CC BY
6ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№4/2023, 107-116
ЭКОНОМИКА
УДК: 336.648
DOI: 10.52754/16948610 2023 4 12
САНАРИПТИК ЭКОНОМИКА ШАРТТАРЫНДА ИШКАНАНЫН КАРЖЫ
РЕСУРСТАРЫН БАШКАРУУ
УПРАВЛЕНИЕ ФИНАНСОВЫМИ РЕСУРСАМИ ПРЕДПРИЯТИЯ В УСЛОВИЯХ
ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ
MANAGING A COMPANY'S FINANCIAL RESOURCES IN THE DIGITAL ECONOMY
Имаралиев Омурбек Рахманалиевич
Имаралиев Омурбек Рахманалиевич Imaraliev Omurbek Rakhmanalievich
э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University [email protected] ORCID: 0000-0002-1172-7307
Бексултанов Азисбек Абдилкариевич
Бексултанов Азисбек Абдилкариевич Beksultanov Azisbek Abdilkarievich
э.и.д., профессор, М. Рыскулбеков атындагы Кыргыз экономикалык университети
д.э.н., профессор, Кыргызский экономический университет имени М. Рыскулбекова Doctor of Economics, Professor, Kyrgyz Economic University named after M. Ryskulbekov
САНАРИПТИК ЭКОНОМИКА ШАРТТАРЫНДА ИШКАНАНЫН КАРЖЫ
РЕСУРСТАРЫН БАШКАРУУ
Аннотация
Макалада экономиканы санариптештируу шарттарында ишкананын каржылык ресурстарын башкаруу ыкмалары жана каржылык инструменттеринин колдонулуштары каралган. Салттуу жана санариптик экономиканын каржылык инфраструктурасынын элементтери аныкталган. Андан сырткары, макалада салттуу каржылык инфраструктурадан олуттуу айырмачылыктары бар онлайн платформалар аркылуу каржылоонун альтернативдуу ыкмасын колдонуу менен каржылык процесстерди автоматташтыруу, санариптик продуктулардын пайда болушу, кредиттик ресурстарды алуунун жацы булактары талкууланат. Берилген материалдардын негизинде, санариптик продуктылар экономиканы санариптештируунун негизинде ишкананын финансылык ресурстарын башкаруунун натыйжалуулугун жана атаандаштыкка жендемдуулугун жогорулатууга ебелге тузеру айдан ачык. Жацы экономика шарттарындагы ишкананын каржылык ресуртарын башкарууда санариптик енумдерду колдонуунун мумкунчулуктеру ачылды. Натыйжада салттуу экономикадан санариптик экономикага интеграциялаштыруу этаптарында каржылык ресурстарды башкарууну санариптештируунун актуалдуу экени илимий-методикалык жолдор менен аныкталды.
Ачкыч свздвр: санариптик экономика, каржы ресурстары, башкаруу, ишкана, енугуу, каржы ресурстарын башкаруу, санарип экономикасынын енумдеру.
УПРАВЛЕНИЕ ФИНАНСОВЫМИ РЕСУРСАМИ ПРЕДПРИЯТИЯ В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ
Аннотация
В статье рассматриваются методы управления финансовыми ресурсами компании и использование финансовых инструментов в условиях цифровизации экономики. Определены элементы финансовой инфраструктуры традиционной и цифровой экономики. Кроме того, в статье рассматриваются автоматизация финансовых процессов, появление цифровых продуктов и новых источников получения кредитных ресурсов с использованием альтернативного метода финансирования через онлайн-платформы, которые существенно отличаются от традиционной финансовой инфраструктуры. На основе приведенных материалов видно, что цифровые продукты способствуют повышению эффективности и
конкурентоспособности в управлении финансовыми ресурсами предприятия на основе цифровизации экономики. Открылись возможности использования цифровых продуктов в управлении финансовыми ресурсами компании в условиях новой экономики. В результате научно-методическими средствами определена актуальность цифровизации управления финансовыми ресурсами на этапах интеграции от традиционной экономики к цифровой экономике.
MANAGING A COMPANY'S FINANCIAL RESOURCES IN THE DIGITAL ECONOMY
Abstract
The article explores strategies for overseeing a company's financial assets and the utilization of financial tools within the framework of the digital transformation of the economy. It identifies components of the financial infrastructure in both traditional and digital economies. Additionally, the article delves into the automation of financial procedures, the advent of digital products, and novel avenues for acquiring credit resources through alternative online financing platforms, which markedly differ from conventional financial structures. Drawing from these insights, it becomes evident that digital products play a pivotal role in enhancing efficiency and competitiveness in the management of a firm's financial assets amid the ongoing digitalization of the economy. This has paved the way for the integration of digital products into the management of a company's financial resources in the contemporary economy. Consequently, the significance of digitizing financial resource management during the transition from the traditional to the digital economy was established through scientific and methodological approaches.
Ключевые слова: цифровая экономика, финансовые ресурсы, управление, предприятие, развитие, управление финансовыми ресурсами, продукты цифровой экономики.
Keywords: digital economy, financial resources, management, enterprise, development, financial resource management, digital economy products.
Киришуу. Ишкананын каржылык ресурстары - мамлекеттин экономикалык системасынын элементи болуп, ички продукцияны тYЗYYДeн тартып жарандардын ортосундагы экономикалык мамилелерге чейинки елкеде^ экономикалык мамилелерди тейлeeчY каржылык каражаттардын фондун тYЗYYге, белYштYPYYге жана кайра белYштYPYYге катышат. Экономикалык ишмердYYЛYк чeйрeлeрYHYн санариптик трансформациясы катары каралган жацы экономикалык шарттарда ишканалардын каржылык системаларынын колдонулуп келген моделдери менен каржылык чeйрeнY санариптик экономикага трансформациялоонун заманбап талаптарынын ортосунда дал келбeeчYЛYктeр бар. Бул башкаруунун колдонуудагы системалары менен жацы санариптик каржылык инфраструктураны, каржынын электрондук булактарын куруу, капиталдын эл аралык кыймылын тездетYY ортосундагы бир катар карама-каршылыктар менен шартталган. Демек, санариптик экономиканын каржылык инфраструктурасынын негизги компоненттерин аныктоо атаандаштык артыкчылыктарга жетYY жана eзYHYн экономикалык кызыкчылыктарын канааттандыруу YЧYн ишкананын актуалдуу милдети болуп саналат.
Санариптик экономика техникалык прогресстин табигый натыйжасы болуп, технологиялык инфраструктуранын eнYГYШY жана ете чоц берилгендердин базасын колдонуу коомчулукта масштабдуу санариптик трансформацияга алып келди. СанариптештирYYHYн биринчи этабы миллиондогон керектeeчYлeр YЧYн интернетке кирYY MYMKYHЧYЛYГYHYH кецейиши менен мYнeздeлсe, азыркы этабы eндYPYшкe жана аны башкарууга кенен спектрдеги санариптик сервистердин, продуктылардын жана системалардын киргизилиши менен айырмаланат.
Интернеттин жана сапаттуу байланыштын ааламдашуусу санариптик экономикага бурулуштун eбeлгeсY болуп калды. Натыйжада, топтолгон маалыматты иштеп чыгуу MYMKYHЧYЛYГYH берет, бул маалыматтардын чоц массивдерин алмашуу, аларды сактоо жана топтоо, аны анализдее, тыянак чыгаруу, негиздYY чечимдерди кабыл алуу жана ар кандай пайда алуу мYмкYнчYЛYГYн ачты. Мунун баары YЧYн тиешелYY инфраструктура, глобалдык маалыматтык чечимдердин структураланган системасы керек.
Коомдогу экономиканын сапаттык eзгeрYШYнe байланыштуу санариптик экономикага eтYY болуп кербегендей актуалдуу болуп калды. Жацы санариптик чечимдердин жана платформалардын аркасында ишканалардын жетекчилери жана жеке адамдар чоц масштабда ез ара аракеттенYYHYн транзакциялык чыгымдарын азайтат жана ар кандай тYЗYмдeр: мамлекеттик жана чарба жYргYЗYYЧY субъекттер менен тыгыз кызматташууну ишке ашырат. Натыйжада, тармактык кызматтарга, башкача айтканда, санариптик же электрондук экономикага негизделген экономика пайда болот.
0нYккeн елкелерде транзакциялык сектор улуттук ИДПнын 70 % дан ашыгын тYзeт. Транзакциялык сектордун eсYШY экономиканын санариптик сегментинин кецейишинин негизги себеби болуп саналат. Бул секторго мамлекеттик башкаруу органдары, консультациялар жана маалыматтык кызматтар, каржы, сатуу, ар кандай коммуналдык, жеке жана социалдык кызматтарды кeрсeтYY тармактары кирет.
Экономиканын eзгeрYY децгээли жана динамикасы канчалык чоц болсо, eлкeнYн ичинде жана сыртында уникалдуу маалыматтардын кeлeмY ошончолук кеп айланат, бул мамлекеттик экономикалардын ичинде кeбYрeeк маалымат трафигине алып келет. Демек, катышуучулардын саны кеп жана жацы технологиялык кызмат кeрсeтYYлeрYHYн кирYY
децгээли жогору болгон рыноктордо санариптик экономика кыйла жемиштYY иштейт. Бул биринчи кезекте "Интернетке кез каранды" тармактарга (транспорт, соода, логистика ж. б.) тиешелYY. Мында YЛYштYк сегменттин YЛYШY болжол менен ИДПнын 10% ын, жумуштуулуктун 4% дан ашыгын тYзет жана бул мYнездемелер айкын есYY тенденциясына ээ.
Бул илимий изилдеенYн негизги максаты, санариптик экономиканын таасиринин астында ишкананын каржылык ресурстарын натыйжалуу жана атаандаштыкка жендемдYY башкаруунун езгечелYктерYн ачып берYY, санариптик енYмдердY колдонуунун натыйжалуулугун анализдеп кароо болуп саналат. Технологиялык аспектиде санариптик экономиканы терт агым аныктайт: Булуттагы эсептее жана социалдык медиа, мобилдик технологиялар, бизнес-аналитика, ал эми, глобалдык планда - социалдык тармактар. Бул улуттук сегментти тYЗYYДе алардын мYмкYнчYЛYктерYн принципиалдуу пайдалануу дегенди билдирет.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары
Жацы экономикалык шарттардын процесстеринин жогорку динамикасы эбегейсиз зор мYмкYнчYЛYктердY ачып, бул процесстерди адекваттуу башкарууну камсыз кылуу милдеттерин биринчи планга коюп жатат. Жацы экономика - бул эц ылайыктуу ыкмаларды колдонуу менен есYY маселелерин чечYY YЧYн буга чейин белгилYY болгон жана жеткиликтYY болгон жацы нерсенин туруктуу синтезин камсыз кылган санариптик экономика. Санарип экономикасы - бул езYнче тармак эмес, ал салттуу экономика менен чырмалышып, барган сайын так айырмалоо кыйын болгон учурдагы реалдуулукту толуктаган виртуалдык чейре. Санариптик экономиканы енYктYPYYHYн негизги платформасы - глобалдык интернет. Интернеттин сандык таралышы мыкты интеграцияланган маалыматтык жана компьютердик технологиялар (мындан ары - МКТ) аркылуу ишкананын каржылык ресурстарынын иштешине активдYY таасир этYYЧY принципиалдуу жацы сапаттык езгечелYктерге ээ болууда (Кемелдинова, 2020, б. 168-171).
Каржылык ресурстар рыногу бYГYнкY кYнде глобалдуу жана санариптик технологиялардын таасири астында толугу менен калыптанган, натыйжада каржылык инфраструктуранын жацы формалары жана элементтери пайда болууда: виртуалдык банктар, реалдуу убакыт режиминде бардык транзакцияларга кез салуу YЧYн real-timebanking долбоорлорун иштеп чыгышып, каржылык чейреге мYмкYнчYЛYк берYYЧY каржылык технология компаниялары булут сактагычын, эл аралык электрондук акча системаларын, санариптик валюта рыногун колдонууга мYмкYнчYЛYк берет (Ташиев, 2022, б. 122-129).
Теменде салттуу-классикалык жана санариптик экономикалардын каржылык инфраструктурасынын элементтерин салыштыруу чагылдырылган (таблица 1).
Таблица 1. Салттуу жана санариптик экономика шарттарында каржылык инфраструктура элементтери
Каржылык инфраструктура элементтери Экономиканын формалары
Салттуу-классикалык Санариптик
Каржылык институттар Банктар (мамлекеттик, коммерциялык) Виртуалдык банктар (On-line banking, Ebanking, Internet banking)
Каржылык ортомчулар (уюмдар, мекемелер, бирикмелер) Каржылык-техникалык компаниялар (FinTech)
Электрондук акчалардын эл аралык системалары (PayPal, M-Pesa, Chipknip, «Октопус»)
Каржылык базарлар Акча базары (кыска мeeнeттYY баалуу кагаздар, банктар аралык займдар, евровалюта) Цифралык акчалар базары (Bitcoin, Litecoin, Namecoin, NXT, PPCoin)
Каржылык инструменттер Кредиттер (эл аралык, банктык, коомерциялык) жана ссудалар (инвестициялык) «Онлайн» кердиттер (Мбанк, Moneza, Moneyman, Smartcredit, Vivus)
Тeлeм инструменттери (чек, вексель, мемориалдык ордер, тeлeм талап-квитанция) it-платформаларынын телее кызматтары (Рапида, X-Plat, PayU, LiqPay, РУРу)
Каржылык кызматтар Инвестициялар (кача каражаттары, баалуу кагаздар, мулк) Краудфандинг (Kickstarter, Indiegogo, "Na-starte", Boomstarter) жана краудинвестинг (EquityNet, AngelList, OurCrowd)
Жогоруда келтирилген маалыматтарды талдоо менен санариптик экономиканы eнYктYPYY байланыш тармагындагы ишканалар YЧYн кецейтилген мYмкYнчYЛYктeрдY берери кeрYHYп турат. Интернеттеги заманбап сайттар бизнес жYргYЗYY, инвестициялоо, керектYY каржылык ресурстарды жана сатуу рынокторун табуу YЧYн шарттарды жакшыртууга мYмкYндYк берет. МКТнын тез eнYГYШY менен заманбап бизнес YЧYн жацы жана жагымдуу каржылоо мYмкYнчYЛYктeрY пайда болду (Эргешова, 2022, б. 251-253).
Мамлекеттин социалдык-экономикалык eнYГYY багыты негизинен eндYPYш, кайра иштетYY, билим берYY, кызмат кeрсeтYY, жецил eнeр жай ж.б. тармактардык кeрсeткYчтeрY менен аныкталып, бул тармактардын айланасында атайын мамилелешYY аянтчаларын куруу зарылдыгы менен чектелет. Андыктан бул тармактарды eз ара мамилелешYY аянтчаларына бириктирYY, же маалымат алмашуу процессин жeнгe салуу учурдун талабына ылайык санариптештирYY аркылуу жолго коюлат.
Экономикалык процесстерди санариптештирYY eндYPYшкe сырьелук базанын келYYCYн, eндYPYш базаларында сырьену продукцияга айландырууну б.а. продукция иштеп чыгууну, даяр продукцияны сатууну, сатуудан туш^н каражаттарды, каржылык ресурстарды башкарууну санариптик eнYмдeрдун жардамында автоматташтыруу болуп саналат.
Ал эми санариптик экономиканы eнYктYPYY децгээли eлкeнYн атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГY менен тыгыз байланышта, бул мамлекеттин жана бизнестин аны eнYктYPYYгe eзгeчe кeцYЛ буруусун талап кылат. СанариптештирYY социалдык процесстерге тамыр жайууда, адамдардын ийгиликтYY ишмердYYЛYГY барган сайын андан кeз каранды, мындан тышкары, мамлекеттик уюмдардын жана тYЗYмдeрдYн ишине санариптик технологияларды масштабдуу киргизYY жYPYп жатат. Кыргызстан санариптик экономиканын eнYГYY децгээли боюнча дYЙнeдe алдыцкы орундарды ээлебейт, бирок лидерди ээрчиген eлкeлeрдYн тобунда
ишенимдYY кармалып, жылдан жылга ез позициясын жакшыртууда. Санариптик экономиканы андан ары енYктYPYY YчYн мамлекет менен бизнестин кызматташтыгын енYктYPYY зарыл.
ДYЙнелYк практикада экономикалык аянтчаларда, ишкердYYЛYк чейрелерYнде, бизнес тармактарында ишканалардын каржылык ресурстарын башкаруу жана бизнес долбоорлорду уюштуруу алдьщкы МКТнын негизинде жолго салынын, енYГYп келе жатат (Имаралиев, 2022, б. 299-304). Ишкердик долбоорлорду эффективдYY уюштуруу краудфандинг, краудсорсинг жана фандрейзинг технологияларын жана инструменттерин колдонуу аркылуу мYмкYн болот. Алардын негизинде каржылык ресурстарды издее жана пайдалануу процессинин визуализациясы теменде берилген (сYрет 1).
Каржылык натыйжалар
Каржы кызматтарына буйуртма
ч /
Ишкана
/ \
> Экономикалык кызыкчылыктарды канааттандыруу.
> Сырткы каржылоо аркылуу башкаруу системасын уюштуруунун эсебинен пайда алуу.
> Инновациялык енумдерду енуктуруу мумкунчулуктеру.
Сурет 1. Интернет платформалардын жардамында каржылык ресурстарды издее жана
пайдалануу
Инновация жана технологиялык езгерYYлер адамзаттын прогрессинин ачкычы болуп саналат. Алар базар экономикасынын езгечелYГY. Азыркы учурда, санариптик технологиянын экспоненциалдуу енYГYШY, демек, анын ачылыш потенциалы бар (Бекташева, 2022, б. 141148).
"Санариптик" технологиялар финансылык стратегиялардын негизи болуу менен башкаруунун натыйжалуулугун жогорулатууга шарт тYзет. Ал эми алардын трансформациялоочу кYЧY салттуу системаларды, ендYPYш чынжырларына езгертYп, жацы санарип енYмдерYHYн пайда болушун шартгайт (2-таблица).
Таблица 2. Санарип енYмдерY (продуктылары)
Санарип енумдеру (продуктылары) Аныкт амалары
Б1оскСИаш Б1оскСИаш - борбордон ажыратылган (бир дагы борбордук башкаруусуз), анын туура иштеесун каалаган катышуучусу текшере ала турган каржы системасын куруунун бир белугу катары иштелип чыккан. Мунун негизинде, BlockChain - ар бир катышуучусунда кечурмесу бар, маалымат базасын сактоо жана шайкеш келтируу ыкмасы болуп саналат.
Digital marketing Санарип Маркетинг - санариптик каналдарды, online-стратегиялардын интеграцияланган ыкмаларын, веб-сайттарды жана мобилдик тиркемелерди иштеп чыгууну, креативдYYЛYк жана копирайтингди, контексттик жарнаманы жана SMMди, ошондой эле издee системасын илгерилетYY; контексттик жана тизердик, медиа жана баннердик жарнама; социалдык тармактарда жана блогдордо сатуулар; смартфондор, планшеттер жана башка маалымат каражаттары YЧYн мобилдик тиркемелерди тYЗYY; вирустук жарнама иштеп чыгуу сыяктуу аракеттер учурундагы кыймылдаткыч инструменттер топтому болуп саналат.
CRM&BPM CRM&BPM - сатуу системасы: транзакциялардын бардык тYрлeрYн башкаруу YЧYн даяр процесстер. Кардарлар менен eз ара мамилелерди башкаруу (CRM) тутумунун жана бизнес процесстерин башкаруу (BPM) тутумунун мYмкYнчYЛYктeрYн бириктирет. Бул bpm'online платформасында иштелип чыккан биринчи колдонмо чечим болуп саналат.
Grid- технологиялары Grid технологиясы - бул географиялык жактан бeлYштYPYЛгeн инфраструктура, ал кeптeгeн ар кандай глобалдык ресурстарды, маалымат базаларын жана атайын программалык камсыздоону бириктирет, колдонуучу алардын жайгашкан жерине карабастан каалаган жерден кире алат.
Бул жацы санариптик eнYмдeр заманбап компьютьер технологияларынын eнYГYШY менен eндYPYштYн ар кандай тармагында колдонулуп, ишканалардын финансылык ресуртарын, адам ресурстарын башкарууну жецилдетYYгe кeмeктeшYп келет.
Маселен, блокчейн технологиясы бул бизнес тармагынын ичинде ачык маалымат алмашууну уюштурууга мYмкYндYк берген, eркYндeтYЛгeн маалымат базасынын механизми катары каралат. Блокчейн базасы маалыматтарды чынжырга байланган блоктордо сактайт жана ар бир катышуучусунда кeчYрмeсY бар, маалымат базасын сактоо жана шайкеш келтирYY ыкмасы болуп саналат.
Ал эми, санариптик маркетинг - санариптик экономиканын ажырагыс бир бeлYГY болуп саналат жана ал экономикалык процесстерди, акча-товар алмашуу процесстерин ишке ашырууда колдонулуп келет. Санариптик маркетинг максаттуу аудитория жeнYндe так жана объективдYY маалыматты гана чогултпастан, брендди же продуктыны илгерилетYYHYн натыйжаларын байкап турат.
СЯМ&БРМ-сатуу системалары булар ишкананын каржылык ресуртарын да, адам ресуртарын да натыйжалуу башкаруу YЧYн колдонулган даяр процесстер болуп саналат. Ал bpm'online платформасында иштелип чыккан биринчи колдонмо чечим болуп, ишкананын eндYPYмдYYЛYГYн жогорулатууда кардарлар менен eз ара мамилелерди башкаруу (CRM) тутумунун жана бизнес процесстерин башкаруу (BPM) тутумунун мYмкYнчYЛYктeрYн бириктирет.
Grid технологиясы - бул чоц аймактык бeлYштYPYЛгeн ресурстардын кeп санын бeлYштYPYY жана жогорку eндYPYмдYY эсептeeлeрдY колдоо YЧYн тYЗYЛгeн активдуу eнYГYп жаткан прогрессивдYY технология. Негизги милдет — колдонуучулардын, уюмдардын жана ресурстардын динамикалык eзгeрYп жаткан жамааттарынын ортосунда ийкемдуу, корголгон, координацияланган ресурстарды бeлYШYY мейкиндигин ишке ашыруу. Бул технологиялар ишкананын архитектурасынын негизинде интеграцияланган бeлYштYPYЛгeн чeйрeнY курууга мYмкYндYк берет, ага айрым системалар турмуш-тиричилик приборлорун электр тармагына кошуу окшоштугу боюнча заматта кошулушу мYмкYн. Бул географиялык жактан бeлYштYPYЛгeн инфраструктура, ал ^ш^ген ар кандай глобалдык ресурстарды, маалымат
базаларын жана атайын программалык камсыздоону бириктирет, колдонуучу алардын жайгашкан жерине карабастан каалаган жерден кире алат.
Демек, жацы санариптик продуктыларды ишке киргизYY, финансылык ресурстардын болушуна туруктуу мониторинг жYргYЗYY YЧYн эц жагымдуу шарттарды тYЗYYгe, ошондой эле ишкананын экономикалык кызыкчылыктарын канааттандыруу жана атаандаштыкка жeндeмдYYЛYктY издее максатында пайдалануу, аларды эц натыйжалуу жайгаштыруу вариантын тYЗYYгe багытталган.1
Жогоруда каралган жацы санариптик eнYмдeр eндYPYштYк процесстерди, каржылык ресурстарды жана адам ресурстарын башкарууда натыйжалуу башкарууну жолго салат. Ошондой эле коомчулукта аны терс жактары да каралып, коркунучтары, тобокелчиликтери да анализденип турат.
Маселен, сырттан келген технологиялардын иштeeнYн кeпчYЛYк тармагына кирYYCY, ата мекендик eндYPYYЧYлeрдYн e3 алдынчалуулугун бир аз чектee менен анын алсыздыгын жогорулатат. Улуттук киберкоопсуздук YЧYн каржы, транспорт жана энергетикалык инфраструктура, экономиканы башкаруу, социалдык "инженерия" жана моделдee тармагына чыныгы коркунучтар бар. Ал эми коом YЧYн роботтоштуруучу фирмалардын жана компаниялардын айынан жумушунан айрылган адамдардын саны кыйла кeбeЙYп адамдык жана кадрдык мYмкYнчYЛYктeрдY кемсинтYY пайда болот. Адамдардын олуттуу бeлYГY даяр эместигинен улам "заманбап" жумуштарды аткара албай калышы мYмкYн.
Андыктан, санариптик чечимдер жалпы коомчулук YЧYн жацы коркунучтарды, тобокелчиликтерди алып келет. Ошондуктан eлкeдe санариптик сабаттуулукту жогорулатуу жана киберкоопсуздук, берилгендерди коргоо, электрондук кол тамга боюнча практикаларды оптимизациялоо боюнча демилгелYY иштерди жYргYЗYY зарыл. Алдынкы бизнес-эксперттер негизинен ЕАЭБ eлкeлeрYндe санариптик экономика эми гана жаралып, eнYГYYHYн эц баштапкы этабында экендигине токтолушат (Ташбаев, 2020, б. 278-285). Жакынкы мезгилдерде атаандаштыкка жeндeмдYY болуу YЧYн ишкана, уюмдарга, мамлекеттик мекемелерге инновацияларды колдонууга жeндeмдYY болгон кызматкерлер, жетекчилер керек болот. Алар заманбап технологияларды иштеп чыгууга жана колдонууга даяр болуп, санариптик экономиканын eнYГYYCYнeн артта колбоого аракет жасашы мезгил талабы (Токторов, 2020, б. 163-171).
ДYЙнe коомчулугу санариптештирYY процессине карай багыт алып жатканда, "Кыргыз Республикасын eнYктYPYY YЧYн маалыматтык-коммуникациялык технологиянын" УЛУТТУК СТРАТЕГИЯСЫна ылайык, Кыргызстанда да салттуу экономикадан санариптик экономикага eтYY керек, бул ата мекендик eндYPYштYн атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYн жогорулатууга мYмкYндYк берет.2 Бирок, ошол эле учурда, санариптик экономиканын ишин андагы кeйгeйлeр бузушу мYмкYн. Санариптик экономиканын негизги кeйгeЙY маалыматташтыруу, маалыматтардын санынын кeбeЙYШY жана аларды интернетте сактоо, санариптик кызматтардын спектрин кецейтYY жана жекелештирYY менен байланышкан, бул санариптик
1 Санарип экономика - санариптик кeндYмдeр. URL: https://www.undp.org/ky/kyrgyzstan/puЫications/санарип-экономика-санариптик-кeндYмдeр (дата: 21.10.2020).
2 "Кыргыз Республикасын eнYктYPYY YЧYн маалыматтык-коммуникациялык технологиянын" улуттук стратегиясы. URL: https://medialaw.asia/book/export/html/1331.
кызматтардын чeйрeсYндe контролдун тeмeндeшYнe жана алдамчылыктын децгээлинин жогорулашына алып келет.
Натыйжада, маалыматтын бузулуу ыктымалдыгы жогорулайт. Бул ^^e^e каршы туруу YЧYн санариптик экономикада маалыматтык коопсуздукту камсыз кылуу керек. Маалыматтык коопсуздуктун негизги багыттары болуп тeмeнкYлeр саналат: маалыматты укуктук коргоо; маалыматты техникалык коргоо; маалыматты криптографиялык коргоо; маалыматты физикалык коргоо.
Бул экономикада иштеп жаткан санариптик технологиялардын бардык артыкчылыктарын жана кецири функционалдуулугун эске албастан, маалыматтарды жана коопсуздукту, eздYк гана эмес, керектeeчYHY да коргоону унутпоо зарыл экенин ^рштуп турат.
Ошондуктан, жацы экономика шарттарында заманбап МКТнын мYмкYнчYЛYктeрYн пайдалануу менен салттуу инфраструктурада иштеп жаткан экономиканын натыйжаларынан олуттуу айырмаланган натыйжалуулукка жетуу практикада далилденип жатканын айтууга болот. Анын да бирден бир себептери санарип eнYмдeрYн эффективдYY пайдалануу болуп эсептелет. Санарип eнYмдeрY онлайн платформаларда карыжылык ресурстарды башкарууну автоматташтыруу аркылуу программалык моделдерин тYЗYп, чыгымдарды азайтуучу натыйжалуу инструменттер болуп эсептелет.
Жыйынтыктап айтканда, салттуу инфраструктурадан олуттуу айырмачылыктары бар онлайн платформалар аркылуу каржылоонун альтернативдYY ыкмасын колдонуу менен каржылык процесстерди автоматташтыруу, санариптик продуктулардын пайда болушу, кредиттик ресурстарды алуунун жацы булактары анализденип, ишкананын каржы ресурстарын башкарууда натыйжалуу болору каралды. Берилген материалдын негизинде, санариптик продуктылар экономиканы санариптештирYYHYн негизинде ишкананын финансылык ресурстарын башкаруунун натыйжалуулугун жана атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYн жогорулатууга eбeлгe тYзeрY айдан ачык.
Колдонулган адабияттар
1. Кемелдинова, Ж. М. Улуттук экономиканы санариптик ааламдашуу шартында eнYктYPYY тенденциялары / Ж. М. Кемелдинова, Ж. Б. Джумабекова // Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана. - 2020. - No. 2. - Р. 168-171. - DOI 10.26104/NNTIK.2019.45.557. - EDN BZFYGG.
2. Ташиев, Н. М. Перспективы развития бухгалтерского учета в условиях цифровой экономики / Н. М. Ташиев, М. Турганбаева, К. Карабаева // Вестник Ошского государственного университета. Экономика. - 2022. - №1. - С. 122-129. - EDN: SEQNZH.
3. Эргешова, Ч. М. Роль бухгалтерской профессии и бухгалтерского учета в цифровой экономике / Ч. М. Эргешова, Ж. М. Азимов // Известия Иссык-Кульского форума бухгалтеров и аудиторов стран Центральной Азии. - 2022. - № 3-2(38). - С. 251-253. -EDN ATETAE.
4. Имаралиев, О. Р. Ишкананын eHYryY стратегиясын иштеп чыгууда маркетингдик ишмердYYЛYктYн ролу / О. Р. Имаралиев, Ш. Маматайып Уулу // Alatoo Academic Studies. - 2022. - No. 3. - P. 299-304. - DOI 10.17015/aas.2022.223.36. - EDN SZZCCB.
5. Бекташева, А. (2022). Цифровая экономика как хозяйственная система: причины и условия возникновения цифровой экономики. Вестник Ошского государственного университета, (3), 141-148. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 3 141. EDN: WAYULU.
6. Санарип экономика - санариптик кeндYмдeр. URL: https://www.undp.org/ky/kyrgyzstan/puЫicatюns/санарип-экономика-санариптик-кeндYмдeр (дата: 21.10.2020).
7. Ташбаев, А. М. Санариптик экономика тYШYHYГYнe адистердин жана бизнес-чeйрeсYHYн ^з караштары / А. М. Ташбаев, А. А. Маликов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - No. 1-1. - P. 278-285. - EDN: RAZGRJ.
8. Токторов, К. К. Айыл-чарба ишканаларын башкаруу механизминин натыйжалуу иштeeсYHYн илимий негиздери / К. К. Токторов, Г. К. Кантороева, А. Батыр Уулу // Alatoo Academic Studies. - 2020. - No. 2. - P. 163-171. - DOI 10.17015/aas.2020.202.19. -EDN SLQFOV.
9. "Кыргыз Республикасын eнYктYPYY YчYн маалыматтык-коммуникациялык технологиянын" УЛУТТУК СТРАТЕГИЯСЫ. Электрондук документ. Жеткиликтуу режими: https://medialaw.asia/book/export/html/1331.
