CC BY
39
УДК 801,58 Н.А.ХДМРОБОЕВ
ББК 83
БУНДОРЙ ВА ТАРЧ,УМАИ «ШО^НОМА»-И ФИРДАВСЙ
Маълум аст, ки «Шохнома»-и Фирдавсй дар байни кавму миллатхои дигар низ маком ва чойгохи шоиста дорад, ки аз тарафи шоирону нависандагон пайваста мавриди накл, иктибос ва тарчума карор гирифтанаш ин нуктаро собит месозад. «Шохнома»-и безаволи Фирдавсиро дар аввали карни Х111 (соли 620/1223) адиб ва факехи маъруфи араб Фатх ибни Алй Бундории Исфахонй (1190-1245) бо дастури подшохи Шом - Абулфатх Исо ибни Абубакр ибни Абуаюб аз забони форсй ба забони арабй бо насри бисёр зебову рогиб тарчума мекунад.
Аз кавли худи Бундорй маълум мегардад, ки у дар Исфахон таваллуд шуда, хамон чо ба воя расид. Бундорй соли 1220 ба хидмати дарбори Абубакр ибни Абуаюб меравад. Хднгоми бор ёфтан «Шохнома»-и Фирдавсиро хамчун армугон ба султон хадя мекунад, аммо мехохад, ки вай ин шодасарро барояш тарчума намояд(7, ч. 1, 98).
Аз шаходати сарчашмахои таърихй(9) ва пажухишоти(8) мухаккикон бармеояд, ки дар мархилаи аввали харакати тарчумаи осори эронй ба арабй Ч,абала ибни Солим аввал нафаре буд, ки достони «Рустам ва Сухроб»-ро, яъне чузъе аз «Шохнома» ё худ «Худойнома»-и куханро ба арабй тарчума кард. Дар мархилаи дуюми нах,зати тарчума бошад, нахустин тарчумаи «Шох,нома»-и Фирдавсй ба забони арабй, дар карни Х11 тавассути Асирулмулки Нишопурй ба анчом расид, вале чун матне ё порае аз ин тарчумахо то имруз нарасидааст (6, 93), наметавон ба онхо истинбот кард ва дар бораи забони тарчума ва таъсири онхо ба осори пасомад бахсу гуфтугу ва изгори назар намуд. Аз ин чо, тарчумаи Бундорй, ки матни тарчумаи он дар даст аст, арзишмандтарин сарчашмаи тахкикии «Шохнома»-и Фирдавсй ба хисоб меравад.
Ахамият ва арзиши тарчумаи мазкур пеш аз хама дар он аст, ки Бундорй кадимтарин нусхаи «Шохнома»-и Фирдавсиро барои тарчума мавриди истифода карор додааст. Аз ин лихоз, тарчумаи мазкур барои дарёфти сахехтарин нусха ва рафъи баъзе шакку шубхахо дар мавриди нусхашиносии «Шохнома»-и Фирдавсй сахми арзишманде дорад.
Шавохид ва далели ин гуфтахоро бояд пеш аз хама, дар таърихи бознависии «Шохнома» ва нусхахои бозмондаи у чустучу намуд. Аксари шохномапажухон таърихи итмоми нихоии таълифи «Шохнома»-и Фирдавсиро соли 1011 кайд кардаанд(12, 13, 14). Бундорй бошад, соли 1220 тарчумаро огоз намуда, баъди ду сол ба итмом мерасонад (7, ч. 1, 99). Маълум мешавад, ки Бундорй баъди 216 соли Фирдавсй кохи назми безаволи уро ба забони арабй тарчума кардааст. Ин чо нуктаи кобили таъкид он аст, ки чун тарчумаи «Шохнома» бо дастури султон Абубакр ибни Абуаюб анчом гирифт ва, албатта, Бундорй нусхаеро ба шох такдим карда, ки хадди акал 50-60 сол умр доштааст. Аз ин чо, нусхаи кухантарини «Шохнома»-и Фирдавсй, ки соли 614/1217 мудавван шудааст, баъд аз нусхаи Бундорй кадимтарин нусхаи «Шохнома» ба хисоб меравад. Албатта, нусхае, ки Бундорй аз он истифода намудааст, то имруз нарасида, аммо матни тарчума худ аз кидмату нусхаи дигар буданаш хабар медихад. Чунонки дар байти зерин ин ходиса мушохида мешавад: Чу аз хоб бедор шуд ними шаб,//Яке цоми май цусту букшод лаб (2.ч.8, 321). Калимаи «ними шаб» дар баъзе нусхахо «тирашаб» ва дар баъзе «ними шаб» омадааст. Барои дарёфти асли вожа чун ба кухантарин нишонаи «Шохнома», яъне ба тарчумаи «Шохнома»-и Бундорй назар намоем, («^ Ui^ijl Uli» (7, ч.2, 351) аз тарчума маълум мегардад, ки шакли дурусти вожа «ними шаб» аст ва ин гуна фарк ва умумиятхо дар тарчума зиёд ба назар мерасанд.
Бундорй худ таърихи итмоми матни дар дастдоштаи хешро соли 384/994 (« uji.1 àà^ jjj^ü ел« ^i.... aî^Uj j jjiuj j àa^i», «дар муддати сй сол, ки охираш дар 384/994 аст) сабт намудааст (7, ч. 1, 276). Забехуллох Сафо низ тарчумаи Бундориро аз руи хамин нусхаи ихтитомии соли 384/994 дониста, дар аглаби амр матолиби тарчумаи Бундориро сахех мешуморад. Чунонки З.Сафо дар мавриди ихтилофи номи падари Фирдавсй мегуяд: «Номи у (Фирдавсй - НД.) ва падараш дар тарчумаи ал-Бундорй, ки дар худуди соли 620/1223 аз «Шохнома» ба арабй шуда, Мансур ибни Хдсан
омада ва дар маохизи дигар, монанди «Таърихи гузида», «Тазкират уш-шуаро», «Оташкада», «Мачмаъ-ул-фусахо»... мухталиф омада ва аз ин ривоёт метавон ба ;авли ал-Бундорй, ки а;дам аст, бештар эътимод кард». (14, ч.2, 458).
Дар бораи нусхаи хотимавии «Шохнома»-и Фирдавсй ва таърихи он, хамчунин аз руи кадом нусха тарчума шудани асари Бундорй дар назди муха;;и;он ихтилофи назар аст. Чун дар му;аддимаи тарчумаи Бундорй сарехан таърихи нусхаи ихтитомй соли 384/994 сабт шуда ва гузашта аз ин, шохномапажухони зиёде дар ин самт тах;и;оти судмандеро ба анчом расонидаанд, ин аснод моро аз воридшавй ба масъалаи чустучуи ;идмати нусхахо ва ихтилофоти нусхахои мавчудбудаи «Шохнома» бениёз мегардонад. Нусхаи тарчумаи асари мазкур, ки мавриди корбарии мо ;арор гирифт, дар китобхонаи марказии донишгохи Кувайт ба номи Саид Фатх мавчуд буда, соли 1932 бо эхтимом ва тад;и;у тасхехи адиби форсидон ва шоири шахири мисрй Абдулваххоби Аззом (1894-1959) чоп шудааст.
Устоди донишгохи Миср Абдулваххоби Аззом, ки аз чавонй оши;и забон ва фарханги форсй, ба хусус шефтаи забони «Шохнома» буда, орзу хондани онро доштааст. Чун аз мавчудияти тарчумаи «Шохнома» ба забони арабй дар китобхонаи Кембрич огох мешавад, ;асди тасхеху нашри онро карда, соли 1927 барои дарёфти ин нусха ба Лондон сафар намудааст. Дар ин сафар бо дастгириву кумаки мавлавишиноси маъруф Рейнолд Николсон мавсуф нусхаи хостаашро ба даст меоварад. Сипас дар Порис аз махзари Мухаммади Кдзвинй истифода намуда, нусхаи дигар, яъне нусхаи Берлинро дастрас мекунад ва дар заминаи му;обалаи нусхахои Лондон ва Порис нусхаи тарчумаи «Шохнома»-ро тахия ва чоп менамояд. Сипас, у нусхахои бозёфтаашро бо асли «Шохнома» му;оиса намуда, тавассути навду баррасй нукоти чолиберо баён месозад. Хосили ин кори у дар му;аддимаи тарчумаи тахиянамудааш ироа гардидааст. Хдмин хидматхои Аззом боис шудааст, ки уро ба хайси яке аз муха;;и;они бузурги забон ва адаби форсй дар мамолики Араб эътироф намоянд(6, 95).
Нусхаи дар китобхонаи Донишгохи Кувайт мавчудбуда, дорои 18500 сатр буда, бо хисоби миёна агар хар сатри насрй тарчумаи ду байти шеърй ба хисоб равад, тарчумаи Бундорй 37000 байти «Шохнома»-ро фаро гирифтааст. Агар теъдоди абёти «Шохнома»-и Фирдавсиро ба хисоби миёна бо каму зиёдаш 60000 байт пиндорем, пас Бундорй аз се як хиссаи сурудахои Фирдавсиро хазфу ихтисор ва ду хиссаи онро тарчума кардааст. (1, 118).
Дар бораи забон ва усулу навъи тарчумаи асар хаминро гуфтан мумкин аст, ки Бундорй дар тарчумаи «Шохнома» усули тарчумаи озодро ихтиёр намуда, талхису на;ли маъно ва хазфу изофотнависй дар он ба нудрат ба чашм мерасанд. Аз чониби Бундорй интихоби тарчумаи озод ба чои тарчумаи да;и; ва мувофи; ба меъёрхои илмии тарчума ба назари мо сабабхои айнии худро дошт, ки метавон ин матлабро бо нуктахои зерин мудаллал намуд:
Якум, Бундорй пеш аз хама мехост, ки тарчумаи «Шохнома» ба забони арабй бо сабки соддаву равон ва омиёнаву рогиб на;л гардад. Бино бар ин, у кушидааст хатталимкон аз сачъгуиву суханпардозй, ки дар замони у маъмул буд, пархез намояд.
Дуюм, аз матни тарчума маълум мегардад, ки Бундорй баробари талхису хазфи хутбахову порахои мадхй ва интихоби тарчумаи маъной, ;асд дошт, сюжети асосии «Шохнома»-ро ба хонанда ба тари;и соддатар манзур намояд.
Сеюм, Бундорй ба талхис кардани кутуб махорати тамом дошт. Дар тасбити ин нукта кофист, ки ба осори талхискардаи у, аз чумла «Таърихи Багдод», «ал-Бар;-уш-шомй» ва «Таърихи Салчу;иён» таваччух намуд. Бундорй баробари интихоб намудани тарчумаи озод «Шохнома»-и Фирдавсиро низ талхис кардааст.
Яке аз муха;;и;они маъруф ва матншиносу тарчумапажухи шахири эронй Озартоши Озарнуш ба тарчумаи Бундорй бахои баланд дода, камбудии онро танхо дар талхиси он мебинад: «Кори Бундорй аз назари тарчума, ба ростй шоистаи ситоиш аст. Вай дар гузиниши муодил барои вожахои «Шохнома» ё пардохти иборот дар му;обили абёти форсй дар бештари чойхо забардастии хосе аз худ нишон дода, чандон ки кори тасхехи матни форсии «Шохнома»-ро осон кардааст. Аммо айби бузурги у он аст, ки ин китобро мухтасар кардааст ва та;рибан хама чо
суханони шахсй ва отифии Фирдавсиро, ки тачаллигохи хунари шоиронаи уст, фуру нихода...» (11).
Аз гуфтахои Озартош маълум мегардад, ки Бундорй тарчумаи «Шохнома»-ро «дар бехтарин вачх» (11) адо намудааст, вале амонати матнро, ки аз хусусиятхои дигари илми тарчума ба хисоб меравад, риоят накардааст.
Ч,ои ;айд аст, ки Абдулваххоби Аззом хини тасхехи матни тарчума дар мундаричаи он фаслхои ихтисоршударо ба ;авсайн гирифта, матолиби хазфшударо муайян намудааст ва аз ин чо метавон ихтисороти Бундориро ба чанд даста та;сим намуд:
1. Бундорй баъзе аз фаслхои хурд, ба монанди: «Фасли озмудани Фаридун фарзандони худро» (2, ч.1, 144), «Афсунгарй озмудани Сарв бар писарони Фаридун» (2, ч.1, 144), «Куштани Рустам пили сапедро» (2,ч.1,382), «Рафтани Рустам ба кухи Сипанд» (2, ч.1, 388), «Огози достони Сухроб»-ро (2,ч.2, 208), ки аввалан хачман кутох хастанд ва сониян мухтавои бештари онхо танхо мадху ситоишанд, хазф намудааст.
2. Бундорй хамчунин баъзе аз во;еоту руйдодхои фаслхоро ба монанди во;еоте, ки миёни Рустам ва Туркманон хангоми овардани Кай;убод дар кухи Албурз (2, ч.2, 5) рух дода буд, хазф намудааст.
3. Мутарчим дар бисёр маврид сарогозу му;аддимаи фаслхое, ки сароянда аз худ сухан кардаву андарз додааст, хазф намудааст. Монанди сарогози «Достони Сухроб» (2, ч.2, 208), ки шоир аз марги чавонон сухан меронад ва сарогози «Достони Сиёвуш» (2, ч.2, 343), ки Фирдавсй дар он чо аз шеъру каломи балег сухан мегуяд хазф кардааст.
4. Бундорй хамчунин номахои тулонй ва хутбахои зиёду васиятхоро хазф кардааст.
5. Хамчунин вожахоеро, ки бо дини ислом созгор нестанд, дигаргун ё хазф намудааст. Чунончи вожаи «Ахриман»-ро ба «шайтон», «малъун» табдил намудааст. Ё порае аз васфи Масехро, ки дар достони «Чднги Ром ибни Барзин ва Нушзод» (2, ч.8, 426) омада ва ба а;идаи исломй созгор нест, хазф намудааст.
6. Бундорй аглаби авсофи размхову сафархо ва аспхову вухушро ихтисор карда, дар ;авсайн матолиби ихтисор кардаашро зикр намудааст. Аз чумла, чое пас аз васфи гурге, ки ба дасти Гуштосб дар кишвари Рум кушта шуд, мегуяд: «васфхои бисёр дар ин бора хаст, ки сохиби китоб (Фирдавсй - Н.Х ) карда»(7, ч. 2, 322). Ё чои дигар, дар мавриди чанги Арчосбу Гуштосб мегуяд: «Да;и;й овардааст, ки кор ба хамон гуна, ки Ч,омоспи хаким ба тафсил ёд карда. пас мо бо бозгуии он суханро ба дарозо намекашем»(7, ч. 2, 325).
Гузашта аз ин, Бундорй, дар баробари ихтисору хазф намудан, баъзе матолибро низ ба матни тарчума аз китобхои муаррихони муътабар, ба монанди Табариву Хамзаи Исфахонй ва Масъудй изофа намудааст, аз чумла бахшхои «Интисоби шох Бахман ба Бинёмин», достони «Малик ал-Хизр» дар рузгори Шопур ибни Ардашер»-ро аз Табарй ривоят кардааст(11).
Тахлили тарчумаи Бундорй аз руи талаботи хунари тарчума ва тарчумонй далел бар он аст, ки тагйиру иловахои мутарчим, мавридхои хазфу талхис, на;л ба маъно ва нихоятан нигох надоштани амонати тарчума ва баргаштан аз равиши тарчумаи да;и;, аз вижагихои тарчумаи мазкур ба хисоб меравад.
Хазфу ихтисор ва тагйиру иловахои Бундориро, ки нишонаи интихоби равиши тарчумаи озод аз чониби мутарчим аст, аз тари;и му;оисаи тарчума бо матни «Шохнома»-и Фирдавсй мушохида намуд. Барои расидан ба ин ма;сад мо ;исме аз тарчумаи Бундориро бо матни «Шохнома»-и Фирдавсй, ки дар силсисаи «Ахтарони адаб» аз тарафи нашриёти «Адиб» бо фарогирии баъзе нусхахои муътабари дастрас ва аз руи охирин нусхахои сахех руи кор омадааст, му;оиса намудем. Натичаи ;иёс ва тахлил аз назари тарчумаи амалй бисёр чолиб буда, барои шинохти тарчумаи матни классикй бо равиши тарчумаи озод, ки аз забони форсй ба забони арабй на;л гардидааст, хеле мухим ба назар мерасад.
Намунаи талхиси Бундориро метавон дар достони «^иссаи оши; шудани Судоба бар Сиёвуш» дар абёти зерин мушохида намуд:
Баромад ба ин низ як рузгор, Бад-у шодмон шуд дили шаурёр.
Яке руз Ковуси кай бо писар,
Нишаста, ки Судоба омад зи дар. (2, ч.2, 354)
Мутарчим мукаддимаи мазкур ё худ чор мисраи болоиро хазф намуда, якбора аз киссаи ру ба ру гардидани Судоба бо Сиёвуш ва ошик шудани у огоз намуда, чунин тарчума мекунад:
(7, ч.1, 155)«.....¿"а^ ajÜJ^ ülj Ul j :Jli»
Дар давоми кисса боз байти зерини бисёр зеборо тамоман тарчума намекунад: Чунон шуд, ки гуфтй тарози нах аст, //Ва ё пеши оташ нщода ях аст. (2, ч.4, 355)
Зохиран, сабаби хазф ва ё берун аз калами тарчума мондани абёте, ки Фирдавсй онхоро бо истифода аз санъатхои бадей ва бо махорати баланди суханофаринй сурудааст, танхо талхису соддабаёнй будааст, зеро мукоисаи баъзе кисматхои матни «Шохнома»-и Фирдавсй бо тарчумаи Бундорй ин матлабро таъйид мекунад. Мутарчим гохо аз тарчумаи байте, ки маънои он шарху баёни зиёдеро дар батни худ дорад ва бо ташбеху муболага зинат ёфтааст, гузар намуда, матлаберо меорад, ки аз тарчумаи матн дур ба назар мерасад. Бар хилофи ин, Бундорй барои тарчумаи мисрае шархи нисбатан дарозеро ихтиёр мекунад, ки мисоли онро метавон дар тарчумаи мисраи зерин мушохида намуд: Чу Судоба руи Сиёвуш бидид,//Пурандеша гашту дилаш бардамид. (2,ч.4, 356) Тарчумаи Бундорй:
.....lAjljâ j j '"j ilAjbÜl lAA; j« AÎl«^ j (7, 4. 1, 155)
Дамин ходисаро метавон дар тарчумаи номи достони «Дафт хон ва Ситоиши подшох Махмуд» мушохида намуд, ки он чунин тарчума ва тагйир ёфтааст: (7, ч. 2, 341) « j« l&j ¿Ц; j jlj^A £lij jSj J"a j ijj jjjjj ^"i»
Ибтидои достони мазкур, яъне фасли «Ситоши подшох Махмуд» ва чор байти аввали «Хони аввал», дар мачму 29 байт аз огози достон (2,ч.2, 245-247) пурра хазф шуда, тарчума аз бахши «Руй овардани Исфандиёр аз Балх ба рохи Турон» огоз мешавад:
...jljjj у i A^li j« jIjaü^J jl^i :JlS (7, ч. 2, 341)
Баъд 3 байти достони мазкурро тарчума мекунад ва абёти зеринро хазф менамояд: Бирафтанд гурдони лашкар уама, // Нишастанд бар хони шоуи рама. Мисраи дуюми байти зерин: Зи ман нашнавад шоу цуз гуфти рост,// Ту он кун, ки аз подшоуон сазост» (2, ч.8, 249) тарчума нашуда, куллан матлаби дигар, оварда шудааст:
(7, ч. 2, 341) *.Jc Ajj^a ^Ij^Jl j« l«la. ¿iji...
Чун Исфандиёр аз Гургсор аз бобати Кухандижу рохи бегазанд ва ахолии он савол мекунад, Гургсор чавоби уро бо мадху ситоиш огоз мекунад: Чунин дод посух варо Гургсор,// Ки «- Эй некдил, фаррух Исфандёр (2, ч.8, 249). Тарчумаи байти фавкуззикр, мисли хамин гуна мадху ситоишхои дигар аз тарафи мутарчим хазф шудаанд.
Дамин гуна талхису тахзифро метавон дар кисмати достони «Рустам ва Исфандиёр» низ мушохида намуд. Чунончи, дар достони «Хостани Исфандиёр подшохиро аз падар» китъае шуруъ аз байти Пас Исфандёр он гави пилтан,//Баровард аз дард он гау сухан. (2,ч.8, 327) то байти Супорам туро афсару тахти оц,ПКи уастй ба мардй сазовори тоц (2,ч.8, 330), яъне зиёда аз 34 байти достони мазкур аз чониби мутарчим дар се сатр чунин талхис шудааст:
j« Aj l« j ', Ü;^^ j« Ali l« j ^jjaJl j« A ¿J" l« j A*jli j AjIaHa JA»; Àil j "(7,ч.3, 353) dîi Jc * ^ н^ч
"À ejjjlell j À »jhàll Ajj^îl
Дар тарчумаи Бундорй баъзан хазфи вожахо ва таркибот дар байтхо низ ба назар мерасад. Мутарчим феълан кушиш намудааст, ки байтро нисбатан дакик тарчума намояд, вале бо вучуди ин дар байт хазф рох ёфтааст. Ин ходисаро метавон дар байти зерин ба мушохида гирифт: Ки чун маст боз омад Исфандёр,//Дижам гашта аз хонаи шаурёр... (2,ч.8, 321)Тарчумаи ин байт бад-ин гуна аст:
"^jrfig« jA j Ajljjl ^ll dlli 4jjl ^î^« j« jliAi" ^j^ail j"
Пайдост, ки ин чо калимаи «маст» мавриди тарчума карор нагирифтааст. (7, ч.2, 351)
Дар хамин достон дар абёти зерин:
Бад-у гуфт, к-«Эйранцдида писар, Зи гетй чй цуяд дили тоцвар? Хама ганцу фармону рои сипоу Ту дорй, бар ин - бар фузунй махоу. (2, ч.8, 322) чунин тарчума шудааст: (7, ч.2, 352)
Яъне дар мисраи аввал таркиби «ранчидаписар» тарчума нашуда, бо;й бо усули на;л ба маъно тарчума шудааст.
Ё чои дигар дар байти: Ки урост то уаст Зобулситон,//Хамон Бусту Fазнину Кобулситон.. .(2, ч.8, 331)
Мутарчим калимаи «Кобулистон»-ро аз ;алам берун нихода, онро чунин тарчума мекунад: (7. 4.2, 353) j j J?lj î^l» Байти зеринро:
Ба гети туро нест кас уамнабард, Зирумиву туриву озодмард. (2,ч.8, 331) Бундорй чунин тарчума мекунад:
(7, ч.2, 353) j ù* jljjj V j jljj Vl V j» Чунонки аён аст, мутарчим, байти фав;ро нисбатан да;и;тар тарчума намуда, хатто вожаи «озодмард»-ро да;и;ан, бо калимаи «эронй» (15, 67) таъбир намудааст, вале айни замон калимаи «румй»-ро дар тарчума аз ;алам берун ниходааст.
Вижагии дигари равиши кори мутарчим он аст, ки хини тарчума барои тавзехи маънй баъзе аз таркибхоро аз худ илова менамояд, ки дар во;еъ, барои дуруст тасаввур намудани манзараи ;исса ёрии амалй мерасонад. Чунончй, дар тарчумаи абёти зерин, ки Исфандиёр аз кирдори падар назди модараш шикоят мебарад, хамин равишро ба кор мебарад:
..Чунин гуфт бо модар Исфандёр, Ки « Бо ман уаме бад кунад шаурёр... ....Бигуям бад-у он сухануо, ки гуфт, Зи ман ростиуо набояд нуууфт... (2, ч.8, 321). Мутарчим дар тарчумаи ин абёт матлаби зеринро аз забони Исфандиёр аз худ илова менамояд:«4илЗ! jj j 4J|j jj^ ^j* яъне «бидуни точу тахт аз у (падар) розй
намешавам, харчанд тамоми мамоликро ба ман бибахшад». Пайдост, ки ин чумла аз изофоти Бундорй буда, дар матни «Шохнома» ба чашм намерасад (7, ч.2, 352).
Хамчунин мутарчим байти зеринро: Чи некутар аз наррашери жаён //Ба пеши падар-бар камар бар миён? (2, ч.8,322) чунин тарчума мекунад:
« jj—j j ^и^ ù?? i^VlS ЗД* iljll jjSj jl ù* ù-^l 11 j» (7,352), ки ибораи «
Ajjjc jj—j j ^^jj^», яъне «хариму сарзамини уро хифзу хиросат мекунад» дар матни «Шохнома» мавчуд набуда, аз афзудахои Бундорй мебошад.
Ч,ои дигар дар тарчумаи байти зерин, ки Гуштосб аз муначчимон рочеъ ба толеъи Исфандиёр савол мекунад:
Ки ««Уро бувад зиндагони дароз? Нишинад ба хубиву орому ноз? Ба сар барниуад тоци шоуаншауи? Бар у пой дорад беуиву меуи»? (2, ч.8, 324) Бундорй ибораи «^j^ ù-^ ù^ j...» -ро (7, ч.2. 352) дар тарчумаи байтхои мазкур изофа менамояд.
Хамчунин Бундорй байти зеринро: Ту бо шоуи Чин цуй цангу набард// Аз он номдорон барангез гард. (2, ч.8, 332) чунин тарчума кардааст:
«...ù?— jl fjj^l 4i* j fjJlâVl M*' ^jU* jl 4? ô^l j» (7, ч. 2, 352), яъне Исфандиёр ба
падараш мегуяд, ки «Бехтар аст бо душманони марзу буми худ бичангй ва ба разми шохи Руму Чин биштобй». Дар тарчума ибороти М*-^» ва «fjj^l 4*» аз изофоти мутарчим аст.
Гарчанде дар тавзехоти «Шохнома»-и мавриди истифодаи мо, ибораи «Зи Чину зи Халлух», яъне нусхабадали он оварда шудааст ва маълум аст, ки «Халлух» аз шахрхои Туркистони ;адим ва аз марзу буми худи шох Гуштосп буд, дар ин холат низ ибораи болой иловаи мутарчим буда, дар нусхабадалхои матни «Шохнома» низ ба назар намерасад.
Хамчунон ки дар боло ;айд гардид, Бундорй аслан усули на;л ба маъноро интихоб намудааст ва ин равиш дар тарчума афзалият дорад. Гузашта аз ин, тарчумаи на;л ба маъно дар баъзе маворид бо хазфу талхис ва тагйир хамрох буда, ахёнан тарчумаро мулавван сохтааст ва гохо сабаби нодуруст тарчума шудани матн низ гаштааст. Ин ходисаро метавон дар тарчумаи байте зерин мушохида намуд: Чунин гуфт бо модар Исфандёр//Ки ««Бо ман уаме бад кунад шауриёр. (2,
ч.8, 321) Бундорй байти мазкурро бо усули на;л ба маъно бо талхис чунин тарчума намуда: « ^ ...eM (7, ч.2, 351), яъне «Шикояти падарашро назди модараш бурд», вале иборати «бо ман хаме бад кунад»-ро аз тарчума со;ит намудааст.
Дар тарчумаи байти зерин: Ду рузу ду шаб бода аз цом х(в)ард//Бари моуруёнаш (дил) ором кард. (2, ч.8, 323) Мутарчим ин чо низ байтро чунин тарчума намуда: « j ^Jc el?l ^jV £
4*jU*3I» (7, ч.2, 352). Ин чо ««Ду рузу ду шаб бода аз цом х(в)ард,»-ро бо «мулозими падар дар шаробхури ва мунодимат шуд» на;л ба маъно намудааст. Аммо дар тарчумаи мисраи дуюм ба бадфахмиву сахв рох додааст, зеро манзури Фирдавсй ин чо комилан чизи дигар аст, чунончй:
Нашуд пеши Гуштосп Исфандёр, Хаме буд бо ромишу майгусор. Ду рузу ду шаб бода аз цом х(в)ард, Бари моуруёнаш ором кард (2, ч.8, 323 ).
Дар баъзе аз нусхахо, аз чумла дар матни чопи Москав дар мисраи аввал калимаи «нашуд» ба калима «бишуд» тахриф ё худ иваз шуда, хамчунин дар мисраи чорум калимаи «мохруёнаш» ба «мохруяш» табдил шудааст, ки ин иштибох то андозае сабаби качфахмии мутарчим низ гаштааст. Манзури Фирдавсй дар ин чо «Исфандиёр пеши падараш нарафт ва ду рузу ду шаб бо ёрони мохруёнаш ба шаробхорй ва мунодамат машгул шуд»(16, ч.2, 412). Гузашта аз ин, хеч гох падарро «мохруй» низ намегуянд ва Бундорй низ «нашуд»-ро «бишуд» хонда, мохруро падар фарз намуда, дар тарчума сахв кардааст.
Ё байти зерин: Севум руз Гуштосп огоу шуд,// Ки фарзанд цуяндаи гоу шуд... (2, ч.8, 323) аз чониби Бундорй чунин тарчума шудааст: «4—j ^i Ц? 'JV^ ^Ai»(7, 4.2, 352), яъне «Гуштосп замири Исфандиёрро хонд». Пайдост, ки дар байт чунин матлабе мавчуд нест, аммо Бундорй ин чо низ равиши на;л ба маъноро истифода намуда, ки он мафхуми куллии байтро дар худ инъикос кардааст.
Хамчунин дар тарчумаи достони «Зодани Сиёвуш» ва «Киссаи бар тарбия гирифтани Рустам Сиёвушро» низ талхис ва тарчумаи на;л ба маъно мушохида мешавад, чунончй дар байти зер омадааст: Савориву тиру камону каманд,// Инону рикебу чиву чуну чанд. (2,ч.2, 348) Тарчумаи Бундорй: «mj^I ^i ^ji^l mIjI t?^ j j ^J^jj^l ^^Jc j», (7, 153) яъне «ва савориву камону каманд
ва хамаи хунархои чангй, ки хоси шохзодагон аст, ба у омухт». (16,ч.2, 417) Мутарчим мисраи аввали байтро да;и; тарчума намуда, мисраи дигарро бо равиши на;л ба маъно тарчума намудааст, ки хеле возех ба назар мерасад.
Ё байти зерини Фирдавсиро: Зи доду зи бедоду тахту кулоу// Сухан гуфану разму рондан сипоу. (2, ч,2, 349) чунин тарчума намудааст:(7, ч.1, 153) «dil^l ^i ^JSill j». Аён аст, ки ин чо низ
равиши тарчумаи на;л ба маъно маънии асосй ё худ хадафи шоирро дар батни худ чой додааст.
Гузашта аз ин, Бундорй хангоми интихоби тарчумаи озод доираи на;лро тавсеа дода, назари тардидомези худро дар баъзе аз ;иссаву достонхо баён месозад. Масалан, дар достони «Зол ва духти Мехроби Кобулй» мегуяд: «Сохиби Шохнома пиндошта ва оварда: Рудоба гесуи худро фурухишт то Зол даст гирад ва аз кох боло равад...»(7, ч. 1, 62) ва дар охир шубхаву тардиди худро бо иборати «ба ухдаи худи Фирдавсй аст.)^ Sj^I )» баён мекунад (7, ч.1, 63.)
Талхиси Бундорй аз тарафи дигар арзиши асарашро то андозае боло сохтааст, зеро «Шохнома» гарчанде ба забонхои бисёр тарчума шудааст, вале тарчумаи Бундорй ягона тарчумаест, ки барои хонанда ба гунаи мухтасар фарохам шуда ва фахму дарки руйдодхои китоб барои у то андозае осон муяссар гардидааст. Ба иборати дигар, барои хонандаи арабизабоне, ки ма;сади ихотаи хамаи достонхои «Шохнома»-ро дорад, хамин тарчума басандааст, то бо ин хамосаи бузурги форсу точик ошной ёбад.
Ба таври хулоса гуфтан мумкин аст, ки тарчумахои арабии «Шохнома», хоссатан тарчумаи Бундорй далели таваччухи арабхо ва арабзабонон ба хамосаи миллии форсу точик аст. Дар ин росто, хидмати Бундорй дар фарохам овардани замина барои ву;уфи аъроб ва арабзабонхо аз ин кохии бегазанди фархангу тамаддуни Ачам шоистаи тахсин ва арчгузорй аст.
Хосили кори Бундорй ва мутарчимони дигари «Шохнома» ба забони арабй, буд, ки имруз ин хамоса ба манбаи як шохкории бузурги адабиёти форсу точик дар олами адабу фарханги араб эътироф гардидааст.
nAHHABHmT:
1. A6y^^ocHM, OupgaBcM. fflox,HoMa / A.OupgaBcn. ^,.1-10. Taxuau MaTH Ba -ayraTy TaB3ex,oT a3 KaMo^ Ahhm Ba 3oxup AxpopM, ^.3-12. - ,3,ymaH6e, Agu6, 2007-2010.
2. A6yMaHcyp, A6gy.iM&raK h6hh Myx,aMMagu Cao^aSuu HumonypM. Tatpux rypap yc-cuap Matpy^ 6a «fflox,HoMa»-u Cao^uSM / A.HumonypM. Taxuarap Ba Mya^^u^u capcyxaHy Ta^^H^OT Hu3OMugguH 3ox,ugoB. - ,3,ymaH6e: «Byxopo», 2014. - 444c.
3. A6gy.raaxx,o6, A. MaKOHaT am-fflox,HoMa $u-^-yMaM/A.A33OM // ap-Puco^a, №26,1933.-C. 92104.
4. A33om, A6gy.raaxx,o6. «a^-^oxupa Ba aT-Tyc»/ A.A33om // ap-Puco^a, 1939; №301. - C. 123127.
5. A3kom, napBu3. fflox,HoMa Ba XygoHHoMaKx,o/n.A3Ko0// OaamoMau X,acra, 1380. - C.34-35.
6. Ax,Mag, n. XagaMoTu Tap^yMauu A6gy^Ba^xo6u A33om 6a aga6u $opcM Ba apa6M / A.nom3oHyc, A.Xo^u^H // na^yxumxpu Tap^yMa gap 3a6oH Ba aga6ueTu apa6M, 1392. - № 8/2 C. 80-120.
7. a^-ByHgopM, a^-OaT^ u6h A^m. «am-fflox,HoMa» a^-OupgaBcM. ^,.1-2. Tap^aMaxp HacpaH a^-OaTx u6h A^m, K;opaHax,o 6un ac^ a^-^opcun Ba aKMa^a Tap^aMaTyxp MaBo3et Ba K;aggaMa.rax,o - ag-gyKTyp A6gy.raaxx,o6 A33om. TexpoH: AcagM, 1970.- 344 c.
8. 3ox,ugoB, H. Aga6ueTu apa6u3a6oHu $opcy to^uk a3 uctu^ou apa6 to axgu Comoh^h /H.3ox,HgoB.- Xy^aHg: PaxuM ^a^u^, 1999. - 148 c.
9. H6hu, HaguM. Myx,aMMag u6hu Hcx,ok/ H.HaguM. Kuto6 a^-Ou^pucT. Ba Tacxexu Pu3o Ta^aggyg. TexpoH, 1393/1973. - 630c.
10. Myx,aMMag, OumopaKM. ByHgopuu Hc$ax,oHM Ba Tap^yMau «fflox,HoMa» /M.OumopaKH // Ma^a^^au н^мм-пa®yxнmнн goHumKagau aga6ueT Ba y^yMu uhcohuu ^oHumroxu Hc^axpH. - 1379. - № 21, 1379. C.51-64.
11. 03apTomu, 03apHym. ByHgopM. ^oupaTy^Maopu^u 6y3ypru ucnoMM/ 0.03apHym //http://www.cgie.org.ir/encyclopedic/entry/176/321 (oxupuH 6o3Hurap0 10.12.2015).
12. PaexM, Myx,aMMag Amuh. OupgaBcM / M.A.Paex,0. - TexpoH: Tapxu HaB, 1375.- 407c.
13. Ca^uMoB, H. Mapxa^axpu yc^y6M Ba Tax,aBBy.ra aHBotu Hacp gap aga6ueTu ^opcy to^uk (acpx,ou IX-XIII) / H.Ca^uMoB. - Xy^aHg: Hypu Matpu^aT, 2002. - 398 c.
14. Ca$o, 3. Tatpuxu aga6ueT gap Эpoн. ^.2. / 3.Ca$o. - TexpoH: OupgaBc, 1373/1953.568 c.
15. Oapx,aHru ^opcuu MytuH. Ta^xuc, Bupoum Ba u3^otu Boxugna^yx Ba 6apHoMape3uu uHTumopoTu «MyuH». - TexpoH: MyuH,1381.
16. OaT^ u6hu A^uu ByHgopuu Hc$ax,oHH. fflox,HoMau OupgaBcH (Taxpupu apa6H). Tap^yMau A6gy^My^aMMagu OaTH. - TexpoH, AH^yMaHu ocop Ba Ma^oxupu $apx,aHra, 1384. -651c.
REFERENCES:
1. Abulqosim, Firdawsi. Shoh-Name / A.Firdawsi. - V.V. 1 - 10. Prepared and commented by Kamol Ayni and Zohir Ahrori, - V.V. 3 - 12. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007-2010.
2. Abumansur, Abdulmalik ibni Muhammad Saolabii Nishopuri. Gurar us-siyar History Known as Shoh-Name by Saolibi/A.Nishopuri. Preparation and commentaries by Nizomiddin Zohidov.-Dushanbe: Bukhara, 2014.-444 p.
3. Abdulvahhob, Azzom. Makonat ash-Shoh-Name fi-l-umam/A.Azzom // Ar-Risola, - #26, 1933.
4. Azzom, Abdulvahhob. "al-Qohira and at-Tus"/ A.Azzom// ar-Risola, 1939. - #301. - P. 123 - 127.
5. Azkoi, Parviz. Shoh-Name and Khudoymakho's Names/P.Azkoi// Hasti Quarterly, 1380hijra. - P. 34 -35.
6. Ahmad, Poshzonus. Translational Experiments of Abdulvahhobi Azzom and Persian-Arabic Literature/ A.Poshzonus, A.Kholiqi// Institutions of Translation into Arabic Language and Studies of Arabic Literature, 1392hijra. = #8/2. - P. 80 - 120.
7. Al-Bundori, al-Fath ibn Ali. "ash-Shoh-Name" by al-Firdawsi. - V.V. 1-2. Prosaic transactions by al-Fath ibn Ali, revised, enlarged and introduced by Dr. Abdulvahhob Azzom. - Tehran: Asadi, 1970. -344 p.
8. Zohidov, N. Arabic Literature Written in Persian and Tajik Languages since Arabic Invasion up to Somonids Dynasty/N.Zohidov. - Khujand: State publishing house named after Rahim Jalil,1999.
9. Ibni Nadim, Mukhammad ibn Iskhok/I.Nadim. The Book of Catalogues. Translation by Rizo Tadjaddud.
Tehran, 1393/1973. - 630 p.
10. Muhammad, Fishoraki. Bundorii Isfahoni and Translation of "Shoh-Name"/M.Fishoraki//Scientific-Practical Journal of the Institute of Literature and Humanity under Isfahan University. - 1379. - V.21, 1379. - P. 51-64.
11. Ozartoshi, Ozarnush. Bundori. Great Islamic Encyclopedia/ O.Ozarnush //http://www.cgie.org.ir/encyclopedic/entry/176/321 (date of request: 10.12.2015).
12. Rayohi, Muhammad Amin. Firdawsi/ M.A.Rayohi. - Tehran: New edition, 1375. - 407 p.
13. Salimov, N. Origination and Establishment of Prose Genre in Tajik and Persian Literature ( IX-th - XIII-th centuries)/ N. Salimov.- Khujand: Light of Enlightenment, 2002.
14. Safo, Z. History of Literature in Iran. - V.2 / Z.Safo. -Tehran: Firdaws, 1373/1953.
15. Muin. Persian Dictionary. Contracted, revised and enlarged by Vohidpazhuh and published by "Muin"/ Muin - Tehran: Muin, 1381hijra.
16. Fath ibni Alii Bundorii Isfahoni. Shoh-Name by Firdawsi (Arabic edition)/ F.Bundori. Translated by Abdulmuhammadi Oyati. - Tehran: Cultural publishing-house, 1384hijra. - 651 p.
Бундорй ва тарцумаи «Шохнома»-и Фирдавсй
Вожахои калидй: Тарцумаи Бундорй, «Шохнома»-и Фирдавси, тарцумаи нацл ба маъно, Аззом, Рустам ва Исфандиёр.
Мацола ба тауцици кууантарин тарцумаи «Шоунома»-и Фирдавсй ба забони арабй ва вижагиуои уунари тарцума ва тарцумонй бахшида шудааст. Тарцумаи Бундорй аз руи цадимтарин нусхаи «Шоунома»-и Фирдавсй руи кор омада, матни тарцума то имруз дар даст аст. Мутарцим усули тарцумаи озодро ихтиёр намуда, дар натицаи талхису нацли маъно ва уазфу изофотнависй аз се як уиссаи сурудауои Фирдавсиро уазфу ихтисор ва ду уиссаи онро тарцума кардааст. Бундорй «Шоунома»-ро ба забони арабй бо сабки соддаву равон ва омиёнаву рогиб, бо талхису уазфи хутбауову порауои мадуй сюжети асосии асарро ба хонанда ба тарици соддатар манзур намудааст. Тарцумаи арабии «Шоунома», хоссатан тарцумаи Бундорй далели таваццууи арабуо ва арабзабонон ба уамосаи миллии форсу тоцик буда, хонандаи арабизабоне, ки мацсади иуотаи уамаи достонуои «Шоунома»-ро дорад, уамин тарцума басандааст, то бо ин асар ошной ёбад.
Бундори и перевод «Шахнаме» Фирдоуси
Ключевые слова: «Шахнаме» Фирдоуси, перевод Бундори, смысловой перевод, Аззам, Рустам и Исфандияр
В статье подвергнут анализу старейший перевод «Шахнаме» Фирдоуси на арабский язык. На примере перевода шедевра Фирдоуси автор излагает свои соображения об особенностях перевода персидских сочинений на арабский язык. Упоминается, что перевод был осуществлен Фатх ибн Али Бундори Исфахани с древнейшего списка «Шахнаме» Фирдоуси и сохранился до наших дней. Отмечается, что переводчик избрал стиль свободного перевода, и, сократив на треть поэму Фирдоуси, перевел на арабский язык оставшиеся две трети. Перевод «Шахнаме» на арабский язык осуществлен простым, безыскусным и плавным стилем. Бундори в основном сокращает хутбы и панегирические отрывки из произведения Фирдоуси и в более упрощенной форме предлагает читателям основной сюжет поэмы. Арабские переводы «Шахнаме», и в частности перевод Бундори, свидетельствуют об интересе арабов и арабоязычных читателей к национальному персидско-таджикскому эпосу. Утверждается, что перевод Бундори полностью удовлетворяло желание арабоязычных читателей познакомиться с поэмой Фирдоуси.
Bundori and the Translation of «Shoh-Name» by Firdawsi
Key words: «Shoh-Name» by Firdawsi, translation by Bundori, meaningful translation, Azzam, Rustam and Isfandiyor
The article dwells on the analysis dealing with the earliest translation of «Shoh-Name» created by Firdawsi into the Arabic language. On the example of the translation of FirdawsVs masterpiece the author of the article expounds his own considerations concerned with the peculiarities of the translation of Persian compositions into Arabic. The translation was effectuated by Fath ibn Ali Bundori Isfahani from the ancientest list of «Shoh-Name» and has been preserved up to nowdays. The translator chose the style of free translation and reduced FirdawsVs poems by one third, the remaining two thirds were translated into Arabic by him. The theme under consideration was effectuated into Arabic by simple, artless and smooth style. Bundori mainly reduces khutbis and eulogized passages from Firdawsi^s work and presents to readers the basic plot of the poem in a more simplified form. Arabic translations of «Shohnoma» and Bundori s translation in particular testify to both Arabs" and Arabic-speaking readers" interests in the national Persian-Tajik epos. The author asserts that Bundori s creation completely satisfies the desires of Arabic-speaking readers to become acquainted with Firdawsi^s poem.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Хамробоев Насимцон Абдуллоцонович, номзади илмуои филология, докторанти кафедраи забон ва адабиети форсии факултаи забонуои шарци Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Ч,ущурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: knasim@mail.ru Сведения об авторе:
Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, кандидат филологических наук, докторант кафедры современного персидского языка и литературы факультета восточных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: knasim@mail.ru Information about the author:
Hamroboyev Nasimjon Abdullojonovich, candidate of philological sciences, doctoral student of the department of modern Persian and literature of attached to the faculty of Oriental studies under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Republic Tajikistan, Khujand), Email: knasim@mail.ru
