CC BY
5ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№1/2024, 165-172
ФИЛОЛОГИЯ
УДК:
DOI: 10.52754/16948610 2024 1 15
ТАМАК-АШ ТЕРМИНДЕРИ КАТЫШКАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДИН К0РК0М
кепте колдонулуу eзгeчeлYКтeРY
ОСОБЕННОСТИ УПОТРЕБЛЕНИЯ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ, ВКЛЮЧАЮЩИХ ПИЩЕВЫЕ
ТЕРМИНЫ, В ХУДОЖЕСТВЕННОЙ РЕЧИ
FEATURES OF THE USE OF PHRASEOLOGICAL UNITS, INCLUDING FOOD TERMS, IN
ARTISTIC SPEECH
Усмонова Одина Сиддиковна
Усмонова Одина Сиддиковна Usmonova Odina Siddikovna
улук окутуучу, Андижан мамлекеттик университети
старший преподаватель, Андижанский государственный университет Senior Lecturer, Andijan State University [email protected]
ТАМАК-АШ ТЕРМИНДЕРИ КАТЫШКАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДИН К0РК0М
кепте колдонулуу eзгeчeлYКтeРY
Аннотация
Берилген илимий макалада тамак-аш терминдерин камтыган фразеологизмдердин керкем сезде колдонулуш взгвчвлYктврY талданат. Тамак-аш жана суусундуктарга байланыштуу фразеологиялык сез айкаштары кебYнче белгилYY бир доордун атмосферасын r^YY, каармандардын мYнезYн жана алардын абалын ачуу, ошондой эле каармандардын социалдык-маданий контекстти жана улуттук езгечелYктерYн керсетYY YЧYн колдонулат. Адабий чыгармаларда тамак-аш терминдери бар фразеологиялык бирдиктерди колдонуу авторлорго баяндоочу мазмунду гана бербестен, каармандардын жана окуялардын дагы жандуу жана эсте каларлык образын тYЗYYге мYмкYндYк берет. Бул туюнтмалар кырдаалды жана чейрену CYреттее YЧYн да, каармандын психологиялык портретин терендетYY YЧYн да колдонулушу мYмкYн. Макалада ар кандай адабий чыгармалардан конкреттYY мисалдар келтирилген, анда авторлор белгилYY бир керкем максаттарга жетYY YЧYн фразеологизмдерди тамак-аш терминдери менен колдонушкан. Бул мисалдарды талдоо мындай идиомалардын адабиятта колдонулушунун езгечелYГYн жана алардын текстти окурмандардын кабыл алуусуна тийгизген таасирин аныктоого ^м^нд^к берет. Ошентип, бул изилдее фразеологизмдердин тамак-аш терминдери бар фразеологизмдердин адабий кептеги ордун жана алардын адабий чыгарманын образын жана атмосферасын тYЗYYДегY маанисин изилдееге кошкон маанилYY салым болуп саналат.
Ачкыч свздвр: керкем кеп, тамак-аш терминдери, фразеологизм, етме маани, компоненттYYЛYк, экспрессивдYYЛYк, образдуулук, улуттук колорит.
ОСОБЕННОСТИ УПОТРЕБЛЕНИЯ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ, ВКЛЮЧАЮЩИХ ПИЩЕВЫЕ ТЕРМИНЫ, В ХУДОЖЕСТВЕННОЙ РЕЧИ
Аннотация
В представленной научной статье проводится анализ особенностей использования фразеологизмов, содержащих пищевые термины, в художественной речи. Фразеологические обороты, связанные с едой и напитками, часто используются для создания атмосферы определенной эпохи, раскрытия характеров персонажей и их состояния, а также для демонстрации социокультурного контекста и национальных особенностей персонажей. Использование фразеологизмов с пищевыми терминами в литературных произведениях позволяет авторам передать не только повествовательное содержание, но и создать более яркое и запоминающееся изображение персонажей и событий. Эти выражения могут быть использованы как для описания обстановки и окружения, так и для углубления психологического портрета персонажа. В статье приводятся конкретные примеры из различных литературных произведений, где авторы использовали фразеологизмы с пищевыми терминами для достижения определенных художественных целей. Анализ этих примеров позволяет выявить специфику использования таких идиом в литературе и их влияние на восприятие текста читателями. Таким образом, данное исследование представляет собой важный вклад в изучение роли фразеологизмов с пищевыми терминами в художественной речи и их значимость для создания образности и атмосферы литературного произведения.
FEATURES OF THE USE OF PHRASEOLOGICAL UNITS, INCLUDING FOOD TERMS, IN ARTISTIC SPEECH
Abstract
The academic article delves into the nuances of employing phraseological units that incorporate specific culinary terms within artistic discourse. Phrases intertwined with food-related lexicon are frequently harnessed for a myriad of functions, ranging from imbuing the narrative with the ambiance of a particular epoch to unraveling the intricacies of characters' personalities, traits, and circumstances. Furthermore, they serve to underscore the societal backdrop and national hues of the characters inhabiting the depicted era, substantiated by illustrative instances. This scholarly exposition sheds light on the pivotal role played by food-related phraseological units in artistic expression, elucidating their significance in crafting vivid imagery and setting the tone within literary works.
Ключевые слова: художественная речь, пищевые термины, фразеология, переходное значение, компонентность, выразительность, образность, национальный колорит.
Keywords: artistic speech, food terms, phraseology, transitive meaning, components, expressiveness, imagery, national color.
ОшМУнун Жарчысы, №1/2024
KиришYY
Тил элдин менталитетин, YPп-адатын, кайталангыс eзгeчeлYктeрYн чагылдырган маанилYY курал экени белгилYY. Тил аркылуу адамдын бYткYл жашоосу, башкача айтканда, анын материалдык турмушу, психикалык абалы, эстетикалык табити, маданий жана руханий жашоосу чагылдырылат. Тилдин лексикалык системасында тамак-аш аттары e3re4e мааниге ээ (Алишерова, 2021; Оморкулова, 2021).
Тамак-аш - бул адамдын жашоосунун негизги шарттарынын бири болуп саналат. Ал e3 кезегинде элдин экономикалык eнYГYYCYHYн негизин тYзeт жана ар кандай коомдун социалдык-экономикалык системасына тYЗдeн-тYЗ байланыштуу.
Ар бир элдин ^п кылымдык тажрыйбасын чагылдырган тилдин лексикалык катмарындагы лексика-семантикалык топторду, тармактык лексиканын eзгeчeлYктeрYн изилдee улуттук тилдин ички мYмкYнчYЛYктeрYн, бай лексикалык тутумун терец YЙрeнYYгe жана кийинки урпактарга мурас калтырууга мYмкYнчYЛYк берет. Тилдин лексикалык системасы eтe кенен жана тYркYн TYCTYY. Бул тармактык лексикалык системанын мацызын дагы толук ачууга кызмат кылат. Мындай лексикалык катмарлардын бири - тамак-аш аттары.
Кыргыз тилиндеги тамак-аш терминдери кесиптик лексиканын бир тармагы болуп эсептелет. Лексикалык катмардын бул тармагы кыргыз тилинин сeздYк корунун чордондуу бeлYГYн eз ичине камтыйт. Тамак-ашка байланыштуу сeздeргe ага чыгымдалган азык-TYЛYKTYH аттары, TYPДYY тамак-аштын аттары, суусундуктардын аттары, аларды даярдоочу жайлардын аттары, аларды даярдоодогу колдонулган аспап-шаймандардын аттары, даярдаган адамдардын кесибинин аттары, ал тамак-ашты даярдоодогу элдик салт-санаа, ырым-жырымдардын аттары, майрам, тойлордун аттары ж.б. кирет.
Тамак-аш лексикасы башка лексикалык тармактардан семантикалык жактан ылдам темпте eзгeрYп тургандыгы менен eзгeчeлeнYп турат. Лексиканын бул тармагына тиешелYY сeздeр кeпчYЛYк учурларда eтмe мааниде колдонулуусу, макал-лакаптарды, фразеологиялык айкаштарды уюштурууда кецири колдонулат.
Коомдун eнYГYШY менен эл ичинде тамак-ашты пайдалануу адеби да иштелип чыгып, дYЙнe элдеринде буга байланышкан элдик накыл сeздeр, фразеологизмдер, макал-лакаптар да калыптанып, жаш eспYPYмдeрдY моралдык этикага YЙрeтYYДe, тарбиялоодо чоц роль ойноп келген.
Фразеологизмдер тилде колдонулуучу айрым сeздeр сыяктуу эле, негизинен, белгилYY TYШYHYKTYY билдирYY, белгилee милдетин аткарары белгилYY. Бул милдети жагынан алар тилде колдонулуучу жеке сeздeр менен окшошуп кетет, стилдик колдонулушу жагынан алар кeпчYЛYк убакта синонимдеш мааниде келе берет.
Бирок фразеологизмдер кандайдыр бир TYШYHYKTY жеке сeздeр сыяктуу TYЗ, тике атабастан, аны идиоматикалык, образдуу тYPдe туюнтуп, кыйыр баяндай турган номинативдYY функцияга ээ, экинчиден, фразеологизмдер ой пикирди таамай, курч, жеткиликтYY же анын кeркeмдYк татымын кYчтYY кылып берYYДe кецири колдонулат, YЧYнчYдeн, бир нече сeздeрдeн куралган туруктуу сeз айкаштары болгондуктан, жеке сeздeргe караганда булардын структурасы алда канча татаалдашып, алардын жалпы формасы боюнча кыйла eзгeчeлeнYп турат.
Демек, кепте даяр материал катары колдонулган, курамы эки же андан кеп компоненттерден турган, компоненттери негизги номинативден, семантикалык жактан алыс туруп, грамматикалык жактан бир бYTYндYк катары кызмат аткарган образдуу, экспрессивдYY сездердYн туруктуу айкалышын фразеологизмдер деп атайбыз.
Кыргыз тилинде фразеологизмдер боюнча бир нече кандидаттык диссертациялар жакталган.
Бул изилдеелерде фразеологизмдерге тиешелYY негизги жана кошумча белгилерге темен^лер киргизилген: 1. КомпоненттYYЛYГY; 2. Компоненттердин туруктуулугу; 3. Кепте даяр материал катары кайрадан колдонулушу; 4. ЭкспрессивдYYЛYГY; 5. Лексика-семантикалык жактан бир бYTYндYк, бирдик катары колдонулуп, грамматикалык жактан CYЙлемдYн бир гана мYчесYHYн милдетинде келиши, сез тYркYмдерYHYн биреене гана тиешелYY болушу.
Кошумча белгиси катары: 1. Бир тилден экинчи тилге сезме-сез которулбастыгы; 2. Тигил же бул тилде CYЙлегендер YЧYн толук тYШYHYктYYЛYГY; 3. Кайсы бир сезге эквивалент (синоним) болушу (Джапанов, 2012, б. 150).
Негизги белум
Кыргыз тилинде фразеологизмдер ар кандай лексикалык каражаттардын жардамы менен тYЗYЛYп, бирок ошол катышкан сездердYн лексикалык маанилерин толук сактабастан, етме маанилери басымдуулук кылат. Биздин изилдеебYЗге ылайык курамында тамак-ашка байлашышкан терминдер катышкан фразеологизмдерге кайрылмакчыбыз. Мындай фразеологизмдер эл арасында ошол элдин кылымдар бою калыптанган тарбиялык маанидеги идеяларды топтоштуруп, жалпы фразеологиялык курамында езгече орунду ээлеп турат. Бирок тамак-аш терминдери катышкан фразеологизмдердин кепчYЛYГY езYHYн тике маанисинде эмес, каймана, етме маанилерде кеп колдонулат.
Мындай фразеологизмдер керкем кепте да TYPДYY максаттарда колдонулат: 1) доордун колоритин берYY; 2) тамак-аш аттары аркылуу каармандын мYнезYн, табиатын жана ал-абалын керсетYY; 3) чыгармада CYреттееге алынган доор адамдарынын турмуш даражасын керсетYY; 4) улуттук колоритти керсетYY ж.б.
Фразеологиялык сездер бир буюмга же нерсеге салыштырылып айтылат.
Албетте, ал салыштырылган нерселер кYнделYк турмушта колдонулуучу заттардан, нерселерден алынат. Кыргыз элинин оозеки речинде "атала баш", "шавля (шеела) баш" деген фразеологиялык бирдиктер учурайт. Бул женекей керYHYштY жазуучу Т. Касымбеков да ете билгичтик менен терип алып, "Сынган кылыч" чыгармасында пайдаланат (Бердалиева ж-а Мурзакметов, 2023). Чыгармада кокон ханы Шералыны эл "атала баш", "шавла" деп атайт деген. Шералынын эл башкара албаган, мYнезYне кебете-кешпирине карата ушул образдуу атты эл коюп олтурат. Бул сездер жергиликтYY элдин колоритине ылайыкташтырылган. Чыгармада мындай делет:
" - Эми эмне кылат Шерали? Башта эч акыл салбай иш кылган HY3yn минтип ага туртв салып карап туруп алды. Кимден акыл сурайт? Башка ынактары да, башка ордо кишилерди да, тактын экинчи мураскору болбосу зарыл дешип, Ибрагим бекти тезинен влтYPYY
ОшМУнун Жapчыcы, №1/2024
кepeкmuгuн дaлuлдen mypyn aлышmы. Эц a^iphi arnacbi кypyгaндa, caлбыpan жep muкmen оmypyn, мaкyл болуп: "Бup бaшкa жepдe влmYpcвцвp, мeнuн квЗYм квpбвCYн..." — дen cypaнды Шepaлu. Бул хaндын бyйpyгyндaй болбой, 6up жaлдыpоо cыякmyy болду. Эpmecu кYHYИбpaгuм бeкmuн бaшы Яшн дeгeн 6up 4em кышmaкma тынды. Ушул окyядaн кмйш, бaшma элe "бош " amыгыn ЖYpгвн нeмeгe, эмu "атала", "шавла" дeгeн кгп ээpчun оpдо кuшuлepuнuн гaнa apacындa эмec, чaйкaнaлapдa, бaзapлapдa дa кYбYpвn mapan mmmu..." (^^мбешь, 1990, б. 156).
Ад эми Т. Кacымбековдyн бяшкя ^p^H чыгapмaлapынaн aлынгaн миcaлдap ap^rnyy ою6УЗДУ бекемдеcек:
" - Элдu квpбвйcуцбY... бapыn элe, кupun элe, окуп элe ЖYPYШвm. Ыкыбaлыц ^mce ушул экeн... Тоpnокmyн жонyнaн, б^ввгв жaлыныn оmypyn пул aлыn, бeлuцe mYйYn бepun жвнвmcвм■.. aтaлaдaй былжыpan кaйpa кeлecuц! Эмж, чeкeцeн cылan вmквpвбYceнu окyyгa, жулунуп вmnвйcYЦбY?! Mынa, бapы-жокmон тм болуп, CYPYЛYn оmypaбыз. Сeндeй бaлдap эл бaшындa ЖYpвm. Ой, жaмaн Чокондун бaлacы окуп кeлдu, мeнuн оpдyмдy aлды... Mынa, влбвгвн mвpm caным тлды! А ceн болcоц... " (^^мбе^ь, 1990, б. 56).
Бул YЗYнДYДe "aтaлa" тaмaк-aшы aтaлaдaй былжыpan кaйpa кeлecuц деген CYЙлeмдe колдонулуп, aдaмдын теpc cañaran CYpeттeeгe кызмaт кылган.
Mындa aтaлaнын былжыpaшынa (эзилишине) белгилYY 6mp иштин бaшын кapмaй aдбaгaн жeндeмcYЗ aдaмдын canaты caдыштыpыдгaн. Буд apкыдyy жaзyyчy кaapмaндын мYнeзYн окypмaндын эдеcинде жaндyy CYpeттeeгe жетишкен:
"Аmaм колун cuлкmu. Ошол бойдон шынчып кaлam бeлe, жыйнaлышкa бapбaй койгонум оозyмaн чыгып кemкeндe элe, кaйpa зupкuлдen caлa бepдu:
- О, бычыны жок! Анa, anaцдын внYPYнв mpun ^m, о чaлa быштн ama^a дece! Элдuн ceндeй бaлдapы aндaй шопко шaкылдan CYйлвn, тк жapыn ЖYpвm. Mынa, жaмaн дen ceнu aйmam! Жaмaн уч тшшш бaшы б^штн шопко бapa aлбaйm, жaмaн коpyнam, куду бaбыpгaндaй шшн къ^ып кужуюп, коцyлгa бeкuнem!" (^^мбе^ь, 1990, б. 89).
Буд YЗYнДYДe "чaлa бышшн ama^a" шз айкашы aдaмгa кapaтa колдонулган. Чaлa бышган aтaлaны жешке болбойт, aнткени aл чегине жетип быштаган болот. Чaлa бышган тaмaктын yшyндaй rac^ra эби жок, чоpкок aдaмгa окшоштypyлгaн. Жaзyyчy CYpeттeeнYн экcnpеccивдYYЛYГYнe тaмaк-aштын a^rn колдонуу apкылyy жетишкен.
blpac, Чоmypдyн мeндeн эт жaшчa улуучулугу бap. анш^н мeнeн, mapmынышnaгaн кypбaлбыз. Бup кeздe ceгuзuнчuнu бupгe окyгaн элeк. Кapыгaн anacынaн бвлвк кapaнapы жок болучу. Аcaнбaй, Ycвнбaй дeгeн эт aгacы 1941-жылы ypyшmaн кaйmnaй кaлгaн. Оозу ^йгвн mмпup: "Бaлaм, бaкыp aдaм бaaнeдe, ceн дaгы acкepгe mmun тлып шоpyмдy шорподой кaйнamacыц. Квздвн дaлдa жуpвлY" - дen, бaлaны окymnaй m^u Нaмeнгeн mapanrn вmв шчтн. Жыл aйлaнбaй кaйpa mapmыn, Тaш-Квмуpгв кeлuшem. Чоmyp жыгaч cклaдынa кapоолчyлyккa uшmeйm (^^мбе^ь, 1990, бб. 70-71).
Жогоpyдa келтиpилген YЗYнДYДe шорподой кaйнamacыц деген CYЙлeм колдонулган. Бизге белгилYY болгондой, кыpгыздapдa дa шоpпонyн кyypмa жaнa кaйнaтмa тYpлepY бap. Ш^по кaнчaлык ^п кaйнaca, ошончолук дaaмдyy болот. Mындa жaзyyчy тaмaк-aш aты
аркылуу эненин сары санаасын, баласы согушка кетип калса, кайгыга батуусун образдуу, таасирдYY CYреттеген. Бул CYреттее аркылуу бактысыз болуу мааниси чагылдырылган.
- Мына карабайсыцарбы, деди ал чекесин ЧYPYштYрв бурч-бурчту уцулв тиктеп, -YЦKYрдвн бетер эчтеке кврбвйсYЦ? Электр болсо, жок дегенде, каш-кабагыбызды ачык кврYШYп отурбас белек!? Мына бу тукумуц куруган шайтан квпвлвктврдвн чырак талашпайт элек го! Хм... бизмуну эске тутушубуз оц, арзан эттин сорпосу татыбайт дейт эл, вз жерибизге тYШYп жаткан мындай маанилYY курулушка кыш коюшпай калсак, жербайына чеке терибиз тамбаса, взуцвр ойлогулачы, кийин, бутквндвн кийин биздики деп кантип айтабыз, уялбай нурун YйYбYзгв кантип киргизебиз? Ошон YЧYн мен айтар элем, куруучулар твгврвктYн тврт бурчунан келип жатыптыр, биздин арабыздан да белдYY адамзаттар бул курулушка барышы жвндYY (Касымбеков, 1990, бб. 70).
Бул YЗYндYДе да "шорпо" тамак-аш аты келтирилген. "Арзан эттин сорпосу татыбайт" CYЙлемY аркылуу сапаттуу ишти ишке ашырууга аракет кылуу керектигине маани берилген.
Арзан, арык эттин шорпосу даамдуу болбойт. Ата-бабаларыбыз мал сатып алууда жакшы, сапаттуусун алууну, арзан экен деп жараксыз, сапатсыз нерсеге акча коротпоону уктуруп келишкен. Анткени кымбат нерсе сапатына жараша ар тараптан жакшы болот, аз болсо да бир нече арзан, сапатсыз малдын ордун баса алат.
"Бектурган квЗYн улам-улам ирмеп, баласын бир аз тиктеп алды да:
- Он уч... он уч ку.н дейсицби?.. Сен балдарды орундаштырып келдицби?Мен ошончолук оорудумбу? Сен Yйдвн эртец менен кеткен жоксуцбу?
- Жок, ата, мен мындан он YЧ кунн мурун эртец менен жаныцдан кеткемин. Мен азыр келдим.
- Ой, тобо-ой, мына! Оорунун кучY деген ушул. Менин эртец менен дегеним он YЧ кун илгери турбайбы. Мен сени эртец менен эле чыкты деп ЖYрбвйYмбY. Мен эсимди эми гана жыйган экемин. Он уч кунн!.. Он YЧ кунгв чейинмени ким бакты?.. Ооба, ооба! Касиет карыда. Байкуш Жолдубай акем карашкан экен го, мына, келтенин келгенинен да кеткени кызык! Оору кетери менен эс ордуна келет, квзумачтай ачылат. Арадан втквн кунндвр эсте да калбайт... Мына, балам, эми мен айыктым. Жолдубай акец кайда кетти? " (Токомбаев, 2010, бб. 47-48).
Бул YЗYндYДе кез умачтай ачылат фразеологизми келтирилген. "КезY умачтай (умаштай) ачылуу" - кез бакырайып ачыла TYШYY. Мындай абал кебYнче чочуганда, корккондо, тац калганда болот. Накыл кептин тегин билYY YЧYн "маштай - умаштай" деген сездерге талдоо жYргYЗYп керелY. "Маштай" - деген сездYн уцгусу маш буурчак маанисинде, -дай - куранды мYче, салыштыруу маанисинде. "Умачтай, умаштай" - маштай деген сездYн езгерYЛYп калган тYрлерY. Маш буурчактан тамак жасаганда алды менен кайнак сууга салат же кайнатат. Ошол кезде маштын кабыгы ачылат да, ичиндеги даны бадырайып керYнет. Маштын кабыгы ачыла тYшкенYн кездYн бадырайып ачыла тYшкенY менен салыштырып "кезY маштай ачылды" деген накыл жасалган (Джапанов, 2012). Мында бул фразеологизм аркылуу чыгарма каарманынын ооруган учурунда кеткен эс акылынын ден соолугу жакшыланганда кайра ордуна келгени CYреттелген.
Кудай буйруса... жаркырап жаз келер. Эсен болсок, КурптвгYлесхозго втуп кетебиз!.. Токойго кароолчу болуп кирем. Жумушу оцой: квлвкв саяда нары-бери ат бастырып журмвй,
ОшМУнун Жарчысы, №1/2024
куруттай эсептеп айлыгын алмай. Бар болгону ушу. А сен, Шекержан Yйдe гана ак байбиче болуп отура бересиц! Жанагы ашкеби жетимице да иш табылат. Меме-чеме терсе пайда эмеспи!.. (Касымбекков, 1990, б.43).
Бул келтирилген YЗYнДYДe «курут» тамак-ашы келтирилген. Мында жазуучу куруттай эсептеп фразеологизмин оцой акча табууну максат кылган каармандын образы менен окшоштуруп, анын мYнeзYн таамай CYрeттeгeн:
" - Апам алтын тапкандай CYйYндY. Ичине батпай тYштe атам келгенде ушунун баарын текпей-чачпай ортого салды. Айтканда да, сeзсYЗ болуучу тагдыр кебинайтып отургансып, жан-дили менен YйрYЛYп тYШYп CYйлeдY. Унчукпай угуп, мени кeзYHYн кыйыгы менен бир тиктеп алды да:
- И? Куйее болчу неме eзY жактырдыбы? Же адатыцча eзYн эле келекеге тон бычып ЖYрeсYЦбY? - деп койду атам. Уялганымдан эки ийним жерге кирип кете таштады.
- Куда-сеек менен катташа берсек, балдар качат беле?
- Кой, ошо куда-мудацы. Оболу баланы кызматка илештириш керек. Качпайт катын.
Апам талкан сугунгандай жаагы жап болду. Чын да, отуруп-отуруп эле катын ал десе, ошо да кеппи!?" (Касымбекков, 1990, б.87).
Бул YЗYнДYДe болсо «талкан сугунгандай» фразеологизми аркылуу чыгарма каарманынын ички абалы CYрeттeлгeн, т.а. каармандын бир сeз айта албай, унчукпай калышы CYрeттeлгeн. Анткени адам талкан сугунганда CYЙлeй албай калат. Ошондуктан CYЙлeeгe сeз таппай калган каармандын абалы ушул фразеологизм аркылуу чагылдырып берилген.
"- Эмне олтурасыц, кYйгYЗ биликти! - дегенде Сейде козголгон жок.
- Ой, эмне олтурасыц, кYйгYЗ дейм биликти! - Эцкейип отурган Ысмайыл жанына тизелеп жылып келген Сейдени кeрдY.
- Ушул жетимдердин кешигине кол салгандан кере, eзYбYздYн кунажынды союп алсац болбойт беле!
- Былжыраба! - Ысмайыл аны ийнинен кыса кармап силкти. - Мени YйрeткeнYндY коюп, eзYцдY бил. Заманац бeрY болсо, бeрY бол! Ушул кезде ар ким эле eзYм тойсом дейт! Башкалар менен ишин эмне экен, сен ачтан елуп бара жатсац да, бирее келип казаныца аш салып бербейт... Алган алып, жулган жулат!.. Акмак болбо!.. " (Повесттер жана ацгемелер, 1985, б.41).
Келтирилген YЗYнДYДe «казаныца аш салып бербейт» фразеологизми адамдык терс сапатты CYрeттee YЧYH колдонулган. «Казанына аш салып берYY» - жардамдашуу, кeмeк кeрсeтYY, ^з салуу сыяктуу маанилерди туюндурат (Осмонова ж.б., 2015). Мында жазуучу ушул фразеологизмди колдонуу аркылуу согуш учурундагы кыйын абалды CYрeттeeдe каармандын терс сапатын, башкача айтканда, согуш мезгили болгондуктан, башкаларды ойлобостон eз камын гана гана ойлогон каармандын eзYмчYлДYк мYнeзYн андан ары экспрессивдYY, андан ары образдуу чагылдырууга жетишкен.
Корутунду
Жогорудагы мисалдардан белгилYY болгондой, тамак-ашка байланышкан фразеологизмдер кепте сез болуп жаткан доордун колоритин берYY, чыгармадагы каармандардын мYнезYн, табиатын жана ал-абалын ачып берYY, чыгармада CYреттееге алынган доор адамдарынын турмуш даражасын жана улуттук езгечелYктердY керсетYY сыяктуу маанилерди туюндуруп, чыгарманын керкемдYYЛYГYн, образдуулугун ашырууга, каармандын окурмандын элесинде жандуу CYреттеелYCYн камсыздоого кызмат кылды.
Пайдаланылган адабияттар
Алишерова Э.0. (2021). Кыргыз элинде "устукан" концепти. Вестник Ошского государственного университета. Vol. 1, No. 4. бб. 45-49. DOI: 10.52754/16947452_2021_1_4_45. EDN: GKONPT.
Бердалиева Н., & Мурзакметов А. (2023). Телеген Касымбековдун чыгармаларында сеек коюуга байланышкан ырым-жырымдардын чагылдырылышы. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология, 2(2), 30-40. DOI:
https://doi.org/10.52754/16948874 2023 2(2) 4
Джапанов, А. (2012). Кыргыз тилиндеги тамак-ашка байланышкан свздвр. Бишкек: Жанызак басма.
Касымбеков, Т. (1990). Эки томдук тандалган чыгармалар. Iтом. Фрунзе: "Мектеп".
Оморкулова М.Б. (2021). К вопросу о правильном употреблении фразеологизмов. Вестник Ошского государственного университета. Т. 2, №4. бб. 1053-1056. DOI: 10.52754/16947452_2021_2_4_1053. EDN: AOXHHW.
Осмонова, Ж., Конкобаев, К., жана Жапаров, Ш. (2001). Кыргыз тилинин фразеологилык свздугу. Бишкек: КТМУ.
Повесттер жана ацгемелер. (1985). Фрунзе: "Мектеп".
Токомбаев, А. (2010). Куунун сыры. Повесттер жана ацгемелер. Бишкек: Бийиктик.
