияти такмили маъноии ин вожа тарики сохтмони таркиб ва иборахои тозаи шоирона, ки ба хунари таъбирофаринии Бедил далолат доранд, иттифок афтодааст. Мирзо Бедилро даст додааст, ки бо истифода аз ин вожа таркибхои фаровонеро сурат банданд, ки аглаби он махсус ва офаридаи худи Бедил буда, хатто маънихои заминй ва ирфонии онон тоза ва андешидаи худи шоир махсуб меёбанд. Аз суи дигар, харчанд вожаи нафас бо тахаввули маъной дар шеъри Бедил навъе мазмуни фалсафй касб намуда, хамзамон баёнгари яке аз рукнхои барчастаи тафаккури ирфонии шоир мегардад, аммо диди шоирона ва назокати хунари халлокии у боис омадааст, ки ин маънихои орифонаву фалсафии як вожаи нафас дар вусъати садхо таркибхои тозаи шоирона тачассум пайдо намоянд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бедил, Мирзо Абдулкодир. Девон. Бо мукаддимаи Хусайнй Охй. -Техрон: 1371 х. Абёти мавриди истифода дар макола аз хамин нусха баргирифта шудаанд.
2. Рапппод, Мухаммад. Фалсафа аз огозитаърих. -Душанбе: Ирфон, 1990.
3.Х,одй Набй. Мирзо Абдулкодири Бедил. -Техрон: 1374 х.
4. Шарвонй, Риёз Ахмадй. Еании Кашмирй. -Кобул, 1379 х-
Использование елоеа «нафас» и поэтических оборотов с ним в творчестве Бедиля
Н. Ну ров
Ключевые слова: персоязычная литература Индии, творчество Бедиля, особенности словообразования в индийском стиле, поэтические обороты
В статье предпринята попытка подвергнуть анализу поэтические обороты, созданные с использованием слова «нафас» («дыхание») в «Диван»-е Бедиля. Утверждается, что в творчестве предшествующих Бедилю поэтов встречаются около двадцати поэтических оборотов с участием слова «нафас». В «Диван»-е же Мирзо Бедиля количество этих поэтических оборотов доходит до
— 28 -С НОМАИ донишгох _")
100, большинство из них являются продуктом художественной фантазии поэта.
The Usage of the Word "Nafas" and Poetical Locutions with it in Bedyl's Creation
N.Nurov
Key words: Persian literature in India, Bedvl s creation, peculiarities of word-building in Indian style, poetic locutions
The article dwells on the analysis of poetic locutions including the word "nafas " (breath) in Bedyl s "Divan ". The author asserts that in the creation of Bedyl s predecessors there occur about twenty poetic locutions including the word "nafas ". As for Mirzo Bedyl's "Divan ", the number of the latters amounts to 100; most of them being the products of the poet's imaginative fantasy.
