CC BY
79
Н. Нуров
КОРБУРДИ КИНОЁТ ДАР ШЕЪРИ БЕДИЛ
Вожатой калидй: сабки \индй, Бедил, киноя, \унари шоирй, таркибсозй Дар адаби форсй киноя ба унвони санъате маъруф аст, ки дар он шоир лафзе ё чу мл ас ро ба кор мегирад, бо ду маънй истифода шавад ва х,адафи аслии вай на маънии зох,ир, балки матлаби ботинй бошад. Нахуст нафаре, ки цадимтарин тафсири форсии киноя ба у мансуб аст, Мух,аммад ибни Умари Родуёнй аст. Мавсуф дар «Тарчумон ул-балога» кинояро мухтасаран ба унвони навъе балогат тавзех, дода ва навиштааст, ки «...ва яке аз балогатх,о киноят гуфтан аст ва ончунон бувад, ки шоир байте г^яд ба киноят.. .»(5,99). Аз ни 40 пайдост, ки манзури Родуёнй аз санъати киноят х,амчун навъе балогат ба киноят гуфтан буда ва «ба киноят сухан гуфтан» бештар пайванд ба маънии лугавии калима мегирад, ки он х,я\[ ба мафхуми истилох,ии он царобаг дорад.
Дар асл киноя ё киноят лугати арабй аст ва маънии пушнда-гуиро дорад. Аз ин 40 хувайдост, ки манзури Родуёнй х,ам «аз байте гуяд ба киноят», пушила гуфтани маънй будааст, ки дар истилох, х,ам асосан ин санъат ба х,я\шп мазмун корбурд мешавад.
Метавон гуфт, ки киноя дар адаби форсй аз пуркорбурдтарин саноеи бадей мах,суб мешавад. Далели ин гуфтор рун кор омадани чандин фарх,ангномах,ои киноёт аст, ки намунах,ои бар^астаи он «Фарх,анги киноя»-и Мансури Мирниё, ки худуди х,афт х,азор кинояро бо шавох,ид ва амсол аз адабиёти форсй тавзех, додааст ва «Фарх,анги киноёти Девони Х.офизи Шерозй»-и Алии Раззоции Шонй мах,суб меёбанд. Х,узури ин фарх,ангх,о агарчй аз назари аввал ба нуфузи киноёт дар шеъри форсй ишорат доранд, аз суи дигар тава^чух,и \iyx,aiciciiic и и ва адабпажух,онро ба ^ойгох,и киноёт дар адабиёти форсй тасрех, мекунанд.
— 24 -( НОМАИдонишгох _J
Х,амин тавр, агар киноя дар шеъри форсй аз пурбасомадтарин саноеи бадей эътироф мегардад, пас касрати корбурди он дар шеъри Бедил ба х,адде аст, ки шояд ягон нафар аз шоирони дигар ба ин сурат дар исгифодаи ин санъат имтиёз надошта бошад. Дар ашъори Бедил шояд абёте ба нудрат пайдо шаванд, ки холй аз исгифодаи киноя бошанд ва, албатта, аз мух,имтарин авомили нуфузи ин санъати мубх,ам ва печидагии худи шеъри Бедил мах,суб меёбад ва х,атто гуфтан мумкин аст, ки авлавияти корбурди ин санъат мудиби маърифати шеъри Абулмаъонй ба унвони каломи мубх,ам, иечида ва амсоли ин гардида бошад. Барои ошноии бештар ба шевах,ои корбурди ин санъат ба намунах,ое аз ашъори шоир хох,ем пардохт.
Тапх,о дар нахустин байти «Девон»-и Бедил метавонем ба чандин киноя бархурд кунем, ки аввали таркиби «ин 40»- киноя аз ин дунё ва «он 40» киноя аз олами улвй бошад. Дувумй ба унвони радифи газал омада, дар саросари он маънии киной касб кардааст.
Ба авци кибриё к-аз na\i$ii ацз аст рол; он '(<>,
Сари муе гар ни цо хамшавп, бпшкан ку.юх, он '(<>. (2, 1)
Ибораи маъмулии дигари ин байт, ки дар адабиёти форсй собирай корбурдй дорад, «кулох, бишкастан аст» ва киноя аз он ба мак;оми баланд расидан, мартабаи баланд х,осил кардан бошад. Дар шеъри Х,офиз мо сурати «тарки кулях, кач них,одан»-ро ба х,амии маънй ба мушох,ида мегирем:
На yap ки тарки ку./я х, кац ищоду туид иишаст, Кулощорпву опии сарварп допад.
Х,атто имкон дорад, ки дар вусъати ибороти дигари ин байт чун «аз пахдуи aip ба авди кибриё рох, бурдан», «сари муе хам шудан» киноётеро ошкор кунем, ки манзур аз аввалй ба бисоти цурб аз рох,и адзу ниёз рох, бурдан ва ибораи дувуми ошкор намудани андаке фурутанй ва хоксориву aip бошад. Ибораи сари «муе хам шудан» дар мисраи дувум боз х,ам метавонад киноя аз худи х,амон aip дар мисраи аввал бошад, ки Бедил барои идтиноб аз такрор муодили офаридаи худро ба он ба кор гирифтааст. Дар шеъри шоирони пешин х,ам ин ибора ба х,амин маънй басомади фаровон дорад. Аз думла, Х.офизи Шерозй гуяд: Зулфи ту маро умридароз аст вале пест, Дар даст сари муе аз он умри дарозам.
Аз ин '(о равшан мешавад, ки танх,о дар як байти нахустини «Девон»-и Бедил мо ба хузури нанч ибораи киной р^ ба р^ меша-вем, ки шояд чунин басомади корбурдй дар х,сч як аз шоирони дигари мо дучор наояд. Ч,их,ати бозгуии нуфузи киноёт дар шеъри Бедил ин ба баррасии ^ойгох,и он дар як газал хох,ем пардохт, то касрати корбурдй киноёт аз вусъати як газал дар куллияи дево-ни шоир хувайдо гардад.
Дар байти дигаре аз х,амии газал низ метавон чандин ибороти киноиро ЧУД° намуд, ки сурати зайл доранд:
Дашти улфат - киноя аз малому манзалати шик;, о пи щ будан дар х,оли оннщй iyipop доштан ва бар асоси ин ибораи киноии комилтаре ч^од шудааст, ки он «vi у к, и vi и дашти улфат будан» мебошад, ки такмили х,амон маънй, яъне гароиш ба мехрубониву niurç, оннщ буданро дорад.
Мусами дашти улфат бошухоби ноз сомон кун, Ба \ам меоварад чашми ту мижгони гиёх, он '(<>. (2,1)
Х,амин гуна агар ба чанде аз абёти дигари ин байт х,ам мурур намоем, ошкор мегардад, ки дар аксарият аз байтной ин газал Ч<)Й1ох,и киноя махсус аст ва Бедил х,атто дар як газал камоли кинояофариро аз худ зухур кардааст. Дар мисраи дигари ин байт таркиби «дилвазори нестй» - киноя аз 40e бошад, ки сурати адам, фанову нестаро барон мо бозгуй намояд. Мах,алли зухури адам дар х,астй имкон дорад, ки киноя аз дунё х,ам бошад. Такмалаи ин ибора сурати хаёли дилвазори нестй мебошад, ки фикри нестй, адам, андешаи макоми зухури нестй карданро ифода менамояд. Хаёли цилвазорн нести \,я\1 оламе дорад, Зи нацшп но cape бояд каши дан год - г ох, он цо (2,1 ).
Ибораи «зи пакдпи по cape кашидан» - киноя аз дар ofo3 фикри aH'íovi карданро дорад ва то андозае бардошт аз х,адиси тарифа аст: «Таваллуд досиди марг аст».
Х,атто худи ибораи cap кашидан дар чузъи ин таркиб ба ду маънй аст: 1) саркашй кардан, аз коре даст кашидан; 2) к; ад кашидан, зухур кардан.
Маънии аввал, яъне «саркашй кардан аз ицрои коре ва х,ам гарданфарозиву Fypyp намудан» дар байти зерини шоир хувайдост:
Чу ihii yip аз дамп таслим кун сии ар Бедил, Дар ин мущт, ки ret аст cap кашидани мавц. (2, 3 73)
Бобобек Рахимов низ дар зимни i ашрех,и ибораи «cap кашидан» онро ба маънии cap аз ^айб берун овардан, сарро намоён кардан оварда, дар иртибот ба ни маънии ибора мазмуни куллии мисраъро ба сурати cap баровардан - ба пакдпи по иигах, кардан ташрех, додааст ва х,амзамон мазмуни киноявй доштани ибораи «пякдпи ио»-ро низ таъкид кардааст, ки маънии а^зу нотавонй аст.(4, 47-48)Аз ин тавзех,оти бедилшиноси то^ик Бобобек Рахимов х,ам дигарбора нуфузи киноёт дар вусъати як байт равшан мегардад, ки та^аддуди маъниофарй ва хузури густардаи аносири хунари шоириро дар шеъри Бедил таъмин кардаанд.
Ибораи «cap кашидан» дар шеъри классикии форсу то^ик рои1; аст. Муаллифи «Фарх,анги киноёти Девони Х,офиз» Алии Раззоции Шонй ин таркибро дар шеъри Х,офиз ба маънии дурй кардан, бевафой кардан шарх, додааст, ки ин матлаб ба тавзех,и дар боло овардан «аз бах,ри коре даст кашидан» наздик аст. Мавсуф барон шох,ид шаш байт аз Девони Хо^а зикр кардааст, ки яке аз ононро чун намуна хох,ем овард:
Дар азал бает дилам бо сари зулфат пайванд,
То абад cap накашад в-аз сари паймон наравад. (6, 183)
Агар дар байти боло сухан аз cap кашидан равад, ки он муодили cap аз чайб баровардан х,ам мебошад, дар байти дигари х,амин газал таркиби киноии «cap дар чай fi и худ дуздидан» - ро ба мушох,ида мегирем, ки маънии . дар худ фуру рафтан, кутит ба худшиноей кардан, х,амчунин ба иртиботи матлаби шоир ба худ такя карданро медих,ад. Зеро дар идомаи ин таркиб ибораи «бурдам ианох, он 40» омадааст, ки таъкид бар воцеияти ин маънй мекунад.
Ба саъйп Faiíp мушкил буд з-ошуби дуйрастан, Саре дар цайбп худ дуздидаму бурдам пан ох, он '(<>.
Дар миераи аввали байт «аз ошуби дуй растан» х,ам сурати киной дорад ва ба маънии аз х,олати дуй баромадан, аз к,айди алоиц растан бо ма^сади пайванд бо аслро додааст. Таркибест, ки зох,ираи шояд маънии онро наметавон дарк намуд ва чун манзури Бедил маънии ирфонии он, яъне расидан ба вахдат, х,улул ёфтан ба х,як, аст, танх,о бо назардошти маърифати афкор ва назароти ирфонии Бедил матлаби асосии у х,осил мегардад. Дар шеъри Бедил фалсафаи дуй тадой бар дунёву олами касрат мекунад ва то он мацоме, ки ману ту мо намешавад, касрат боцй
мемонад ва дуй аз миён намеравад. Х,амин гуна худ ибораи «ошуби луй» маънии банду к,айди чах,он ва дунё манзур аст ва дар алох,идагй х,ам мазмуни киной дорад
Дар байти зер бошад метавон асосан ду ибораи киноиро чудо намуд: «э^роми озодй бастан» - киноя аз озод шудан, рах,о шудан аз к;айдх,ои дунёй ва «ба санг омадани 40м», ки пеш омадани хатари шикастаии дом ва х,ам ба маънии шикастани домро дорад. Аммо худи калимаи дом дар ин ибора киноя аз дили инсон аст, ки бар асари дарду андух,н андак бишканад
Дил аз камзарфии тоцат, набаст эзроми озодй, Ба санг ояд магар ин цому гардад узрхоу, он '(<>. Myрур ба байти дигаре аз ин байт х,ам ба хузури чанд таркиби киноии шоирона ишорат дорад, ки яке «файзи сах,ар ^ynni;uin», киноя аз зухури покиву сафо ва рушаниву нур мебошад, ки дар таркиби ибораи куллии «аз саводи дил файзи сах,ар чушидан» дой гирифтааст.
Зи бас файзи сн\нр мец^шад аз гарди саводи дил, Хама гар шабшавйррзат намегардад сисх, он '(<>. (2,1) Таъкиди шоир дар ин байт ба хузури файзи сах,ар дар саводи дил ба он хотир аст, ки дар фарх,анги урафо дил ба эътибори тах,аммулгари бори амонати илох,й му^аддас аст ва ба х,а\шп вадх, аст, ки x,aii() аз сисх, и и вудуди он х,ам файзи сах,ар меборад. Дар зимни ибораи саводи дил, ки аз х,астии он файзи сах,ар, яъне рушаниву сафо медушад, навъе тавсири парадоксй х,ам дой дорад, ки ба иттифоци аз сисх,и и дил хестани рушании сах,ар эдод гардидааст.
Дар мисраи дувум ибораи «сиёх, нагардидани руз» - ба ду маъ-нй аст: нахуст, маънии маъмулии руз сиёх, шудан ё ба шаб расида-ни руз аст. Маънии дувуми он ба матлаби киноявии таркиб ишорат мекунад ва аз фарх,анги мардумй обишхур дорад. Зеро дар фарх,анги авом ибораи «руз сиёх, шудан» ба маънии гирифтори андух, ва бадбахтй шудан маъмул аст. Дар ин байт х,осили сухани шоир он аст, ки чун саропои вудуди дил, х,атто сувайдои он аз нуру сафо ва мунтах,о алтофи худовандй фоиз аст, х,аргиз ва х,ед вацг ту ба бадбахтиву ан, (ух, гирифтор нахох,й гашт, х,атто дар х,олс, ки саропои вудудат дар зулмат ё торикии х,оилх,о бимонад. Х,амои рушании дил кофй аст, ки ма^мун ин иардаву зуламотро аз миён бардорад. Ба эътибори мазмуни ирфонии байт имкон
— 28 - НОМАИ донишгох )
дорад, ки ин вожаи шаб ба маънии парда ва сатрх,ои р^и рох,и орифон, ки х,оили сулук х,астанд, ташрех, ёбанд, ки х,с'( мавонеъе пешоруи нусрату файзи сах,ароииаи дил наметавонанд буда бошанд.
Яке аз ибороти мустаъмал дар шеъри Бедил, ки мазмуни кииой дорад, шикасти ранг мебошад, ки асосан ба маънии тагар ёфтани ранг, иваз шудани ранг меояд. Аммо дар ин байти Бедил ба иртиботи он ки шикасти ранги кас мегуяд, манзури шоир тагарёбии х,олате нафаре ё касеро дар назар дорад. Зи тарзи машраби ушшоц сайри бенавой кун, Шикасти рант кас обе надорад зерп кол; ин '(<>. (2,1) Дар робита ба тавзехр куллии байти боло ибораи дигар низ добили мулох,иза аст. Аввал «сайри бенавой кардан, ки манзур аз ин як рукни мух,ими тасаввуф буридан аз алоиц ва расидан ба макоми (|)як,р мах,суб мегардад. Аз сабаби он ки дар зикри абёти ин газал мо нусхаи устод Халилуллохр Халилиро ба асос шрифта будем ва дар он шакли сайри бенавой кардан омадааст, мо нахуст шакли мазкурро овардем. Аммо дар баъзе иусхах,ои девони Бедил шакли «сайри бериёй кардан» кардан низ омадааст, ки маънии кушиш ба бериёй кардан, ибодат ва риёзат кашидан танх,о барои Худо ва восил гардидан ба х,як„ тааббуди бегаразона ан^ом доданро дорад. Ба назари мо, иайваста ба он ки дар мисраи дувум ибораи мустаъмали «оби зери ко\» ба маънии чизи фиребанда, чизе, ки пушти он фиреб нухуфта бошад, ба кор рафтааст, шакли сайри бериёй кардан х,ам ба матлаб наздик аст. Ибораи мазкурро муаллифи «Фарх,аигномаи киноя» ба маънии инсони мух,илл ва маккор низ шахр додаву чанд намуна аз Хоконии Шарвонй, Соиб, Носири Хусрав ва Мавлои Рум овардааст. Аз ^умла байти Соиб чунин аст: Оби зери кол;ро бошад хатар аз ба^ри хеш, Соиб аз х,амвории а\ш замой юфп./мабош. (3, 21) Х,атто бо ташрех,и ин маънии таркиби мазкур х,ам метавон ^илваи маънии шахси маккорро дар байти Бедил мушаххас кард, зеро шоир дар мисраи дувум меоварад, ки «шикасти ранги кас обе надорад зери кох, ин 40». Агар дар назари аввал маънии мисраи дувум тапшри х,олати кас фиребе дар пайи худ надорад бошад, амицтар х,ам биандешем мешавад маънии дигаре бардошт, ки Taninpn х,олати касе уро х,амчун инсони маккор ва х,илагар нишон намедих,ад. Чун одатан ашхоси маккор сурат ва сирати хешро зуд-зуд иваз мекунанд, ин ишорати Бедил дар пайванд бо
зикри вожаи кас метавонад манзури шахсро х,ам дар мух,тавои байт ба субут расонад.
Дар байти мацтаъи ин газал бошад калимаи «замингир» ба гапх,ой киноя аз шахси о^изу нотавонро дорад ва дар таркиби ибораи «замингир будаи» маънии нотавону оциз шуданро дорад. Аммо ин нотавониву о^изии шоири суфй болотар аз х,ама цудрату манзалати дунёист зеро ин замингирй аз «афсуни дили бемудцао», яъне - андешаву розх,ои дили бемух,аббат, бех,осил ва дили бемудаъо, киноя аз дили холй аз алой к, х,осил мешавад ва чун инсон ба ёди бисоти кур Г) афтад, дигар х,ама даъвиву xox,iii[ix,opo барх,ам занад, то дилаш бемуддаъо гардад.
Замингирам зи афсуни дили бемуддаъо Бедил, Дар онводй, ки манзилниз меафтад ба рол; он '(<>. (2,1) Дар мисраи дувум шоир вацте сухан аз водй ба забои меоварад ва таъкидан ба он ишорат мекунад, ки дар он манзил ба рох, меафтад, матлаби ирфонии байт боз х,ам равшантар мегардад «ба рох, афтодани манзил - таъбири орифона аст, бар ва^х,и он ки чун инсон дар масири сайри сулук ба макоми маърифатие мерасад, ки дар вусъати х,астй х,амаи мав^удот ба суи х,ак, сафар доранд. Бедил ин нуктаро дар в у чуди ин таркиб 40 дода, ки х,атто худи манзили мавдуда аз дарки тадаллои х,ак, ва вусъати азамати он ба рох, меафтад, то аз фаязони алтофи худовандй бахравар гардад.
Ин 40 баррасии намунах,ои киноёте, ки танх,о аз чанд байти як газал берун овардаву ба риштаи тафсир кашида шуданд, агар сурати нуфузи киноётро дар вуъсати як газали шоир бозгуй кунанд, аз назари дигар ба чойгох,и х,ар се навъи киноёт, ки муаллифи «Фарх,ангномаи киноя» бар асоси дидгох,х,ои донишмандони адабпажух,и к, ад и vi ва чад ид мукдррар карданд, х,ам дар як газал ва х,ам саросарии девони Бедил ишорат доранд. Ин се навъи киноя яквожай, дувожай ва чандвожай мебошанд, ки албатта шевах,ои ^олиби корбурдии он ба х,унари шоирии суханвар сахт марбут аст. Агарчй мо ба намунах,ое аз ин навъ киноёт дар ин як газал аз Бедил бархурд кардем, вале барон равшании бештари махсусияти ин навъ киноёт ба тазаккури дигар аз айвой киноёти шоиронаи Абулмаъонй хох,ем пардохт:
Киноёте яквожай асосан х,амон навъ калимоте х,астанд, ки аз як чузъи калимаи содда ё мураккаб иборат буда, дар шеър маънии
— 30 ~С НОМАИ донишгох
киной касб кардаанд: Намунах,о барои киноёти яквожай аз девони Бедил:
Х,аваскада - киноя аз дунё ва ма^муи хох,ишх,ои дунёй. Аз ни уаваскада бо орзу б а цанг бурун о, Чу буи гул нафасе поп зан б а ранг, бурун о. (2,1 ) Дар ин ч<) таркибх,ои киноии «бо орзу ба чаш баромадан» ва «пой бар ранг задан» х,ар ду маънии алайх,и орзуву хох,ншх,ои дунёй чих,од кардан ба кор рафтаанд.
Сабукравон - киноя суфиён, равандагони рох,и x,arç, касоие, ки рох,и висолро ба осонй тай кунанд.
Сабукравон зи камонхонаи сиие^р гузаштанд, Ту низ вом кун акнун пару хаданг бурунг о. (2,1 ) Дар х,амин байт метавон х,ар се навъи киноётро ба мушох,ида гирифт. Агар сабукравон шомили навъи аввал аст, пас ибораи «камонхонаи сипех,р» ба маънии макони мушкилоти дунёй, манзили машацк/гги олам шомили навъи дувум буда, таркиби куллии «аз камонхонаи сипех,р гузаштан» ба маънии макони мушкилот ва манзили машавдати дунёро сипардан, аз душворих,ои х,асгй гузар кардан ба навъи савуми киноёт шомил аст.
Аз баррасии чанд намунах,ое аз киноёти шеъри Бедил равшан мегардад, ки корбурди ин санъати бадей дар сурудах,ои Абулмаъонй баробари басомади фаровон пайдо намудан, дар тах,аввули маъниофарй, нуфузи ибороти тозаи мах,сули андеша ва тафаккури шоир таъсири равшан гузоштааст. Авлавияти ба кор гирифтани ин санъат, ки ба хунари шоирй муттакй аст, зух,ури таркибх,ои тозаеро х,ам таъмин намудааст, ки камтар дар пах,нои адабй форсй ба маъонии корбурдни Бедил истифода шудааид ва бо такя ба ин метавон кинояро х,амчун яке аз саноеи пурбасомад дар шеъри шоир дар канори тамсилу ташхис, их,ому истиора ва ташбех,х,ои пушида номзад кард.
ПАЙНАВИШТ
1. Афифй, Рах,им. Фарх,ангномаи шеърй. Бар асоси осори шоирони к;арни савум то ёздах,уми х,и^рй. Ч,.2. Тех,рон, интишороти Суруш.1376
2. Бедил, Мирзо Абдулк;одир. Куллиёти Девон. Бо тасх,ех,и Холму-х,аммади Хаста ва Халилуллох,и Халилй. Бо эх,тимоми Х,усайни Ox.fi. Тех,рон, интишороти Фуруп"!, 1381
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 31 -
3. Мирные, Мансур. Фарх,ангномаи киноя. Тех,рон, муасснсан ннтншоротн Амнрн Кабир. 1382
4. Рахимов Бобобек. Шарх,и шаст газалн Бедид. Душанбе, Де-ваштич, 2004
5. Родуёнй, Мух,аммад ибни Умар. Тарчумон ул-балога. Тех,рон, Асотир, 1374
6. Шонй, Алии Равок;й. Фарх,анги киноёти Девони Хо^а Х,офизи Шерозй. Тех,рон, интишороти Тиргон, 1388
Использование иносказания в поэзии Бедиля Н.Нуров
Ключевые слова: индийский стиль, Бедиль, киноя (иносказание), поэтическое мастерство, словообразование
Статья посвящена особенностям использования фигуры киноя (иносказание, намек) в поэзии Бедиля. Иносказание считается одной из наиболее часто употребляемых фигур в классической персидской поэзии. Однако в использовании этой фигуры ни один поэт не может сравнится с Бедилем, в творчестве которого нет бейта, где не встречалось бы иносказание. По утверждению автора статьи, именно этот факт является одной из причин смысловой трудно-доступности поэзии Бедиля.
Allegory Usage in Bedil's Poetry N.Nurov
Key words: Indian style, Bedil, kinova (allegory), poetical mastership, word-building
The article dwells on the peculiarities of the usage ofkinoya figure (allegory, hint) in Bedil's poetry. Allegory is one of the mostly often used figures in the classical Persian poetry. However, not a single poet can be compared with Bedil as in his creation there is no one beyt without allegory. As the author asserts, this very fact accounts for meaningful difficidties of Bedil s poetry being not easily perceived.
