НИКОТИНДИ АЛУУ ҮЧҮН КУЛЬТИВАЦИЯЛООДО ТАМЕКИ ЗАВОДУНУН МОРФОЛОГИЯЛЫК, ФЕНОЛОГИЯЛЫК ЖАНА БИОМЕТРИЯЛЫК КӨРСӨТКҮЧТӨРҮ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

Вестник ОшГУ. Агрономия, ветеринария, зоотехния №1 [2] 2023

АГРОНОМИЯ

УДК 633.18.631.5(572.2) https://doi.org/10.52754/16948696 2023 1 2

никотинди алуу y4yh культивациялоодо тамеки заводунун морфологиялык, фенологиялык жана

биометриялык кepceткyчтeрy

Морфологические, фенологические и биометрические показатели растении табака при

возделывании для получения никотина

Morphological, phenological, and biometric indicators of the tobacco plant when cultivated to obtain

nicotine

Смаилов Элтар Абламетович

Смаилов Элтар Абламетович Smailov Eltar Ablametovich

а.-ч. и.д., профессор, Б Сыдыков атындагы Эл аралык Кыргыз-езбек университети

д. с.-х.н., профессор международный Кыргызско-Узбекский университет им. Б.Сыдыкова D. A. S., рго/essor, International Kyrgyz-Uzbek University. B. Sydykova eltar_uito@mail.ru

Абдуллаева Рахат Айбековна

Абдуллаева Рахат Айбековна Abdullaeva Rakhat Aibekovna

Эл аралык езгвн технология жана билим беруу институтунун аспиранты

Аспирант, международный Узгенский институт технологии и образования Postgraduate .student, International Uzgen Institute o/ Technology and Education

НИКОТИНДИ АЛУУ YЧYН КУЛЬТИВАЦИЯЛООДО ТАМЕКИ ЗАВОДУНУН МОРФОЛОГИЯЛЫК, ФЕНОЛОГИЯЛЫК ЖАНА БИОМЕТРИЯЛЫК КвРСвТКYЧТвРY

Аннотация

Шарттуу сугарылуучу боз топуракта встYPYлгвн тамеки вCYмДYГY (сорт Талгар 28, скелет сорту чоц жалбырактуу, кыртыштын нымдуулугу 40%) жвHYндв маалымат берилген. Талгар 28 ири жалбырактуу тамекисинин морфологиялык, фенологиялык жана биометрикалык кврсвткYчтврY кадимки сиэроземдерде, ТНС 40% топурактын нымдуулугунда N120, Р120К120 жер семирткичтерин никотин алуу YЧYн колдонууда жана жер семирткичсиз встYPYYДв аныкталган. Жер семирткичтер чачылганбы же чачылганбы, карабастан, тамеки вCYмДYктврYHYн ГYлдвШYHYн бYт вCYмДYкTYн, анын аба бвЛYГYHYн жана тамыр системасынын вCYШYHYH интенсивдYYЛYГYHв жана салмак кошуусуна тийгизген таасири жана байланышы аныкталган.

Ачкыч свздвр: тамеки, боз топурак, культивация, кадимки боз топурак, топурактын нымдуулугу, культивация, морфология, фенология, биометрикалык кврсвткучтвр, жер семирткич.

Морфологические, фенологические и биометрические показатели растении табака при возделывании для получения никотина

Morphological, phenological, and biometric indicators of the tobacco plant when cultivated to obtain nicotine

Аннотация

Приведены сведения о растении табаке, выращиваемом на условно орошаемых сероземах (сорт Талгар 28, скелетный сорт с крупными листьями, влажность почвы 40%). Определены морфологические, фенологические и биометрические показатели табака Талгар 28 крупнолистного выращивания на сероземах обыкновенных, ТНС при влажности почвы 40% в случае внесения удобрений N120, Р120К120 для получения никотина и при выращивании без удобрений. _Независимо от того, применялись удобрения или нет, определяли влияние и взаимосвязь цветения растений табака на интенсивность роста и прибавку массы всего растения, его надземной части и корневой системы.

Ключевые слова: табак, серозем, возделывание, серозем обыкновенный, влажность почвы, возделывание, морфология, фенология, биометрические показатели, удобрение.

Annotation

Information about the tobacco plant, which is grown in conventionally irrigated gray soils (Talgar 28 variety, skeletal variety with large leaves, soil moisture 40%), is given. Morphological, phenological, and biometric parameters of tobacco plant Talgar 28 large-leaved cultivation in ordinary gray soils, TNS at 40% soil moisture were determined in the case of N120, P120K120 fertilizers for nicotine production and growing without fertilizers._Regardless of whether fertilizer was applied or not, the effect and correlation of tobacco plant flowering on the intensity of growth and weight gain of the whole plant, its aerial part and root system were determined.

Key words: tobacco, gray soil, cultivation, ordinary gray soil, soil moisture, cultivation, morphology, phenology, biometric indicators, fertilizer

КиришYY

Тамеки eсYмдYГYВДe никотиндин топтолуу мYнвЗY жалбырактардын eнYГYYCYHYн эрте баскычынан баштап толук бышып жетилYY учуруна чейин никотин eндYPYШY YЧYн тамекини чийки затка жыйноо мeeнeтYHYн маселесин чечYY YЧYн практикалык мааниге ээ.

Тамеки eсYмдYГYHYн никотиндик багыты eсYмдYк боюнча азыркы бар болгон, практика жана тажрыйбада аныкталган жана кeбYнчe чегилYYЧY чийки заттын сапатын жакшыртуу тарабына багытталган агротехникалык эрежелерди кайра карап чыгууну талап кылат.

Биздин милдеттердин ичине кирбеген, козголуп жаткан маселенин майда-чYЙдeсYн териштирбестен, биз чегYYЧYЛYк жана никотиндик багыттагы eсYмдYктeрдYн милдети бир нерседе - тамеки массасынын болушунча кeп тYШYMYн алууда дал келээрин жана никотиндин болушунча кeп тYШYMYн алуу максатына умтулгандыкта алардын дал келбей калаарын гана баса белгилеп кеткибиз келет.

OстYPYYHYн ыкмалары жана жолдору акыркы учурда тамеки eсYмдYГYHYн эц башкы продуктысы катары келген никотинди жогорулатуу тарабына багытталышы керек.

Тамекини никотин eндYPYY YЧYн eстYPYY боюнча изилдeeлeр биринчи жолу жYргYЗYЛYп жаткандыктан, ошондой эле топурактын нымдуулугунун режимдери зонада сунушталгандардан олуттуу айырмалангандыктан [1,2,4,5], биз никотин eндYPYY YЧYн eстYPYЛгeн тамеки eсYмдYГYнe фенологиялык жана биометрикалык изилдeeлeрдY жYргYЗДYк.

ИзилдeeнYн каражаттары жана ыкмалары

Тамекинин eсYп-eнYГYYCYнe бардык эсептeeлeр жана байкоолор тамеки жана махорка менен талаалык, агротехникалык тажрыйбалардын методикасына ылайык жYргYЗYЛДY [1,2]. Кесиндинин эсептик аянты 240 м2. Жалбырактын аянтын эсептee - Ф.П.Губенконун [5] таблицасы боюнча, кургак заттын тутуму -тамеки жана махорканын ВНИИ стандартташтыруу лабораториясы тарабынан иштелип чыккан методика боюнча [6]. Тамекинин жалбырактарынын бышкандыгын сунуштоолор боюнча аныкташты [7] .Тамеки чийки затында никотинди Келлер боюнча [12], ошондой эле никотин жаначайырды [8,9] методикаларын пайдалануу менен аныкташты. Маалыматтарды математикалык иштетYYHY Б. А. Доспеховдун [10] дисперсиондук анализ методу боюнча АК. Д Акимовдун жана эц кичине квадраттар методикасы боюнча жYргYЗYштY [11].

Жыйынтыктар жана талкуулар

Тамеки eсYмдYГYHYн байыр алып кетYYCY, eсYп-eнYГYШY ^п учурда кeчeттeрдYн сапатынан жана вегетациялык мезгил ичинде, айрыкча отургузгандан кийинки биринчи 45 ^ц^ тYЗYЛгeн аба ырайынын шарттарынан кeз каранды экендиги аныкталган [3]. Тажрыйбанын эки вариантында тец жогорку байыр алып кетYY болгонун белгилеп кетYY керек (1-табл.), ал жер семирткичсиз вариантта бир канча тeмeнYрeeк (1-2%га) болгонуна карабастан. Минералдык жер семирткичтерди берYY байыр алып кетYYHYн жогорулашына тYрткY берет, толук жетилбей калган eсYмдYктeрдYн саны байкалаарлык тeмeндeйт, айрыкча оптималдык eлчeмдeрдYн фонунда: эгер жер семирткич берилбеген вариантта толук жетилбей калган eсYмдYктeрдYн саны 16,2%ды тYЗсe, ал эми жер семирткич берилген вариантта 9,2%ды тYЗДY.

1-таблица. Тамеки eсYмдYГYHYн кeчeтYHYн eстYPYY шарттарына жараша байыр алып кетYYCY (2014-2017-жылдар YЧYн орточо)

№ Вариант Отургуз Байыр Байыр Жыйноо OсYмдYктe Толук

п/п Топура Жер улган алып алып алдындаг PДYH жетилбе

ктын семирткичтер eсYмд. кеткен кетYYч ы eсYм. сакталыш й калган

нымду дин eлчeмY саны, eсYм. YЛYк,% саны, ы, % eсYм.

улугу, даана саны, даана саны,

% даана даана

1. 40 0-0-0 1848 1693 91,6 1526 90,1 16,2

2.

40

К120Р120К120

1848

1732

93,7

1552

90,9

9,2

1-CYрeттe Талгар 28 сортундагы вCYмдYктврдYн вегетация мезгилиндеги, кадимки боз топурактарга естурууде^, топурактын 40% нымдуулугундагы бийиктигинин езгеруу динамикасы берилген. Таблицадан eсYмдYктeрдYн бийикке eсYYCY жер семирткич берилбеген вариантта олуттуу тYрдe темендей тургандыгы (67 см чейин) жана тескерисинче, зона YЧYн сунуш кылынган ченемдерге ылайык жер семирткичтерди берYY eсYмдYктeрдYн бийикке eсYYCYн жогорулатаары кeрYHYп турат. Эгер ченеещн башталышында (25.06) варианттар ортосундагы орточо кеп жылдык айырма 9 см тYЗсe, 20 кYндeн кийин бул цифра эми 21,7 - 22,2 см тYЗYп калган, бийиктиктеги бул айырма дагы 30 ^н сакталып турат. Андан кийин 25-августтан баштап тамеки eсYмдYГYHYн бийикке eсYYCYHYн тездeeсY eсYмдYктeрдYн гYлдeeсY 75%га жеткен жер семирткич берилген вариантта белгиленет. Бул eсYмдYктeрдYн ^лдее жараяны аяктап, аягына келип калганда берилген минералдык жер семирткичтердин бардык энергиясы тамеки eсYмдYГYHYн eсYп-eнYГYШYн кYчeтYY YЧYн eтYп кетээри жeнYндe далил берип турат.

байкоолордун даталары

1-CYрeт. OсYмдYктeрдYн вегетация мезгилиндеги бийиктигинин eзгeрYY динамикасы (Талгар 28 сорту, топурактын тиби - боз топурактар, топурактын нымдуулугу ТНСтан 40%), 2014-17-жылдар YЧYн орточо:

◊ - У1 =186,9 - 2,54х - eсYмдYктeрдYн бийиктигинин eзгeрYYCYн тецдештируу (жер семирткичсиз вариант);

□ - У2 = 226,4 - 3,33х - eсYмдYктeрдYн бийиктигинин eзгeрYYCYн тендештирYY (Nl2oPl2oKl2o жер семирткичи менен вариант).

Талгар 28 сортундагы тамекинин бир eсYмдYГYндeгY жалбырактардын максималдуу саны орточо 46 даананы тYзeт, ал эми жер семирткичсиз вариантта болгону 38 даана (2-CYрeт). Минералдык жер семирткичтерди беруу кошумча 8ге чейин тамеки жалбырактарын калыптандырганга жол

байкоолордун даталары

2-CYрeт. OсYмдYктврдYн вегетация мезгилиндеги жалбырактарынын санынын взгврYY динамикасы (Талгар 28 сорту, топурактын тиби - кадимки боз топурактар, топурактын нымдуулугу ТНСтан 40%), 2014-17-жылдар YЧYн орточо:

◊ - У1 = 0,22х - 28,2 - вCYмдYктврдYн жалбырактарынын взгврYYCYн тецдештируу (жер семирткичсиз вариант);

□ - У2 = 34,92 - 0,24х - вCYмдYктврдYн жалбырактарынын взгврYYCYн тендештируу (Nl2oPl2oKl2o жер семирткичи менен вариант).

Жалбырактардын саны жана анын влчвмдврY (3- жана 4-CYрвттвр) ^лдвв башталгандан кийин жана агротехникалык иш-чара - учтоо, башкача айтканда пайда болгон топ гYлдврдY жок кылуу -жYPГYЗYлгвндвн кийин кескин квбвйвт. Агротехникалык иш-чара - учтоо квп жолу, ар 10-15 ^ндв жYргYЗYЛYп турат. Бул нерсе вCYмдYктврдYн ^лдвв жараяны аяктап, аягына келип калганда берилген минералдык жер семирткичтердин бардык энергиясы тамеки вCYмдYГYHYн вCYп-внYГYШYн кYчвтYY YЧYн втYп кетээрин дагы бир жолу бекемдеп кетет. 3- жана 4-CYрвттврдвн эсепке алуунун бардык датасына карата жалбырактардын узундугунун жана энинин внYГYYCYHYн басандатылган интенсивдYYЛYГY жер семирткич берилбеген вариантта мYнвздвлгвндYГY кврYHYп турат.

байкоолордун даталары

3-CYрвт. Жалбырактардын узундугунун вегетация мезгилиндеги взгврYY динамикасы (Талгар 28 сорту, топурактын тиби -кадимки боз топурактар, топурактын нымдуулугу ТНСтан 40%), 2014-17-жылдар YЧYн орточо:

◊ - У1 = 29,6 - 0,3х - жалбырактардын узундугунун взгврYYCYн тецдештируу (жер семирткичсиз вариант);

□ - У2 = 38,5 - 0,37х - жалбырактардын узундугунун взгврYYCYн тецдештируу (Nl2oPl2oKl2o жер семирткичи менен вариант).

байкоолордун даталары

4-CYрeт. Жалбырактардын энинин вегетация мезгилиндеги езгеруу динамикасы (Талгар 28 сорту, топурактын тиби - кадимки боз топурактар, топурактын нымдуулугу ТНСтан 40%), 2014-17-жылдар YЧYн орточо:

◊ - У1 = 12,5 - 0,07х - жалбырактардын энинин езгерYYCYн тецдештируу (жер семирткичсиз вариант);

□ - У2 = 18,3 - 0,19х - жалбырактардын энинин езгерYYCYн тецдештирYY (Nl2oPl2oKl2o жер семирткичи менен вариант).

Тамеки есYмдYГYHYн гYлдеесYHYн интенсивдYYЛYГY боюнча кызыктуу мыйзам-ченемдYYЛYк байкалат (5-CYр.), топурактын нымдуулугунун темендетYлген ченемдеринде жер семирткичсиз вариантта ^лдее эртерээк кирет жана анын интенсивдYYЛYГY жогорураак жана есYмдYктYн толук гYлдеесYне чейин сакталат. Качан ал бул жер семирткичсиз вариантта 100%га жеткенде, анда жер семирткичи бар вариантта болгону 80%га жетет жана 10 ^нден кийин гана эки вариантты тец барабардоо жYрет. Бул жер семирткичи бар вариантта есYмдYктердYн есYп-енYГYYCY интенсивдYY тYPде улангандыгынан, айрыкча бийикке карай улам болуп етет (1-CYр.). Минералдык жер семирткичтер менен алынган азык заттары тамекинин жалбырактарынын елчемYHYн чоцоюшуна шарт тYзет, башкача айтканда тамеки есYмдYГYHYн есYп-енYГYYCY улана берет жана ушуга байланыштуу гYлдее жараяны кечирээк жYрет.

байкоолордун даталары

5-CYрвт. Тамеки eсYмдYГYHYн вCYY мезгилдери боюнча гYлдввCYHYн (% менен) езгеруу динамикасы (Талгар 28 сорту, топурактын тиби - кадимки боз топурактар, топурактын нымдуулугу ТНСтан 40%):

◊ - У1 =0,004х + 0,44 - тамеки eсYмдYГYHYн гYлдeeсYHYн eзгeрYYCYн тецдештируу (жер семирткичсиз вариант);

□ - У2 = 0,005х -+ 0,38 - тамеки eсYмдYГYHYн гYлдeeсYHYн eзгeрYYCYн тендештирYY ^шРтКш жер семирткичи менен вариант).

Ошондуктан тамеки eсYмдYГYн урук алуу YЧYн eстYPYYДe отургузуунун жыштыгын (70х20 см) чейин тeмeндeтYшeт, жалбырактардын биринчи жана экинчи катарлары жыйналат, ал эми калган YЗYмдeр уруктардын толук бышып жетилYYCYнe чейин сакталып турушат. Жер семирткич берилбеген вариантта гYлдee 3-5 кYнгe 10-июлдан кийин эртерээк кирет, бул тенденция изилдeeнYн бардык жылдарында 1-3 кYн айырмачылык менен белгиленген. Бирок максималдуу ажырым 20%дан ашпайт. ГYлдeeнYн кYчeгeн жараяны гYлдeeнYн башталышынан 15 кYндeн кийин башталат. Тамеки eсYмдYГYHYн гYлдee жараянынын узактыгы бир мезгилде болуп eтпeйт, башында топ гYлдeрдYн баш жак бeлYГYндe гYлчeлeр пайда болот жана убакыт менен топ гYлдeрдYн баш жагы да гYлдeйт, ушундан кийин гана урук байлаган кутучалар тYЗYЛYп, бышып жетилишет. Урук байлаган кутучаларды чукулоо сентябрдын биринчи он кYндYГYндe кирет, ал эми урук YЧYн жыйноо октябрдын экинчи он кYндYГYндe жYргYЗYлeт.

ГYЛдeeнYн биологиясын окуп YЙрeнYYДe топ гYЛдeрдYн огунда экинчи катардын бутактарын тYЗYYЧY биринчи катардын бир нече каптал бутактары жайгашкандыгы аныкталган. Биринчи болуп топ гYЛдeрдYн огунун чокусунда, Yч каптал бутактардын айрылышынын негизинде жайгашкан борбордук бутон ачылат. Андан кийин акырындык менен биринчи жана экинчи катардын бутактарындагы бутондор ачыла баштайт. Борбордук гYЛ баарынан мурда мeмe байлайт

жана бышкан уруктарды пайда кылат. Башында жогорку бутактардын биринчи орундарындагы, андан кийин - экинчи жана YЧYнчY орундарындагы бутондор ачылышат. Экинчи катардагы бутактардагы бутондор ачыла баштаганда, ачылуунун ырааттуулугу бузулат. Акыркы болуп жан жакадагы, бутактардын учтарында жайгашкан бутондор ачылат. Топ ^лдерде^ ачылган гYлдердYн максимуму ^лдеещн башталышынан 10-15-кYнге туура келет. Кутучалардын басымдуу белYГY биринчи катардын бутактарында жайгашкан, бул сорттуу уруктарды ендYPYYHY аныктайт.

Биздин изилдеелерде Талгар 28 сорту борпоц топ гYлге ээ, топ гулдегу кутучалардын саны 30дан 80ге чейин барат. Узактыгы отургузгандан баштап гYлдеенYн башталышына чейин орточо 60 ^ц^ тYзет, ал эми кутучалардын бышып жетилYYCY жер семирткичсиз вариант YЧYн гYлдее башталгандан кийин 50-55 ^нден кийин жана жер семирткичи бар вариантта 55-65 ^нден кийин кирет.

2-таблицада тамеки есYмдYГYHYн, аны кадимки эскиче сугарылган боз топурактарда тамеки есYмдYГYHYн, аны кадимки эскиче сугарылган боз топурактарда жещнде маалыматтар келтирилген (Талгар 28 сорту, ири жалбырактуу скелеттик сорт, топурактын нымдуулугу 40%)

Корутунду

1. Никотин алуу Y4YH N120, P120K120 жер семирткичтерин беруудв жана жер семирткичсиз 6CtypyY40 тамеки вCYмдYГYHYн Талгар 28 ири жалбырактуу встYPYYДвгY морфологиялык, фенологиялык жана биометрикалык кврсвткYчтврY скелеттик сортунун кадимки боз топурактарда, ТНСтин 40%дык топурактын нымдуулугунда встYPYYДвгY морфологиялык, фенологиялык жана биометрикалык кeрсeткYчтeрY аныкталды.

2. Жер семирткич берилген же берилбегенине карабастан, тамеки вCYмдYГYHYн гYлдeeсYHYн бYTYндвй eсYмдYктYн, анын жер YCTYндвгY бвлYГYHYн жана тамыр системасынын вCYп-внYГYШYнв жана салмагынын квбвЙYШYHYн интенсивдYYЛYГYнв тийгизген таасири жана вз ара байланышы аныкталды.

2-таблица. Тамеки есумдугунун аны кадимки боз топурактарда естуруудегу морфологиялык, фенологиялык жана биометрикалык керсеткучтеру (Талгар 28 сорту, ири жалбырактуу скелеттик сорт, топурактын нымдуулугу ТНСтен 40%)

Сорт Вегетациялык мезгил, кун менен Осумдуктердун бийиктиги, см менен Жалбырактардын саны, даана Жалбы рактын елчему, см Жалбырак пластинкасынын аянты, см2 1 есумд. жашыл жалбырактын орточо салмагы. г Кургак заттын чыгуусу, % Тушум, ц/га Гулдее динамикасы, % Тамекинин жана анын белуктерунун салмагы, кг

узуну 8 Я г, Байкоолордун датасы Бутун есумдуктун 1- ф Э ЁГ о £ и и 5 ¡^ ф РЧ ю Тамыр системасынын

20.07 5.08 30.08 15.09

Жер семирткичтерди бербестен

Талгар28 120 229 38 28,2 13,6 283 6,1 16,1 30,3 5 30 70 100 0,8 0,7 ОД

Жер семирткичтерди ТЧпоРпоКпо но рмасында беру ^ менен

Талгар28 125 296 46 32,7 14,8 307,5 6,7 16,4 37,1 0 20 50 80 1Д 0,92 0,18

Адабияттар

¡.Макаров М.П. Рекомендации по технологии возделывания табака в Ошской области [Текст] / [М.П.Макаров, А.И.Елецкий, Э.А.Смаилови др.]. - Ош. 1982. - 68с.

2. Смаилов Э.А. Табачное сырье Кыргызстана и повышение его качества (научно-технические основы) - Бишкек: Илим, 2003. - 296 с.

3. Абдуллаева Р. А. Результаты полевых исследований влияния влажности почвы и минеральных удобрений на выход никотина в табачном растении [Текст] /Э.А. Смаилов, Ж.Т. Самиева, Р.А. Абдуллаева. - Барнаул: Вестник АГАУ, № 6(176), 2019. - С.36-46.

4. Абдуллаева Р.А. Экономические аспекты возделывания и производства табака для получения никотина [Текст] /Смаилов Э.А., Р.А. Абдуллаева. - Бишкек: Известия Вузов, №9, 2018. - С.

5. Губенко Ф.П. Таблицы учета площади листьев табака [Текст] /Ф.П.Губенко. - Краснодар, «Советская Кубань», 1936. - 46с.

6. Бурлакина А.В. Методика определения качественных показателей табака и махорки [Текст] / А.В. Бурлакина, И.И. Дьячкин, Л.В. Лысенко. - Краснодар: «Кубань», 1978. - 64с.

7. Рекомендации по определения зрелости листьев табака для контроля выполнения технологии уборки. - Краснодар: 1985. - 20с.

8. Абдуллаева Р.А. Патент Кыргызской Республики, А24В 15/00 (2015.01). Способ получения никотина и смолы из остатков табачного сырья [Текст] / Э.А.Смаилов, Ж.Т.Самиева, Р.А. Абдуллаева и др.; Бишкек. Инновационный центр фитотехнологии НАН КР. - №1721; заявл. 11.03.14; опубл. 30.04.15, Бюл. №4. - 3с.

9. Каменщикова С. В. Определение никотина в табаке [Текст] / С.В.Каменщикова. - М.: Табак, №1, 1980. - С.48-51.

10. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М.: «Колос», 1979. - 234с.

11. Корнева Н.Г. Научные основы и рекомендации по применению удобрений в Киргизии [Текст] /Н.Г. Корнева, Н.И.Кузнецов. - Фрунзе: Кыргызстан, 1984. -170с.

12. Шмук А.А. Химия и технология махорки[Текст] /А.А.Шмук. - М.: Пищепромиздат, 1948. -580с.