ТАМЕКИ ӨСҮМДҮГҮНДӨ ЖАНА АНЫН ОРГАНДАРЫНДА (NICOTIANA T) НИКОТИНДИН ТОПТОЛУУ ДИНАМИКАСЫНА ТОПУРАКТЫН НЫМДУУЛУГУНУН ТААСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ. ГЕОГРАФИЯ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ. ГЕОГРАФИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY

e-ISSN: 1694-8688

№1 (2) /2023

УДК: 633.71:631.582(574.2) DOI: https://doi.org/10.52754/16948688 2023 1(2) 3

ТАМЕКИ eСYМДYГYНДe ЖАНА АНЫН ОРГАНДАРЫНДА (NICOTIANA T) НИКОТИНДИН ТОПТОЛУУ ДИНАМИКАСЫНА ТОПУРАКТЫН НЫМДУУЛУГУНУН

ТААСИРИ

ВЛИЯНИЕ ВЛАЖНОСТИ ПОЧВЫ НА ДИНАМИКУ НАКОПЛЕНИЕ НИКОТИНА В РАЗЛИЧНЫХ ЧАСТЯХ

РАСТЕНИЯ ТАБАКА (NICOTIANA T)

EFFECT OF SOIL MOISTURE ON NICOTINE ACCUMULATION DYNAMICS IN DIFFERENT PARTS OF A TOBACCO

PLANT (NICOTIANA T)

Смаилов Эльтар Абламетович

Смаилов Эльтар Абламетович Smailov Eltar Ablametovich

а.ч.и.д.,проф., Кыргыз-взбек эл аралык университети

д. с.-х.н., проф., Международный Кыргызско-Узбекский университет D. A. S, рт}., International Kyrgyz-Uzbek University _eltar [email protected]_

Абдуллаева Рахат Айбековна

Абдуллаева Рахат Айбековна Abdullayeva Rakhat Aybekovna

Эл аралык взген технология жана билим 6epYY институтунун аспиранты

аспирант, Международный Узгенский институт технологии и образования postgraduate student, International Uzgen Institute of Technology and Education

ТАМЕКИ eСYМДYГYНДe ЖАНА АНЫН ОРГАНДАРЫНДА (NICOTIANA Т) НИКОТИНДИН ТОПТОЛУУ ДИНАМИКАСЫНА ТОПУРАКТЫН НЫМДУУЛУГУНУН

ТААСИРИ

Аннотация

Топурактын нымдуулугунун жогорулашында тамеки всумдугунун всуусунун кучввсу негизинен жер устундвгу белугунун всуусунун артыкча кучввсуменен аныкталат. Квчвттврду квчуруп отургузуудан кийин биринчи мезгилде топурактын твмвндвтулгвн нымдуулугунда (25%) тамырдык системанын всуусужогорулатылган нымдуулуктагыга (80%) караганда кучтурввк болушу мумкун. Андан кийинки мезгилде «нымдуу» варианттагы всумдуктврдун тамырдык системасы«кургак» варианттагы всумдуктвргв салыштырмалуу тезирээк всв башташат. всумдуктврду квчуруп отургузгандан кийинки внугуусунун биринчи мезгилинде (50 кун), топурактын нымдуулугуна квз карандысыз турдв (ТНСтан 25%дан 80%га чейинки интервалда) алардагы никотиндин топтолуусу дээрлик бирдей жана бир всумдуккв 27,5ден 31,0гв чейин интервалда турат.Осумдуктврдун топурактын жогорулатылган нымдуулгунда тез всуусунвн улам алардагы никотиндин салыштырмалуу (100 грамм жацы массага миллиграммда) тутуму азыраакАндан кийинки мезгилдерде (квчуруп отургузгандан 50 кундвн кийин) «кургак» варианттагы всумдуктврдвгу никотиндин топтолуусубир кыйла «нымдуу» варианттагыга салыштырмалуу бутундвй всумдук боюнча да, 100 гр жацы массадагы боюнча да катуу озуп кете баштайт. Никотинди тамырларында топтоонун чоцдугу кучтуу даражада сырткы шарттардан квз каранды; тамырлардын всуусу жана алар тараптан никотиндин жасалышынын ортосунда туз квз карандылыкжок.Тамырлардын тез всуусу никотиндин алсыз жацы жасалуусу менен коштоло алат жана, тескерисинче, тамырлардын жай всуусу никотиндин чоц санынын пайда болушу менен байланышкан.

Ачкыч свздвр: топурактын турлвру нымдуулук, никотин, жацы всумдук, бутундвй всумдук, тамыр системасы, тамырлар, жер устундвгу бвлугу, Талгар, тецдеме, динамика, боз топурак, калдыктар.

Влияние влажности почвы на динамику накопление никотина в различных частях растения табака (тсоНата ^

Аннотация

При повышении влажности почвы усиление роста табачного растения в целом определяется преимущественным усилением роста надземной части. Рост корневой системы при пониженной влажности почвы (25% от НВ) в первый период после высадки рассады является даже более сильным, чем при повышенной влажности (80%). В последующий период корневая система растений «влажного» варианта начинает расти быстрее, чем у растений «сухих» вариантов. В первый период (50 дней) развития растений после высадки, независимо от влажности почвы (в интервале от 25 до 80 процентов от НВ), накопление никотина в них (в мг на растение) практически одинаково и находится в интервале от 27,5 до 31,0 мг на одно растение. Благодаря более быстрому росту растений при повышенных влажностях почвы относительное (в мг на 100 граммов свежей массы) содержание никотина в них меньше. В последующих периодах (через 50 дней после высадки) накопление никотина в растениях «сухого» варианта начинает сильно обгонять как по целому растению так и на 100г свежей массы в сравнении с более «влажным» вариантом.

Величина накопления никотина корнями в сильной степени зависит от внешних условий; прямой

Effect of soil moisture on nicotine accumulation dynamics in different parts of a tobacco plant (nicotiana t)

Abstract

With an increase in soil moisture, an increase in the growth of a tobacco plant as a whole is determined by a predominant increase in the growth of the aerial part. The growth of the root system at low soil moisture (25% of HB) in the first period after planting seedlings is even stronger than at high humidity (80%). In the subsequent range from 27.5 to 31.0 mg per plant. Due to the faster growth of plants at elevated soil moisture, the relative (in mg per 100 grams of fresh weight) nicotine content in them is less. In subsequent periods (50 days after planting), the accumulation of nicotine in the plants of the "dry" variant begins to greatly outperform both the The amount of nicotine accumulation by the roots depends to a large extent on external conditions; there is no direct relationship between the growth of roots and the formation of nicotine by them. Rapid root growth may be accompanied by weak nicotine neoformation and, conversely, slow root growth is associated with the formation of large amounts of nicotine.

зависимости между ростом корней и образованием ими никотина нет. Быстрый рост корней может сопровождаться слабым новообразованием никотина и, наоборот медленный рост корней связан с образованием большого количества никотина.

Ключевые слова: типы почв, влажность, никотин, свежее растение, целое растение, корневая система, корни, надземная часть, талгарский, уравнение, динамика, сероземы,, отходы.

Key words: soil types, moisture, nicotine, fresh plant, whole plant, root system, roots, aerial part, talgar, equation, dynamics, sierozem, waste.

КиришYY■ Тамеки eсYмДYГYHYH негизги продукциясы болуп чегилYYЧY заттарды алуу YЧYH жалбырактар эсептелет, ал эми тамыр системасы, сабактар жана уруктуу гулдер тамекини eндYPYШYHYHкалдыктары болуп эсептелет. Мурунку билдирмеде биз тараптан тамекини чегYYЧYЛYк эмес заттарды жана продукцияларды, алардын бири никотиндиалуу болгон,eстYPYYДe тамекинин керектYY компоненттеринин чыгышын кeбeйтYY максатында изилдeeлeрдY жYргYЗYY милдети коюлган эле.Табигый инсектициддер (никотин жана анын туздары) жогорку физиологиялык жигердYYЛYккe ээ, оцой ажырашат, аккумуляцияланышпайт, бул никотиндик препараттардын бир топ жогорку наркына карабастан абдан чоц артыкчылык болуп эсептелет.

Изилдее^н каражаттары жана ыкмалары. Тамекинин eсYп-eнYГYYCYнe бардык эсептeeлeр жана байкоолор тамеки жана махорка менен талаалык, агротехникалык тажрыйбалардын методикасына ылайык жYргYЗYЛДY [1,2,10]. Кесиндинин эсептик аянты 240 м2. Жалбырактын аянтын эсептee - Ф.П.Губенконун таблицасы боюнча, кургак заттын тутуму -тамеки жана махорканын ВНИИ стандартташтыруу лабораториясы тарабынан иштелип чыккан методика боюнча [6]. Тамекинин жалбырактарынын бышкандыгын сунуштоолор боюнча аныкташты [7].Тамеки чийки затында никотинди Келлер боюнча [5], ошондой эле никотин жаначайырды [9] методикаларын пайдалануу менен аныкташты. Маалыматтарды математикалык иштетYYHY Б.А. Доспеховдун [8] дисперсиондук анализ методу боюнча АК.Д Акимовдун жана эц кичине квадраттар методикасы боюнча жYргYЗYштY.

Жыйынтыктар жана талкулар. Тамекинин ГYЛдeрYHдeгY жана уруктарындагы никотиндин тутуму боюнча изилдeeлeр, биз тараптан мурунураак, май алуу YЧYH тамеки уруктарын eндYPYYHYH технологиясын иштеп чыгууда кецири баяндалып eткeн [11,12]. Ошондуктан берилген жумушта биз YЧYH тамеки eсYмДYГYHYH калдыктарындагы, б.а. топурактын нымдуулугуна жараша тамырлардагы жана сабагы менен кошо жер YCтYHдeгY бeлYГYHдeгY никотиндин тутумунун eзгeрYYCYH билуу маанилуу болгон. Ушул нерсе гана бизде Кыргызстандын эскиче сугарылган боз топурактарында тамеки eсYмДYГYH eстYPYYдe топурактын нымдуулугунун чоцдугунун таасирин жана анын бу^н тамеки eсYмДYГYHдe никотиндин топтолуусуна таасирин биринчи кезекте изилдeeгe алууга мажбур кылган себеп болуп эсептелет [6], башкача айтканда:

1) топурактын туруктуу колдогон нымдуулугунда eстYPYЛгeн тамеки eсYмДYГYHдe никотиндин топтолуу даражасын орнотуу;

2) бYTYH тамеки eсYмДYГYHдe жана анын айрым бeлYктeрYHдe никотиндин топтолуусуна топурактын нымдуулугунун eзгeрYYCYHYH тийгизген таасирин изилдee.

всYмДYктeрдYH салмагынын eсYYCYH мYнeздeгeн 1- жана 2-таблицалардын маалыматтарынан топурактын нымдуулугунун кeбeЙYШYнe ылайык (ТНСтан 25тен 80%га чейин) тамеки eсYмДYГYHYH eсYYCY тынымсыз кYчeп турат деген биринчи тыянак, жалпы бYTYм чыгарсак болот. Тажрыйбанын бYTкYЛ жYPYШYHдe бул кYчee жер YCTYHдeгY бeлYкTYH eсYYCYHдe ачык кeрYHгeн, бул бYTYHдeй eсYмДYкTYH массасынын eзгeрYYCYHYH жYPYШYH аныктайт.

1-таблица - Топурактын ар кандай нымдуулугунда ескен 10 тамеки eсYмдYктeрYHYн жана анын бeлYктeрYHYнсалмагы (г) (Талгарский 28 сорту)

Топуракты н нымдуулуг у, ТНСтан %да 5/У", кeчYPYп отургузуу учуру 25/У1, 1-YЛГY 15/УП,

БутYH eсYмдY ктeр Жер YсTYHд eгY бeлYГY там ырл ар БYTYH eсYмдY кгер Жер YсTYHд eгY бeлYГY там ырл ар БYTYH eсYмдY ктeр Жер YсTYHдeг YбeлYГY там ырл ар

25 16,0 15,0 1,0 648 538 110 1050 810 240

40 16,0 15,0 1,0 756 627 129 1140 877 263

60 16,0 15,0 1,0 884 696 188 1646 1269 379

80 16,0 15,0 1,0 1210 1005 205 2420 1866 554

3000

1 50 70

YлгYлeрдY тандап алуу KYндeрY, KYндвр менен

У1=16,6Х-17,3 У2=16Х-10,7 У3=22,5Х-59,4 У4=32,9Х-110,5

1-сYрвт.10 бутун тамеки есумдуктерунун топурактын нымдуулугуна жараша салмагынын (г) eзгeрYY динамикасы (Талгарский 28 тамекин сорту, топурактын тибиэскиче сугарылган кадимки боз топурактар):

У1 = 16,6Х - 17,3-топурактын 25% нымдуулугунда бYTYн eсYмдYктeрдYн салмагынын eзгeрYY динамикасын тецдештирYY;

У2= 16Х - 10,7 - топурактын 40% нымдуулугунда бYTYн eсYмдYктeрдYн салмагынын eзгeрYY динамикасын тендештируу

Уз= 22,5Х - 59,4 - топурактын 60% нымдуулугунда бYTYн eсYмдYктeрдYн салмагынын eзгeрYY динамикасын тецдештирYY;

У4 = 32,9Х - 110,5 - топурактын 80% нымдуулугунда бYTYн eсYмдYктeрдYн салмагынын eзгeрYY динамикасын тецдештирYY.

2000

ÍY

У1=11,3Х-3,9 У2=12,3Х+2,5 У3=17,4Х-40,6 У4=25,6Х-69,8

2-сYрeт.10 тaмеки eсYмдYктeрYHYн жер YстYндeгY бeлYГYHYн сaлмaгынын (г) e3repyy динaмикaсы (сорт - Тaлгaрский 28, TO^paKibrn тибиэскиче сугaрылгaн кaдимки боз TO^paKrap)

У1= 11,3Х - 3,9 - TO^paK^rn 25% нымдуулугундa 10 тaмеки eсYмдYKтeрYHYн жер YстYндeгY бeлYГYHYн сaлмaгынын (г) eзгeрYY динaмикaсын тецдештируу;

У2= 12,3Х + 2,5 - TO^paK^rn 40% нымдуулугундa 10 тaмеки eсYмдYKтeрYHYн жер YстYндeгY бeлYГYHYн сaлмaгынын (г) eзгeрYY динaмикaсын тецдештируу;

Уз= 17,4Х - 40,6 - топурaктын 60% нымдуулугундa 10 тaмеки eсYмдYKтeрYHYн жер YстYндeгY бeлYГYHYн сaлмaгынын (г) e3repyy динaмикaсын тецдештируу;

Уд = 25,6Х -69,8 - топурaктын 80% нымдуулугундa 10 тaмеки eсYмдYKтeрYHYн жер YстYндeгY бeлYГYHYн сaлмaгынын (г) e3repyy динaмикaсын тецдештируу.

2-тaблицa - TonypaKibiH ap кaндaй нымдуулугундa ескен Taлгaрский 28 сортунун 10 тaмеки вCYмдYктвpYHYн орточо суткaлык кошулгaн сaлмaгы

Топурaкты н нымдуулуг у, ТНОган %дa 5/Vдaн25/VI гa чейинки мезгил 25/VIдaн 15/VII гa чейинки мезгил

Бутун eсYмдYKтeр Жер YстYHдeгY бeлYГY тaмырл aP Бутун eсYмдYKтeр Жер YстYHдeгY бeлYГY тaмырлaр

25 12,6 10,46 2,18 20,1 13,6 6,5

40 14,8 12,2 2,56 19,2 12,5 6,7

60 17,4 13,6 3,74 38,1 28,65 9,55

80 23,9 19,8 4,08 60,5 43,5 17,0

1-3-сYрeттeрдeн топурaктын нымдуулугунун тaмеки eсYмдYГYHYн жaнa aнын aйрым бeлYKтeрYHYн eсYп-eнYГYШYнe тийгизген тaaсири тaк кeрYHYп турaт, TO^pa^biH нымдуулугу кaнчaлык жогору болсо, тaмеки eсYмдYГYHYH бaрдык бeлYKтeрY ошончолук жaкшы eнYгeт.

в

д

я ^

ÍY 1_

H ^ U -

о £

а а

8 ¡

¡в л £ ы

ч я a íY ® s

Ê t yy

s ^ s ®

¡^ю и

в

1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0

1 50 70

YлтYлврдY тандап алуу кундвру, кун

YлгYлeрдY тандап алуунун KYндeрY, KYндвр менен

3-сYрвт.10 тамеки eсYмдYГYHYH тамыр системасынын салмагынын (г) eзгeрYY динамикасы (сорт - Талгарский 28, топурактын тибиэскиче сугарылган кадимки боз топурактар):

У1= 3,2Х - 13,3 -топурактын 25% нымдуулугунда 10 тамеки eсYмдYГYHYн тамыр системасынын салмагынын (г) eзгeрYY динамикасын тендештируу

У2= 3,57Х - 13,2 - топурактын 40% нымдуулугунда 10 тамеки eсYмдYГYHYн тамыр системасынын салмагынын (г) eзгeрYY динамикасын тендештируу

У3 = 4,2Х - 19 - топурактын 60% нымдуулугунда 10 тамеки eсYмдYГYHYH тамыр системасынын салмагынын (г) eзгeрYY динамикасын тендештируу

У4= 7,3Х - 40,7 - топурактын 80% нымдуулугунда 10 тамеки eсYмдYГYHYH тамыр системасынын салмагынын (г) eзгeрYY динамикасын тендештируу

Топурактын нымдуулугунун чондугу тамырлардын eсYYCYнe башкача таасир кeрсeтeт. 1-таблицанын маалыматтарынан биринчи мезгил ичинде (5-майдан 25-июнга чейин) тeмeндeтYлгeн нымдуулуктагы (25тен 40% чейин) варианттагы eсYмдYктeрдYH орточо суткалык кошулган массасы абсолюттук чондук боюнча (2,18 жана 2,56 грамм) жана ал 60 жана 80% нымдуулуктагы тамыр системасынын орточо суткалык кошулган салмагынан олуттуу тYPдeкалуу менен айырмаланышып турушат.

Экинчи мезгил ичинде (25-июндан 25- июлга чейин) 25 жана 40%дуу eсYмдYктeрдYH тамырларынын массасынын орточо суткалык кошулган салмагы олуттуу азайган, бирок тажрыйбанын аягына чейин тамырлардын салмагы бYTYHдeй eсYмдYктeрдYH салмагына карата тажрыйбанын башка варианттарындагы eсYмдYктeргe салыштырмалуу баары бир жогорураак бойдон калат, бул тeмeнкY цифралардан кeрYHYп турат (1-табл.).

БYTYHдeй eсYмдYктeрдeгY (4-CYрeт), жер YCTYHдeгY бeлYктeрYHдeгY (5-CYрeт) жана тамыр системасындагы (6-CYрeт) никотиндин тутумунун (мг) eзгeрYYCYHYH динамикасынан eсYмдYктeрдYH eнYГYYCYHYH биринчи

600

1 50 70

YлгYлврдY тандап алуу kyh^py, KYндвр менен

У1=6,8Х-15,9 У2= 6,46Х-17,9 У3=6,1Х-5,6 У4=5,38Х-5,8

4-сYpeт.Топуpактын нымдуулугунда eстYPYлгeн 10 6yxyh тамеки eсYмдYГYндeгY никотиндин тутумунун e3repYY динамикасы (соpт - Талгаpский 28, топуpактын тибиэскиче сугаpылган кадимки боз топуpактаp):

У1=6,8Х - 15,9 -топуpактын 25% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) e3repYY динамикасын тецдештиpYY;

У2 = 6,45Х - 17,9 - топуpактын 40% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) e3repyy динамикасын тецдештиpYY;

Уз= 6,1Х - 5,6 - топуpактын 60% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) e3repyy динамикасын тецдештиpYY;

Уд = 5,38Х - 5,8 - топуpактын 80% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) e3repyy динамикасын тецдештиpYY.

мезгилинде топуpактаpдын нымдуулугу никотиндин топтолуусуна олуттуу деле таас^ кepсeтпeгeндYГY так кepYHYп туpат.Aл эми кийинки мезгилде топуpактын нымдуулугу канчалык жогоpу болсо, бYTYHдeй eсYмдYк боюнча да, жеp YстYHдeгY бeлYГYHдe да eсYмдYктe никотиндин топтолуусу ошончолук кескин тeмeндeйт. Ал эми тамыpдык бeлYГYHдe азайып, анын тутуму кескин тeмeндeйт (6-сYpeт).3-таблицада нымдуулукта eскeн 10 eсYмдYктepдeгY никотиндин тутуму жeнYHдe маалыматтаp келтиpилген. Биpинчи мезгилдин аягына (25.06 -^4YpYn отуpгузгандын 50 кYHY) нымдуулугу аз топуpактагы eсYмдYктepдeгY никотиндин жалпы тутуму (мг) жогоpуpаак. Анын негизги массасы жеp YсTYHдeгY

450

^ 400 и

чИ 350 | 300

н

^ 250

щ

Я 200

Ч.

3-

Я 150 н

100

5

Я

^ 50 0

У1=5,6Х-16,4 У2=5,39Х-17,2 У3=4,75Х-10,06 У4=3,69Х-1,3

1 50 70

YлгYлврдY тандап алуу KYндврY, KYндвр менен

5-сурвт.10 тамеки вCYмдYГYHYн жер устундегу белугундегуникотиндин тутумунун(мг) езгеруу динамикасы (сорт - Талгарский 28, топурактын тиби эскиче сугарылган кадимки боз топурактар):

У1= 5,6Х - 16,4 - топурактын 25% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) езгеруу динамикасын тендештируу;

У2 = 5,39Х - 17,2 - топурактын 40% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) езгеруу динамикасын тендештируу;

Уз= 4,75Х - 10,06 - топурактын 60% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) езгеруу динамикасын тендештируу;

У4 = 3,60Х - 1,3 - топурактын 80% нымдуулугунда никотиндин тутумунун (мг) езгеруу динамикасын тендештируу.

3-таблица. Бутун всумдуктун салмагынан тамырлардын салмагы (% менен)

ТНСтен топурактын нымдуулугу % менен БYTYн есYмдYктYн салмагынан тамырлардын салмагы % менен

25/У1 числого карай 25/УП числого карай

25 17,3 32,3

40 17,3 34,9

60 21,5 25,1

80 17,1 28,1

у

т

у

т н

s

д н

s

т

о

K

s X

16O 14O 12O 1OO SO 6O 4O 2O O

У1=1,94Х+0,48 У2=1,95Х+0,4 У3=1,63Х+4,64 У4=1,39Х+7,12

1 SO 7O

YлгYлврдY тандап алуу KYHíepY, KYндвр менен

в-сYрeт.10 тамеки eсYмдYГYHYн тамыр системасындагы никотиндин тутумунун(мг) eзгeрYY динамикасы (сорт - Талгарский 28, топурактын тиби эскиче сугарылган кадимки боз топурактар):

У1 = 1,94Х + 0,48- топурактын 25% нымдуулугунда тамыр системасындагы никотиндин тутумунун(мг) eзгeрYY динамикасын тецдештируу

У2 = 1,95Х + 0,4- топурактын 40% нымдуулугунда тамыр системасындагы никотиндин тутумунун(мг) eзгeрYY динамикасын тецдештируу;

У3= 1,63Х + 4,64 - топурактын 60% нымдуулугунда тамыр системасындагы никотиндин тутумунун(мг) eзгeруу динамикасын тецдештируу;

У4 = 1,39Х + 7,12 - топурактын 80% нымдуулугунда тамыр системасындагы никотиндин тутумунун(мг) eзгeруY динамикасын тецдештируу

4-таблица. Топурактын нымдуулугунда всквн Талгарский 28 сортундагы 10 тамеки вCYмдYктврYндвгY никотиндин тутуму (мг)

Топуракты н нымдуулуг у, ТНСтан %да 5/V, гачуруп отургузуу учуру 25/VI, 1-улгу 15/VII, 2-улгу

Бутун eсYмдY ктeр Жер устунд eгY бeлYГY там ырл ар Бутун eсYMДY ктeр Жер устунд eiy бeлYГY там ырл ар Бутун eсYMДY ктeр Жер YсTYHдeг у бeлYГY там ырл ар

25 6,7 6,3 0,4 310 205 105 550 418 132

40 6,7 6,3 0,4 290 190 100 539 405 134

60 6,7 6,3 0,4 280 174 106 439 334 105

80 6,7 6,3 0,4 275 170 105 352 267 85

бeлYккe топтолгон. Нымдуулуктун 25 жана 40%дуу варианттарында eсYмдYктeрдYH жер YсTYHдeгY бeлYктeрYHдe никотиндин бир нече чоцураак тутумунун тенденциясы

белгиленYYдe.Тамырларда мындай тенденция кeрсeтYлбeйт, тамырлардагы никотиндин тутуму биринчи 30 кYндYн аягына бардык варианттарда бирдей.

Эгер биринчи мезгил ичинде (5-майдан 25-июнга чейин) никотиндин бир eсYмдYккe топтолушу (мг) тажрыйбанын бардык варианттары учун дээрлик бирдей болсо жана анчалык деле кeп айырмаланбаса, экинчи мезгилдин аягына карай (15-июлга) абал олуттуу тYрдe eзгeрeт - никотиндин эц кeп санын 25%дуу варианттагы eсYмдYктeрдY камтышат жана эц азын 80%дуу вариант камтыйт. Биринчи мезгилде (25-июнга чейин) никотиндин топтолуусу (1 eсYмдYк/мг) тажрыйбанын бардык варианттары YчYн бирдей экенине карабастан нымдуулукта eскeн Талгарский 28 сортунун 10 тамеки eсYмдYГYHYн никотин тутумунун (мг) орточо суткалык кошумча салмагы (5-табл.) алгачкы мезгилде ал топурактын жогорулатылган нымдуулуктагы варианттарында бир аз жогору болгонун кeрсeтYп турат, бирок экинчи мезгилдин аягына тескери тенденция байкалат.Экинчи мезгилдин аягына карай тамырларда никотиндин кошумча салмак кошуусу такыр жок, бардык топтолуулар eсYмдYктYH жер YстYHдeгY бeлYГYнe кетет. Ошондой болсо да, 80 пайыздык нымдуулукта eскeн eсYмдYктeгY никотиндин суммардыкeсYШY 40 %дык нымдуулукта eскeн eсYмдYктeгYгe караганда 3 эсе аз болгон. Балким, экинчи мезгилде никотиндин топтолуусунун темптериндеги мынчалык кучтуу айырмачылыкка алып келген себептердин бири болуп варианттардагы eсYмдYктeрдYH минералдык азык заттар жана биринчи кезекте азот менен камсыздандырылгандык даражасынын eзгeруусY болгон. КeчYPYп отургузуудан кийинки 50-кYHY топурактын нымдуулугу 80%дык варианттагы eсYмдYктeрдYH жацы массасынын салмагы 25%дык варианттагы eсYмдYктeрдYH салмагынан 2 эседен гап ашып тYштY. 80%дык нымдуулуктагы идиштердин топурагында 40%дык нымдуулуктагы идиштердин топурагындагыга караганда минералдык азыктардын сицимдуу элементтери азыраак калган деп божомолдоого болот. Тамырлардын никотинди жыйноо жeндeмдуулYГYH тYздeн-тYз тамырлардын eсуусYHYH натыйжасы катары караганга болбойт шекилдуу.Никотиндин пайда болушуна сырткы шарттар кучтуу таасир гар^тушу мумкун.

5-таблица. Топурактын нымдуулугунда ескен Талгарский 28 сортунун 10 тамеки eсYмдYГYHYн никотин тутумунун (мг) орточо суткалык кошумча салмагы

Топурактын нымдуулугу, ТНСтан %да 5/^цан 25/VI га чейин 25/У"!дан 15/VII га чейин

Бутун eсYмдYктe р Жер YстYHдeгY бeлYГY тамы рлар Бутун eсYмдYктeр Жер YстYHдeгY бeлYГY тамырлар

25 10,1 6,8 3,3 12 10,65 1,35

40 9,4 6,1 3,3 12,45 10,75 1,7

60 9,1 5,6 3,5 8,0 8,0 0,0

80 8,9 5,5 3,4 3,85 4,85 - 1,0

Массанын кeбeйуусY нымдуулук менен жогорку камсыздандырылган eсYмдYктeрдe эц чоц болгондуктан, eсYмдYктYH салмагынын 100 граммына эсептелген никотиндин тутуму "кургак" варианттагы eсYмдYктeрдe эц чоц болгон (6-таблица).

6-таблица - Топурактын нымдуулугунда ескен Талгарский 28 сортунун тамеки eсYмдYГYHYн 100 грамм чийки материалындагы никотиндин тутуму (мг)

Топуракты н нымдуулуг у, ТНСтан %да 5/У, кeчYPYп отургузуу учуру 25/У1, 1-ул^ 15/УП, 2-YЛГY

БYTYH eсYмдY ктeр Жер YсTYHд eгY бeлYГY там ырл ар БYTYH eсYмдY ктeр Жер YсTYHд eгY бeлYГY там ырл ар БYTYH eсYмдY ктeр Жер YсTYHд eгY бeлYГY тамы рлар

25 41,9 39,4 2,5 81,6 54,0 27,6 52,4 40,0 12,4

40 41,9 39,4 2,5 65,7 43,0 23,7 47,3 35,8 11,7

60 41,9 39,4 2,5 53,2 33,1 20,1 26,6 20,3 6,3

80 41,9 39,4 2,5 38,5 23,8 14,7 14,5 11,0 3,5

Тамеки eсYмдYГYндe, азыркы кез караштар боюнча, никотин, болгондо да жаш тамырларда гана, алардын eсYY зонасында пайда болот. Ушуга негизденип, тамырлардын массасынын жогорулашы менен eсYмдYктeгY никотиндин топтолушунун ортосундагы тYз кез карандылыкты кYTYYгe болмок. Айтылган божомолдун тууралыгын текшерYY YЧYн биз тажрыйбанын бардык тeрт нымдуулук вариантындагы тамырлардын жацы массасынын eсYY чоцдугу аныктадык (5.05 дан 25.06 га чейинки жана 25.06 дан 15.07 га чейинки мезгил ичинде) жана бир эле убакта ошол эле мезгилдердеги никотиндин eсYШYн аныктадык. 7-таблицадаушундай салыштыруулардын жыйынтыгы кeрсeтYлгeн.

7-таблица. Топурактын нымдуулугунда ескен Таалгарский 28 сортунун тамеки eсYмдYктeрYHYн тамырлар массасынын eсYШY (граммда) менен никотиндин топтолуусу

Топуракты н нымдуулуг у, ТНСтан %да 5/Удан 25/У1 га чейин 25/У1дан 15.07га чейин

Тамырлар дын массасын ын eсYШY, гр. менен Никотинд ин eсYШY, мг менен Тамырлардын массасы 1 гр кeбeйгeндe никотиндин мг менен eсYШY Тамырла рдын массасы нын eсYШY, гр. менен Никотин дин eсYШY, мг менен Тамырлардын массасы 1 гр кeбeйгeндe никотиндин мг менен eсYШY

25 109 104,6 0,96 130 27 0,21

40 128 99,6 0,78 134 34 0,25

60 187 105,6 0,57 191 -1 -0.005

80 204 104,6 0,51 349 -20 -0,057

7-таблицадан кeрYHYп тургандай, биринчи мезгилде (5.05дан 25.06га чейин),топурактын нымдуулугуна кeз карандысыз тYрдe, тамырдын массасынын eсYШYHYH чоцдугу менен никотиндин eсYШYHYH чоцдугунун ортосунда катыштын туруктуулугу сакталат: жацыдан пайда болгон тамырлардын бир грамм жацы массасына жогорулатылган нымдуулуктагы варианттагы 0,51ден жацы тYЗYЛYш жана нымдуулуктун тeмeнкY вариантындагы (25%) 0,96 мг чейин никотин туура келет.Экинчи мезгил бою таптакыр башка катыш орун алат (25.06 дан 15.07 га чейин). Ушул 20 ^ндук мезгил ичинде нымдуулуктун жогорку варианттарында (60 жана 80%) тамырларда никотиндин азаюусу жYрeт, б.а. ал eсYмдYктYH жер YстYHдeгY бeлYГYнe eтYп кетет, тамырда сакталбайт. 20 ^ндук мезгил

ичинде25 жана 40% нымдуулукта тамырлардын чийки массасы катарына жараша 13 0 жана 134 граммды тYздY, ал эми 80% нымдуулукта 349 граммды тYзгeн, бул дээрлик 2,6 эсе кебуреек. Ал эми никотиндин суммардыкeсYШY тескерисинче бир нече эсе азыраак.

1-августта бардык мезгил бою 25% нымдуулукта eстYPYЛYп келе жаткан eсYмдYктeрдeн эц тегиз eнYккeн eсYмдYктeрY бар 20 идиш тандап алынды жана аларды эки тец топторго бeлYштYPYштY. Биринчи топто 25% нымдуулукта eстYPYYHY уланта беришти, ал эми экинчи топто топурактын ТНСнын 25% нымдуулугунан 80%дык нымдуулуктагы eстYPYYгe которушту. 10-августта, нымдуулук шарты eзгeргeнYнeн 10 кYHдeн кийин, анализдер жасалды, алардын жыйынтыктары 8-таблицада келтирилген.

Тажрыйбанын башталышына карата (жогорку нымдуулукка которуу) минералдык азыктар менен камсыздандырылуу даражасы eсYмдYктeрдYH эки тобу тец YЧYH бирдей болгон деп ишенимдYYрeeк тYPдe божомолдосок болот. 8-таблицасынын маалыматарынан eсYмдYктeрдY топурактын 25% нымдуулугунан 80%дык нымдуулукка которуу eсYмдYктYH бардык

8-таблица. Топурактын нымдуулугунун жогорулашынын тамеки вCYмдYГYHYн вCYYCYнв жана анда никотиндин топтолуусуна таасири

Шарттар Жацы 10 eсYмдYктYH салмагы, грамм менен 10 eсYмдYктeгY никотиндин тутуму (миллиграммда) 100 гжацы материалдагы никотиндин тутуму (миллиграммда)

БYTYH eсYмд Yктeр Жер YCTYHд eгY бeлYГY там ырл ар БутYH eсYмд Yктeр Жер YCTYH дeгY бeлYГ Y тамы рлар БYTYH eсYмд Yктeр Жер YCTYH дeгY бeлYГ Y тамы рлар

всYмдYктeр топурактын 40% нымдуулугунда eсуунY улантышат 1350 1020 330 630 478 152 74,3 50,5 23,8

всYмдYктeртопу рактын нымдуулугунун 40%ынан 80%ына которулду 1754 1397 357 456 403 53 41,6 31,2 10,4

бeлYктeрYHYH eсYYCYH олуттуу тYрдe кYчeткeн, бирок кYчeтYлгeн eсYYгe параллелдуу никотиндин тутумун кeбeйтуу жок экендиги кeрYHYп турат. 0CYмдYктeрдY жогорку нымдуулукка которгондон 10 кYHдeн кийин эле алардагы никотиндин тутуму 25 пайыздык нымдуулуктагы топуракта eсуунY уланткан eсYмдYктeргe караганда, абсолюттук чоцдук боюнча да (1 eсYмдYккe мг), салыштырма чоцдук боюнча да (100 грамм жацы материалга миллиграммда) олуттуу турдe азайган.Мына ошентип, топурактын нымдуулугун жогорулатуу тамырлардын eсуусYH олуттуу кучeткeнYнe карабастан, бул никотин продукциясын тамырларда кучeтуу менен байланышкан эмес.

Тыянактар.

1. Топурактын нымдуулугунун жогорулашында тамеки eсYмдYГYHYн ocyycyhyh KY4eecY негизинен жер YстYндeгY бeлYГYHYн ecYYCYHYH артыкча KY4eecY менен аныкталат;

2. КeчeттeрдY Ke4YPYn отургузуудан кийин биринчи мезгилде топурактын тeмeндeтYлгeн нымдуулугунда (25%) тамырдык системанын ecYYCY жогорулатылган нымдуулуктагыга (80%) караганда кYчтYрeeк болушу мYмкYн. Андан кийинки мезгилде «нымдуу» варианттагы eсYмдYктeрдYн тамырдык системасы«кургак» варианттагы eсYмдYктeргe салыштырмалуу тезирээк ece башташат.

3. 0cYмдYктeрдY кeчYPYп отургузгандан кийинки eнYГYYCYHYн биринчи мезгилинде (50 ^н), топурактын нымдуулугуна кeз карандысыз тYрдe (ТНСтан 25%дан 80%га чейинки интервалда) алардагы никотиндин топтолуусу дээрлик бирдей жана бир ecYмдYккe 27,5ден 31,0гe чейин интервалда турат.0cYмдYктeрдYH топурактын жогорулатылган нымдуулгунда тез ecYYCYнeн улам алардагы никотиндин салыштырмалуу (100 грамм жацы массага миллиграммда) тутуму азыраак.

4. Андан кийинки мезгилдерде (кeчYPYп отургузгандан 50 кYHдeн кийин) «кургак» варианттагы ecYмдYктeрдeгY никотиндин топтолуусубир кыйла «нымдуу» варианттагыга салыштырмалуу бYTYHдeй ecYмдYк боюнча да, 100 гр жацы массадагы боюнча да катуу озуп кете баштайт.

5. Никотинди тамырларында топтоонун чоцдугу кучтуу даражада сырткы шарттардан кeз каранды; тамырлардын ecууcY жана алар тараптан никотиндин жасалышынын ортосунда TYз кeз карандылык жок.Тамырлардын тез ecууcY никотиндин алсыз жацы жасалуусу менен коштоло алат жана, тескерисинче, тамырлардын жай ecууcY никотиндин чоц санынын пайда болушу менен байланышкан.

Адабияттар

1. Смаилов Э.А. Влияние типа почв и ее влажности на динамику накопление никотина в листьях различных сортов табака (Nicotiana T) [Текст] / Э.А.Смаилов, Ж.Т.Самиева, Р.А. Абдуллаева. -Барнаул: Вестник АГАУ, № , 2019. - С.

2.Самиева Ж.Т. Технология производства семян табака для получения масла [Текст] / Ж.Т.Самиева, Э.А.Смаилов, Дж.А. Акималиев. - Бишкек: Илим, 2003. - 56с.

3. Смаилов Э.А. Нетрадиционное использование табака и его отходов [Текст] / Э.А.Смаилов, Ж.Т.Самиева. - Бишкек: 2009. - 104с.

4.Жумабеков Э.Ж. Почвы Кыргызстана и повышение их плодородия [Текст] / Э.Ж. Жумабеков.

- Бишкек: Том 1, 2019. - 551с.

5. Шмук А.А. Химия табака и махорки [Текст] / А.А.Шмук. - М.: Пищепромиздат, 1948. - 580с.

6. Каменщикова С.В. Определение никотина в табаке [Текст] / С.В.Каменщикова. - М.: Табак, №1, 1980. - С.48-51.

7. Патент Кыргызской Республики, А24В 15/00 (2015.01). Способ получения никотина и смолы из остатков табачного сырья [Текст] / Э.А.Смаилов, Ж.Т.Самиева, Р.А. Абдуллаева и др.; Бишкек. Инновационный центр фитотехнологии НАН КР. - №1721; заявл. 11.03.14; опубл. 30.04.15, Бюл. №4. - 3с.

8. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М.: «Колос», 1979. - 234с.

9. Машковцев М.Ф. Химия табака [Текст] / М.Ф.Машковцев. - М.: Пищевая промышленность, 1971.

- 440с.

10. Методика полевых, агротехнических опытов с табаком и махоркой [Текст] / [Г.М. Псарев, Ю.А. Штомпель, П.Н. Оказов и др.]. - Краснодар: Издательство «Кубань», 1978. - 140с.

11.Самиева Ж.Т. Технология производства семян табака для получения масла [Текст] / Ж.Т.Самиева, Э.А.Смаилов, Дж.А. Акималиев. - Бишкек: Илим, 2003. - 56с.

12. Смаилов Э.А. Нетрадиционное использование табака и его отходов [Текст] / Э.А.Смаилов, Ж.Т.Самиева. - Бишкек: 2009. - 104с.