ТАЛАС ӨРӨӨНҮНДӨГҮ БИЛИМ БЕРҮҮ СИСТЕМАСЫНЫН ТАРЫХЫ (1920-1980-жж.) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY

e-ISSN: 1694-8610

№2/2023, 121-127

УДК: 947.1(575.2)(043.3) DOI: https://doi.org/10.52754/16948610 2023 2 15

ТАЛАС ePeeHYHqerY БИЛИМ БЕРYY СИСТЕМАСЫНЫН ТАРЫХЫ (1920-1980-

жж.)

ИСТОРИЯ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ В ТАЛАССКОЙ ДОЛИНЕ (1920-1980 гг.) HISTORY OF THE EDUCATION SYSTEM IN THE TALAS VALLEY (1920-1980)

Кулова Элнура Кемелбековна

Кулова Элнура Кемелбековна Kulova Elnura Kemelbekovna

т.и.к., доцент Талас мамлекеттик университети

к.и.н., доцент, Талаский государственный университет Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Talas State University elnura kulova@mail.ru

Култаева Марина Таласбаевна

Култаева Марина Таласбаевна Kultaeva Marina Talasbaevna

Магистрант, Талас мамлекеттик университети

Магистрант, Талаский государственный университет Master's student, Talas State University kultaevamarina742@gmail.com

ТАЛАС ерее^нде^ БИЛИМ БЕРYY СИСТЕМАСЫНЫН ТАРЫХЫ (1920-1980-жж.) Аннотация

Макалада билими берYY системасынын тарыхын изилдeeнYн бYГYнкY мезгилде да актуалдуулугу. Мезгил eзY тастыктагандай билими берYYHYн сапатын жогорулатуу менен гана билимдYY, жоопкерчиликтYY жарандарды тарбиялоого болору, кыргыз элинин жарым кечмен жашоосунан толук отурукташкан жашоого еткен мезгилден тартып, Совет бийлигинин алгачкы мезгилиндеги жана 1980- жылдарга чейинки убактагы сабатсыздыкты жою бонча жасалган иштер тууралуу кароону чечтик. Ошону менен катар сабатсыздыкты жою боюнча атайын чоц адамдарга ачылган кечки мектептер, жалпыга билим берYYHYн 4 жылдан 7 жылга eтYШY, айылдарда сабатсыздыкты жана чала сабатсыздыкты жоюу боюнча жYргYЗYлгон иштер боюнча архивдик материалдар каралып анализ жасалды. Ошону менен катар аялдарды коомдук иштерге активдYY аралыштыруу, Таластагы аялдар кецешинин биринчи терайымы, орто мектептерде кечки мектептер ачылып андагы окуган окуучулардын саны жана жацы ачылган мектептерде уюштуруу процесстеринин ЖYPYШY берилди.

Ачкыч свздвр: билим берYY, жалпыга билим берYY, сабатсыздык, чала сабатсыздык, кечки мектептер, аялдар кецеши,орто кесиптик окуу жайлар.

История системы образования в таласской долине (1920-1980 гг.)

Аннотация

В данной статье рассматривается актуальность изучение системы образования, а также то что с помощью улучшения системы образования можно воспитать образванного, ответственного гражданина. Работы сделанные в ликвидации массавой не грамотности начавшийся в первые годы Советской власти сопроваждался с процессом расселения полукочевых кыргызов продолжая до 1980- гг. Как подтверждает сам период, воспитать образованных и ответственных граждан можно только за счет повышения качества образования. При этом были изучены и проанализированы архивные материалы о ликвидации неграмотности и частичной неграмотности в селах, а также рассмотрены процессы по активизации участие женщин в общественной жизни, первый председатель женсовета в Таласе, количество учащихся, обучающихся в общеобразовательных школах, архивные материалы по открытии новых школ, и о работе вечерних школ.

History of the Education System in the Talas Valley (19201980)

Abstract

This article considers the relevance of studying the education system, as well as the fact that by improving the education system, you can educate an educated, responsible citizen. The work done in the elimination of mass literacy, which began in the first years of Soviet power, coincided with the process of resettlement of semi-nomadic Kyrgyz, continuing until the 1980s. As the period itself confirms, it is possible to educate educated and responsible citizens only by improving the quality of education. At the same time, archival materials on the elimination of illiteracy and partial illiteracy in villages were studied and analyzed, as well as processes for intensifying the participation of women in public life, the first chairman of the women's council in Talas, the number of students studying in secondary schools, archival materials on the opening of new schools, and on the work of party schools.

Ключевые слова: образование, общее образование, неграмотность, частичная неграмотность, вечерние школы, женсовет, средние профессиональное училища.

Keywords: education, general education, illiteracy, partial illiteracy, evening schools, women's council, secondary vocational schools

Киришуу

Советтер Союзунда элге билим берYY ошол кездеги саясий кырдаалга жана партиянын генералдык линиясы менен тыгыз байланышта болгон. Совет мамлекети орногондон кийин эле билим берYYгe биринчи кезекте кен^л бурулган. 1917-жылдын 9-ноябрында БYткYл Россиялык Борбордук Аткаруу Комитетинин жана Эл Комиссарлар Советинин биргелешкен Декретине ылайык Эл агартуу комитети тYЗYЛYп ага элге билим берYY жана маданияттын системасын башкаруу милдети жYктелген. 1918-жылдын 5-февралында Элдик комиссарлар кенешинин декрети менен чиркее мамлекеттен, мектеп чиркееден белYнген (Барсенковжана Вдовин, 2005 ,180-б) Совет бийлигин алгачкы мезгилинде кабыл алынган жогорудагы чечимдер албетте кийинки билим берYY системасына ез таасирин тийгизген.

РСФСР Эл Комиссарлар Совети 1920-жылдын 19-июнунда сабатсыздыкты жою боюнча БYткYЛ Россиялык езгече комиссия тYЗYЛген. "Массалык сабатсыздыкты жою" боюнча мамлекеттик денгээлде иштер жYPYп 16-50 жаштагы адамдардын сабатсыздыгын жоюу боюнча иштер жYрген.

Башталгыч билим берYY тармагында 1920-жылдардагы негизги маселе сабатсыздыкты жою болуп кала берген. Барсенков А. С., Вдовин А. И. биргелешкен «Россиянын тарыхы» эмгегинде 1923-жылы Эл агартуу комиссариатынын декрети менен «Сабатсыздыкты жою» коому тYЗYЛгендYГYн белгилешкен. 1,2 миллиондон ашык адам айыл-кыштакка маданиятты жогорулатууга жардам берYYге арналган шаардык патронаждык уюмдарга биригишкен. Сабатсыздыкты жоюуну тездетYY ылайыктуу мекемелерге жYктелген. 1924-жылга карата окуучулардын санын (калктын абсолюттук кыскаруусу менен) дээрлик 1914-жылдын денгээлине (98%) жеткирYYге мYмкYн болгонуна карабастан, мектептердин саны согушка чейинки денгээлдин 83% гана тYЗген (Барсенков жана Вдовин, 2005,181- б). Бул мезгилде студенттердин негизги агымы кароосуз калган балдар болгон. 1925-1928-жылдары мектеп жашындагы бардык балдарга билим бериле баштагандыктан, жергиликтYY Совет бийлигинин буйруктары менен жалпыга милдеттYY башталгыч билим берYY киргизилген. МилдеттYY тYPде башталгыч билим алуу ез жемишин берген.

Архивдик булактарга таянуу менен ошол мезгилдеги массалык сабатсыздыкты жою иштери боюнча бYTYндей елкеде анын ичинде Талас ерее^нде да чон иштер аткарылгандыгын белгилееге болот. Бул иштер жарым кечмен элдерди отурукташтыруу менен коштолгон. Негизинен чон адамдардын сабатсыздыгын жою боюнча аткарылган иштер Советтик билим берYYHYн жетишкендиктеринин бири деп белгилееге болот. Алсак 1950- жылы Киров №1 орто мектебинде- 71 адам, Бейшеке орто мектебинде -143 адам, Кек-Сай орто мектебинде -75 адам 3-6 класстарда кечки мектептен билим алышкан. Грозный орто мектебинин базасында 4-7 класстар орус тилинде кечки мектеп болуп уюшулган. (Талас обл. архиви Ф.1, оп.1, д.218, л.1-2).

30-жылдардын башталышында башталган бул процесстин натыйжасында дээрлик 80-жылдардын аягына чейин кечки мектептер (вечерние школы) иштеп келгендигин архивдик документтер далилдейт.

Жогорудагы иштерге карабастан сабатсыздыкты жою боюнча кыйынчылыктар жаралган. Архивдик материалдарда буга далил катары райондун начальниги жолдош Токтосуновдун райондо сабатсыздыкты жоюнун жYPYШY же^нде^ докладын кароого

болот. Ал докладдын негизинде РАКтин Президиуму сабатсыздыкты жана чала сабатсыздыкты жоюунун жYPYШY начар жYPYп жаткандыгын белгилейт. Облус боюнча 2968 адам сабатсыз болсо жарым сабаттуу 1933 адам, бардыгы болуп 4901 адам. Бир катар селолук Советтерде жана колхоздордо ликпункттар YЧYн жайлар жок, ошондой эле алар жарык жана аккумулятор менен камсыз кылынган эмес. БYлкYлдeк, Таш-Тебе, Талас селолук Советтеринде сабатсыздыкты жою айрыкча начар жYPYгeн. Кээ бир окуу мекемелеринде сабатсыз, максатына туура келбеген мугалимдер иштегендиги белгиленген (Талас обл. архиви Ф.193, оп.1, д.141, л.71-72-73)

Совет бийлигинин алгачкы жылдарында эле Борбордук Азия элдеринде аялдар маселеси курч коюлгандыгы маалым. 1919-жылы кYЗYHдe РКП(б) Борбордук Комитетинин атайын чечими менен eлкeнYн партиялык комитеттеринин алдында аялдардын арасында иш жYргYЗYY, алардын сабатсыздыгын жоюу, жашоонун жацы образы YЧYн кYрeш жана аялдарды экономикалык жана коомдук-саясий турмушка активдYY катышууга тартуу процесси башталган (Кулова, 2017, 27-б.). 1919-1920-жылдарда эле Кыргызстанда, ошондой эле бYткYл елкеде партиялык комитеттердин алдында аялдар бeлYмдeрY тYЗYлгeн. Аялдар бeлYмдeрY жумушчу аялдар менен дыйкан аялдардын конференцияларын eткeрYп, делегаттардын чогулуштарын eткeрYп, аялдарды советтик, профсоюздук жана башка коомдук иштерге, eндYPYшкe тарткан(Кулова, 2017, 28-б.).. Аялдар бeлYмдeрY тарабынан Талас ерее^нде да иштер жYргeн. Айылдагы аялдар бeлYMYHYH биринчи активисти болуп Дмитриевкада Склярова Агафья Григорьевна дайындалган. Ал Янгичектин кыргыз жана езбек аялдарынын арасында TYШYHДYPYY иштерин жYргYЗгeн. 1929-жылы Склярова А.Г. Таластын аялдарынан ЦБТ - эмгекчилердин маданиятын жана турмушун жакшыртуу боюнча биринчи Москва курстарына жиберилген (Кулова, 2017, 40-б.).. Активист аялдардын бири Тарадина Марфа Тимофеевна болгон, ал Талас шаарында басмачыларды талкалоого катышкан, кийин Ички иштер министрлигине милиционер -кeзeмeдeeчY болуп кирген(Кулова, 2017, 40-б.).. Белгилей кетсек, аялдарды боштондукка чыгаруу саясаты жана аялдар бeлYмдeрYн TYЗYY 30-жылдардын аягында эле ез жемишин берген. Анткени аялдар коомдук турмушта гана эмес, пролетариаттын негизги жумушчу кYЧY катары да эмгекчилердин 50 пайызын TYЗгeн.

Совет бийлигинин алгачкы жылдарында Дмитриевкадагы мектепте директор болуп Н.Г.Семенов иштеген. Мурдагы орус улутундагы мектептин ордуна кыргыз балдары YЧYн мектеп-интернат ачылган (Талас обл. архиви, ф. 325, оп. 1, ед. 1).

Дыйкан жаштарынын мектеби уюштурулган. Ошол жылдары Дмитриевкада мектептер жана мугалимдер негизги прогрессивдYY кYЧ болгон. Бул жерде биринчи жаштар уюмдары тYЗYлгeн. Адегенде «Кек кейнекчендер», анан комсомол, пионер. Мугалимдер комсомолецтер менен бирдикте маданий революцияны ишке ашырышты, улуулардын жана жаштардын арасында тарбиялык (сабатсыздыкты жою) программалары боюнча сабактарды уюштурушту. Анда калктын 90% сабатсыз болгон.

Архивдик материалдарда 1924-жылга чейин мугалимдерге натуралай (дан жана башка продуктылар) ата-энелеринин эсебинен акы тeлeнYп келгендиги берилет. 1926-жылы Кыргыз АССРи TYЗYлгeн. Элге билим берYYHY eнYкTYPYY активдештирилген. 1931-жылы Дмитриевка айылында биринчи этаптагы Дмитриевка мектеби - 237 окуучу, 6 класс, Лениндик таяныч мектеби - 179 окуучу, 4 класс иштеген. 9спYPYMдeр мектеби - 74

окуучу, 2 клэсс, КЖM(ШКM), мектеп-интеpнaт эчылгэн (Тaлaс обл. apxиви Ф.193, оп.1, д.141, л.71-72-73).

1951/52-окуу жылындэ облaсттын эл чapбa плэнын оpyндaтyy мaксaтындa эмгекчилеp депyтaттapынын Тaлaс облaсттык Советинин aткapyy комитети Буденов paM^Híarbi Будёновский жети жылдык мектеби оpто мектеп болуп кaйpa уюшт^уу боюнчa Киpов paйонyнyн Гpозненский yчaстогyндa эки оpто мектептеpдин — розный жaнa Акчийде болуусу мaксaткa ылaйыктyy эместигин эске aлып, paйондyн кьфгыз yчaстогyндa оpто кыpгыз мектептеpи жок болгондyктaн Бейшекеге жети жылдык мектебин жэлпы билим беpYYЧY оpто мектепке кaйpa yюштypyy кapaлгaн. 8-10-клaсстын окyyчyлapы YЧYн 50 aдaмдaн тypгaн мектеп-интеpнaттын aчылышы. Акчий оpто мектеби жети жылдык мектеп болуп кaйpa тYЗYлсY боюнчa чечимдеp кaбыл aлынгaн (Тaлaс обл. apxиви Ф.1, оп.1, д.218, л.1-2).

Жэныдэн yюштypyлгaн оpто мектептеpдин ноpмaлдyy иштеши YЧYн зapыл шapттapды окуу жылынын бaштaлышынa чейин кaмсыз кылуу, мектеп эмеpектеpи менен кaмсыз кылуу paйондyк aткapyy комитетинин тepaгaлapынa жYктeлгeн. Ошол эле жылдын 25^вгустутан кечиктиpилбестен жэны aчылгaн оpто мектеш^ди педaгогикaлык кaдpлap менен толук кэмсыз кылуу дa тaлaп болгон.

Mедицинaлык окуу жaй тYЗYлгeн 14 жылдын ичинде (1955-1969) бapдыгы болуп 1207 aдис дaяpдaлгaн, aнын ичинен 492 фельдшеp, 246 aкyшеpкa, 469 медaйым.Биpинчи бYTYPYY 1958-жылы болгон. Mедицинaлык окуу жaйдын биpинчи диpектоpy Т.Андpеевa болгон (Кyловa, 2017, 61-б). Белгилей кетYYЧY жaгдaй бул окуу жaйды aяктaгaн бYTYPYYЧYлep мыкты адис кaтapы тaaнылгaн.

1960-жылы бaлдapды оpyс жэнэ кыpгыз тилдеpинде пapaллелдYY окутуучу сегиз жылдык мектеп-интеpнaт эчылгэн (Куловэ, 2017, 72-б) 1962-жылы жэцы сегиз жылдык мектеп эчылды. 1968-жылы шaapдaгы pеконстpyкциялaнгaн мектептеpдин биpи болгон мypдaгы Ленинскaя оpто мектеп, негизги, эндэн кийин толук эмес оpто мектеп болуп кэлгэн . Ал эми 1974-жылы мектеп шaapдын боpбоpyнaн зэмэн6эп тишуу жэцы имapaткa ээ болгон.

1970-1988-жылдapы шaapдын мектептеpинде чон eзгepYYлep болду. Myгaлимдеpдин жэнэ эл aгapтyy оpгaндapынын кызмaткеpлеpинин кYчapaкети жэлпыгэ милдеттYY оpто билимге eтYYHY эяктоо жэнэ билим беpYYHYн жaцылaнгaн мэзмунун киpгизYY 6оюнчэ пapтия менен eкмeттYн чечимдеpин ишке aшыpyyгa бaгыттaлгaн. Тэлэс шaapындaгы жэлпы билим беpYYЧY мектептеpде окyyчyлapды эмгекке тapбиялоо жэнэ кесипке 6эгыттоо мaселелеpине га^л бypyлгaн. Бул эл чapбaсынын квэлиФикэциялуу кaдpлapгa болгон кеpектeeлepYн кaнaaттaндыpyy YЧYн элдэ кэнчэ ын^йлуу шapттapды тYЗгeн.

Тэлэс шaapындaгы 1978/79-окуу жылындэ жэлпы билим беpYYЧY оpто мектеш^дин сегизинчи клэссты бYTYPYYЧYлepдYH бapдыгы оpто билим элэ 6эштэшкэн. Шaapдын мектеш^инин мaтеpиaлдык 6эзэсын чындоого кeп ган^л бypyлгaн. Алсэк, онунчу беш жылдыккэ мaмлекеттик кэпитэлдык сaлымдapдын эсебинен Тэлэс шaapынын мектептеpи 336417 мин сомго окуу кypaлдapын, теxникaлык окуу кypaлдapын сэтып элышкэн (Тэлэс обл. apxиви Ф.1, оп.1, д.218, л.1-2).

. 1979/80-окуу жылына карата шаардын бардык орто мектептери окуунун кабинеттик системасына eттY. Учурда физика, химия, география, математика, орус тили, биология жана башкалар боюнча 52 кабинет бар.

1980-жылы шаардагы кYHДYЗГY жана кечки мектептердин окуучуларынын контингенти 5053 окуучуну TYЗгeн. Белгилей кетсек 30-жылдары Талас eрeeнYHдe 7118 сабатсыз, 1701 жарым сабаттуу калк болгон (Кулова жана Боромбаева, 2017, 66-б.).

1980-жылдары шаар калкы 22958 адамды TYЗгeн. Алардын ичинен 1044 адам жогорку, 110 адам толук эмес жогорку, 1965 адам атайын орто, 3805 адам орто, 3994 адам толук эмес орто билимдYY. Окуучуларды эмгекке тарбиялоону, тарбиялоону жана кесипке багыт берYYHY ишке ашыруу боюнча бир топ иштер жYргYЗYлгeн. Шаарда 1977-жылы мектептер аралык окуу-eндYPYштYк комплекс тYЗYЛYп, анда жалпы билим берYYЧY мектептердин 9-10-класстарынын 645 окуучусу билим алган . Бул жерде окуучулар машина жасоо, машинка терYY жана иш кагаздарын жYргYЗYY, ашпозчулук боюнча билим алып, сатуучу, eтYкЧY, кыш кыноочу, тигYYЧY адистиктерин алышкан (Талас обл. архиви Ф. 126 оп №1 ед.86 стр.94).

Учурда шаардын бардык мектептеринде окуучулар YЧYн ысык тамак уюштурулуп, узартылган кYн, ийримдер уюштурулуп, окуу китептери бекер пайдаланылууда. Шаардагы мектеп окуучулары 100% бекер окуу китептери менен камсыздалган. 1-4-класстар YЧYH 7000 рублга окуу китептери сатылып алынган (Кулова жана Боромбаева, 2017, 66-б).

Райондо жацы мектептерди ачуу жана башталгыч мектептерди жети жылдык болуп кайра TYЗYY же^нде» Райондун эл чарба планын элге билим беруу боюнча аткарууда эмгекчилер депутаттарынын Талас областтык Советинин аткаруу комитетинин Райондук аткаруу комитеттери арызга ылайык жети башталгыч мектепти жети жылдык мектепке кайра TYЗYY, Райондо жацы эки мектепти ачуу же^нде Киров райондук аткаруу комитетинин «Жуан-Тебе» совхозунун №1 фермасындагы жети жылдык мектеп, «Кек-Сай» совхозундагы Кайнар башталгыч мектебин ачуу жана мектептерди 1951-жылга жетишпеген инвентарлар жана окуу жабдуулары менен камсыз кылуу каралган. Окуу жылынан тартып мектептердин нормалдуу иштеши учун зарыл шарттарды тYЗYYгe райондук аткаруу комитеттердин председателдери милдеттендирилген. Мындай иш чаранын жYргYЗYЛYШY менен катар жацы ачылган мектептерде окуу жылынын 20-августунан кечиктирбестен жацыдан уюштурулган бардык жети жылдык мектептерди педагогикалык кадрлар менен толук камсыз кылууга мектептин башчылары милдеттендирилген.

Жогруда келтирилген маалыматтардан Талас eрeeнYндeгY жалпы билим берYY системасы ошол мезгилдин талабына ылайык аткарылгандыгын жана уюшулгандыгын билYYгe болот. Жалпы алганда азыркы мектептердеги билим беруу, ар бир айылда мектеп ачуу жана окуу жабуулары менен камсыз болушу жана аталган маселелердин жер-жерлерде кеземелге алынуусу менен ишке ашкандыгы белгилYY

Литература

1. Барсенков А. С., Вдовин А. И. (2005) История России. 1917-2004. - Аспект-Пресс, Москва (Электронный ресурс) доступ режима: https://ru.wikipedia.org/

2. Кулова Э.К. (2017) Талас шаарынын тарыхы (1877-2010) - тарых илиминин кандидаты

окумуштуулукнаамыналууYЧYнжазылгандиссертациянынколжазмасы.-Бишкек.

3. Кулов Э.К., Боромбаева З.К. (2017) Исторические условия возникновения города в Таласской долине// Вестник Ошского государственного университета. Специальный выпуск.

4. Постановления главы Таласской городской государственной администрации [Текст] // Таласский обл. архив, ф. 86, оп. 1, д. 931, л. 41, 49.

5. Раскрепощение женщин Киргизии Великой Октябрьской социалистической революцией (1917-1937 гг.) [Текст]: Сборник документов и материалов. - Фрунзе: Кыргызстан, 1973. - 300 с.

6. Таласский областной архив, Ф. 104, ед. 26, л. 18.

7. Таласский областной архив Ф 126 оп №1 ед.86 стр.94

8. Таласский областной архив Ф.1, оп.1, д.218, л.1-2.

9. Таласский областной архив Ф.193, оп.1, д.141, л.71-72-73

10. Таласский областной архив, ф. 325, оп. 1, ед. 1.