CC BY
3ПЕДАГОГИКА
УДК 37
DOI: 10.52754/16947452_2022_4_191
БАШТАЛГЫЧ КЛАССТЫН ОКУУЧУЛАРЫНЫН КЕБИН БАЙЫТУУ МЕТОДДОРУ
YKYeea БYшарипа Кожояровна, п.и.д, профессор
ukueva1949@mail.ru Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Башталгыч мектеп - бул билим берYYHYн пайдубалы туптвлгвн мезгил, ошондуктан, бул мезгилде окуучулар келечекте бут^л окуу процесси курула турган бекем билим базасын алышы керек. Азыркы учурда илим бир топ алдыга кадам шилтеп, ошону менен улам жацы терминдер жана свздвр квбвйуп жаткан кезде окуучулардын свз байлыгын толуктоого взгвчв квщл бурууну талап кылат. Мектеп окуучулары YЧYн ар тYрдYY предметтер боюнча окууда кепти внYктYPYYгв жана байытууга взгвчв квщл буруу зарыл экенин эске алып. Автор макалада башталгыч класстын окуучуларынын свз байлыгын толуктоого багытталган негизги ыкмаларын жана жолдорун карайт.
Ачкыч свздвр: компетенттYYЛYк, методдор, грамматика, система, квнYгYY, внYктYPYY. булактар, текст, кеп, теория
МЕТОДЫ ОБОГАЩЕНИЯ РЕЧИ ШКОЛЬНИКОВ НАЧАЛЬНЫХ
КЛАССОВ
Укуева Бушарипа Кожояровна, д.п.н., профессор
ukueva1949@mail.ru Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация. Начальная школа - это тот период, который закладывает начальный фундамент образования, поэтому в этот период учащимся младших классов необходимо упрочнить базу знаний, на которой в дальнейшем будет строиться весь последующий учебный процесс. Сегодня наука шагнула далеко вперед, и по мере увеличения новых терминов и слов необходимо уделить особое внимание к каждодневному пополнению словарного запаса учащихся школ. Есть необходимость школьникам уделять особое внимание развитию и обогащению речи при изучении разных предметов. Автор в статье рассматривает основные методы и способы пополнения словарного запаса учащихся начальных классов.
Ключевые слова: компетенция, методика, грамматика, система, упражнение, развитие. источники, текст, речь, теория.
METHODS FOR ENRICHING SPEECH OF PRIMARY SCHOOL
STUDENTS
Ukueva Busharipa Kozhoyarovna -doctor of pedagogical sciences, professor ukueva1949@mail.ru Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract. Elementary school is the period that lays the initial foundation of education, therefore, during this period, elementary school students need to strengthen the knowledge base, on which the entire subsequent educational process will be built in the future. Today, science has stepped far forward, and as new terms and words increase, it is necessary to pay special attention to the daily replenishment of the vocabulary of school students. There is a need for schoolchildren to pay special attention to the development and enrichment of speech in the study of various subjects. The author in the article considers the main methods and means of replenishing the vocabulary of primary school students.
Keywords: competence, methods, grammar, system, exercise, development. sources, text, speech, theory
Киришуу- Башталгыч класстарда CY^nee ишмердигин калыптандыруунун методикасы - башталгыч класста окутуу методикасынын эц негизги бeлYмдeрYHYн бири болуп эсептелинет. Бул белумде CYЙлee ишмердигин YЙрeтYYHYн ыкмалары, методдору, милдет, максаттары жана мааниси аныкталат. Негизинен илимдин бул тармагы лингвистика, педагогика жана психология илимдери менен тыгыз байланышкан, анткени окутуу жана тарбиялоо иши дайыма эриш - аркак жYргYЗYлeрY маалым. БYГYнкY кYндe заман талабына ылайык, мамлекетибиздин орто мектептеринде, анын ичинде башталгыч класстарда окутуу илиминин алдында эц маанилуу милдеттер коюлуп жатат. Алардын негизгилери, окуучулардын ой жYГYртYYCYн, ойлонуу логикасын, билим алуу активдYYЛYГYн калыптандыруу, окутуунун жацы ыкмаларын, жолдорун иштеп чыгуу, сабак eтYYHYн илимий жана методикалык децгээлин жогорулатуу сыяктуу негизги милдеттер турат.
Материалды изилдее методдору. Бул милдеттерди ишке ашырууда башталгыч класстарда окутуунун мазмунун, методдорун, окутуунун каражаттарын азыркы талаптарга ылайык иштеп чыгуу зарылдыгы келип чыгат. Мектептин кенже класстарынын окуучуларын окутууда тилдин грамматикасына негизги басым жасалбай, анын практикалык жагына: окуучуларды адабий тилдин нормасында туура, сабаттуу жазууга жана ^р^м, мазмундуу CYЙлeeгe YЙрeтYY, кебинин бай жана ырааттуу болуусуна жетишуу негизги маселе болуп эсептелет.
Балдарды окутуунун методикасына байланыштуу кепке кенул буруу алгачкы китептерден, иликтеелерден, методикалык эмгектерден тамыр алган. Ишенаалы Арабаев алгачкы «Алиппенин» автору катары окуучулардын кебин естYPYYге езгече кенYл буруп, буга карата атайын тапшырмаларды киргизген. Ал эми Касым Тыныстанов окуучулардын сезYн естYPYY YЧYн кыргыз тили сабагында текст менен иштееге зор маани берип, езYHYн бардык окуу китептеринде кептеген этнопедагогикалык мазмундагы керкем тексттерди, элдик макал-лакаптарды кенири пайдаланууну сунуштап киргизген.
Жыйынтыктар жана талкуулар. Кыргыз Республикасынын орто мектептеринде предметтик билим берYYHYн мамлекеттик стандарттарында белгиленгендей: «Тилдин теориялык курсун окутуу аркылуу окуучулардын кебин естYPYY, ошондой эле аларды сабаттуу, маданияттуу кеп адебине ээ кылууда тилдин фонетикалык, лексикалык, морфологиялык, синтаксистик, фразеологиялык, пунктуациялык бардык каражаттарын пайдалануу менен адабий тилде ээн-эркин баяндама, дилбаян, эссе, тезис, макала, жана башкаларды жаза алууга машыктыруу зарыл» [1].
Орус тилин окутуу методикасын изилдеген окумуштуулар А.В. Текучев, Т.А. Ладыженская, В.Ч. Капинос, Е.Ч. Никитина, Ф. Буслаев, Н.Н. Сергеева, М.С. Соловейчик, ж.б. сез естYPYY иштеринин жол- жоболорун иштеп чыгышып, иш-аракеттин бул тYрлерYн грамматиканы окутуунун ажырагыс бир белYГY катары карашкан.
Башталгыч класстарда эне тилин окутуу маселеси окумуштуу методисттер Амонашвили Ш.А., Антонова Л.Т., Ладыженская Т.А., Лысенкова С.А., Рамзаева Т.А., Соловейчик М.С., ж.б. кеп естYPYY маселелери Выгодский А.С., Голуб И.Б., Ладыженская Т.А., Леонтьев А.А., Львов М.Р., Ильин Е.И., Капинос В.И., Клюев Е.В., Новотворцева Н.В., Пустовалов П.С., Тихеева Е.И., Торопцев М.С.; тексттин теориясы жана текст менен иштее Величко Л.И., Гальперин И., Зарубина Н.Д., Одинцов Н.В., Шанский Н.М., ж.б. эмгектеринде изилденген.
Кыргыз тилинин теориясы жана аны окутуу методикасы боюнча эмгектерди Абдувалиев И., Аширбаев Т., Акматов Т., Акматов Б., Биялиев А., Биялиев К.А., Добаев К., Жапаров А., Иманалиев С., Иманов А., Мукамбетова А., Сартбаев К.К., Осмонкулов А., Yсеналиев С., Чыманов Ж., ж.б., кеп естYPYY жана байланыштуу кеп боюнча- Давлетов С., Мусаева В., Рысбаев С., Тагаева З., Садабаев А., Эшиев М., ж.б. окумуштуулар эмгектерин жаратышкан.
Керкем, мазмундуу, талапка жооп берерлик жана стилистикалык жактан туура кепти калыптандыруу башталгыч класстын мугалимдеринин эц негизги милдеттеринен болуп саналат. Окуучулардын кебин eCTYPYY маселеси башталгыч билим берYYHYн бирден-бир орчундуу маселелеринен экендиги талашсыз. Анткени башталгыч класстын окуучуларынын жаш eзгeчeлYГYнe ылайык берилген маалыматтарды тез кабыл алуусу алардын кебинин байышына жана калыптанышына ыцгайлуу шарттарды тYзeт.
Окуучулардын кеби мазмундуу жана уккулуктуу болууга тийиш. Ойлоо жана кеп бири - бири менен eтe тыгыз байланышта экендиги белгилYY. Ошондуктан окуучулардын ойлоосу, логикалык ой жYГYртYYCY жогору болуусу зарыл. Окуучулар кебин туура тYЗYYгe тийиш. Тагыраак айтканда, окуучу кебинде колдонгон сeздYк запасы адабий тилдин нормасында болуу менен ал сeздeрдYн CYЙлeмдeгY ордун туура жайгаштырып, туура байланыштыруу керек. Кепти туура курууга окуучуларды жетиштирYY грамматиканы окутууга жана аны YЙрeтYYгe байланыштуу экендиги белгилYY. Эзгeчe грамматикалык материалдарды окутууда кепти туура тYЗYYгe зор мYмкYнчYЛYк ачылат.
Мектеп окуучулардын кеби так болууга тийиш. Окуучу eзYHYн кебин так тYЗYY YчYн анын сeздYГY бай болуусу зарыл, ошондо гана ал eз кебинде пайдалануучу сeздeрдY туура тандоого мYмкYнчYЛYГY бар болот. Эзгeчe синоним, антоним сeздeрдY, фразеологизмдерди колдонууга YЙрeтYY жана жетиштирYY зарыл. Окуучулардын кеби ачык, даана болуусу талап кылынат. Эз оюн тYШYндYPYYгe зарыл болгон гана сeздeрдY пайдаланып, орунсуз сeздeрдeн, мисалы, анан, андан кийин, боло турган болчу болсо, ж.б. кайталап айтуудан кебин тазалоо керек.
Окумуштуу Б.С. Чокошева eзYHYн доктордук диссертациясынада: «мугалим окуучулардын кеби таза болуусун талап кылуусу керек. Адабий тилдин нормасына туура келбеген диалектилик сeздeрдYн, жергиликтYY говорлордон таза болуусу керек, себеби алар кептин адабий тилде таза болуусуна кедергисин тийгизет» - деп белгилейт [2].
Окуучулардын кеби манызы боюнча бири-бирине байланыштуу болуусу зарыл. Кеп сeзсYЗ ырааттуулукта болушу кептин маданияттуулугун камсыз кылат. Бирок мындай кeндYмгe дароо эле жетиштирYY мYмкYн эмес. Мугалим тарабынан грамматикалык кeнYГYY - машыгуу жана текстке изилдee жYргYЗYY иштерин ырааттуу тYPдe жYргYЗгeндe гана кептин ырааттуулугуна жетише алат.
Мугалим оозеки кепти калыптандырууда: сeздeрдY даана, CYЙлeмдeрдY так, угуза айтуу, кепти баяндоодо CYЙлeмдeрдYн айтылыш максатына карай
194
интотацияны колдоно билуу ж^ым eзгeчe кeцYл 6уруусу эффективдYY жыйынтык болоорун эске &луусу зaрыл.
Бaштaлгыч клaсстaрдын окyyчyлaрынын кебин бaйытyyдa муг&лим тeмeнкYлeрдY эсинен чыгарбоого милдеттYY:
1. Ой менен кеп a^iparbrc ap дaйым a^iparbrc бaйлaныштa болгондyктaн, муг&лим окyyчyлapдын ойлоосун eстYPYY иштеринин ap тYPДYYЛYГYн кaмсыз кылуусу керек, aлapды brnafeirbrna жapaшa пaйдaлaнып, окyyчyлapды ойлондypyyгa тYpткY болгон суроо тaпшыpмaлapды, проблемадык кыpдaaлдapды тYЗYYгe, текстке бaйлaныштyy изилдeeлepдY жYpгYЗYYгe, гpaммaтикaлык мaтеpиaлдapды eздeштYPYY YЧYн эрежелерди д^р тYPYндe бербестен, aны окyyчyлapдын eздepYнe чыгapтып, гpaммaтикaлык т&лдоолорду ыpaaттyy жYpгYЗYYгe болгон кYч apaкетин жумшоосу зapыл.
2. Окyyчyлapдын кебинин eсYШY aлapдын сeздYк зaпaсынын eсYШYнe жapaшa экендиги тaлaшсыз. Kээ бир yчypлapдa окyyчyлap eз оюн ыpaaттyy жaнa мвзмундуу aйтып беpYYгe aнын шз бaйлыгы жетишпей кaлaт. Ошондуктж, окyyчyлapдын сeздYк зaпaсын бaйытyyдa, оозеки жaнa жвзуу кебин eстYPYYДe эне тилин текстке бaйлaныштyy окутуунун мaaниси зор. Aнткени, тексттеги сeздepдYн мaaнисин чечмелee, сeз YЙpeнYY, ^здук жyмyштapын жYpгYЗYY иш - apaкеттеpи бул мaселеpди чечYYгe eбeлгe тYзeт.
Окyyчyлapдын кебин eстYPYYДe ийгиликке жетишYYгe шapт тузген жвлпы тaлaптap тeмeнкYдeй:
1. Caбaктын бapдык этaптapындa окyyчyлapгa улгу болуучу aдaбий кептин болушу зapыл - &л негизинен муг&лимдин eзYHYн кеби болуп сaнaлaт. Ушул улгунун негизинде окyyчyлapдын кебинин тaктыгы жaнa ^р^мд^у кaлыптaнaт.
2. Муг&лим кaндaй гата кeнYГYYHY aткapyyдa болбосун ap бир окуучунун кебине кeз с&луусу керек: aлapдын кеби aдaбий тилдин ноpмaсынa ылвйык, мвзмундуу болуусун тaлaп кылуу керек. Эгерде бул тaлaп системадуу, ap бир сaбaктa кунумдук тaлaпкa aйлaнсa, окyyчyлapдын кебинин eсYШY учун оц тaaсиpин тийгизет жaнa окyyчyлapдын кебин бaйытyy негизделет.
3. Caбaктa окyyчyлap жвзуу иши менен гата чектелбестен, оозеки дa иштeeсY зapыл экендигин муг&лим yнyтпaшы керек. Муг&лимдин сypоосyнa жооп беруу (эцгеме методу) гата eкYм CYpбeстeн, ap турдуу ыкмaлap колдонулушу керек (белгилуу бир плaн боюнчa CYЙлeп беруу, eз оюн arnyy, монологиялык кеп, ж.б. у.с.)
4. Ар бир окуучунун сeзY мугалим тарабынан кeзeмeлдeнYп анын тууралыгына жараша бааланууга тийиш, себеби окуучу eзYHYн катасын байкабайт. Андыктан, мугалим тYЗYЛгeн CYЙлeмдYн грамматикалык конструкциясын, логикалык байланышын, сeздYн туура тандалып алынышын контролдоо керек.
5. Сабактагы ар бир eтYЛYYчY тема кеп eстYPYY менен коштолуп турууга тийиш. Мисалы: Фонетика, орфография, орфоэпия, жана сeз eстYPYY. Лексика, фразеология жана сeз eстYPYY. Морфология жана сeз eстYPYY. Синтаксис, пунктуация жана сeз eстYPYY. Байланыштуу кеп. Белгиленип тургандай, тилдин ар бир бeлYMYн eздeштYPYY сeз eстYPYY жумуштары менен айкалыштырылып жYргYЗYлeт. Фонетикалык, лексикалык, морфологиялык, синтаксистик, орфографиялык материалдарды тексттин жардамы менен YЙрeнYYДe окуучулар тексттин мазмунун тYШYHYY, талдоо, ал боюнча суроо - тапшырмаларды аткаруунун негизинде грамматикалык эрежелерди eздeштYрeт, жацы сeздeрдY Yйрeнeт, аларды eзYHYн оозеки жана жазуу кебинде пайдаланат.
Бул ыкмалар eз учурунда мектеп окуучуларынын таанып - билYYчYЛYк, коммуникативдик компетенцияларын калыптандырат, ойлоосун, сeз байлыгын, чыгармачылыгын eнYктYрeт жана калыптандырат. Баяндаманы жана дил баяндарды жаздырууда план тYЗYY, таяныч сeздeр менен иштee жана CYрeттeрдYн жардамы менен баяндама тYЗYYДe, ошондой эле угуу тексттеринин негизинде баяндама жазуу сыяктуу иш - аракеттер аркылуу окуучулардын байланыштуу кеби eCe^
Кыргыз Республикасынын мектептеринде предметтик билим берYYHYн мамлекеттик стандарттарында белгиленгендей: "Тилдин теориялык курсун окутуу аркылуу окуучулардын кебин eCTYPYY мYмкYн, ошондой эле аларды сабаттуу, маданияттуу кеп адебине ээ кылууда тилдин фонетикалык, лексикалык, морфологиялык, синтаксистик, фразеологиялык, пунктуациялык бардык каражаттарын пайдалануу менен адабий тилде ээн- эркин баяндама, дилбаян, эссе, тезис, макала, жана башкаларды жаза алууга машыктыруу зарыл" [1].
Орус тилинин окутулушу жана кебин байытуу методикасын изилдеген окумуштуулар А.В.Текучев, Т.А. Ладыженская, В.Ч. Капинос, Е.Ч. Никитина, Ф.И. Буслаев, Н.Н. Сергеева, М.С. Соловейчик, ж.б. сeз eCTYPYY, жазуу иштерин, анын ичинде баяндама жазуунун жол - жоболорун жана ыкмаларын иштеп чыгышып, иш - аракеттин бул тYрлeрYн грамматиканы окутуунун ажырагыс бир бeлYГY катары карашып аныктамаларды берип кетишкен. Баяндама жаздыруу иши жалпы билим берYYчY орто мектептин
196
башталгыч класстарында кецири жYргYЗYлeт жана жаш окуучулардын кебин байытууга багытталат.
"Изложение eткeрYYнYн методикасы" аттуу эмгегинде окумуштуу-методист А. Садабаев баяндаманын темен^дей тYрлeрYнe аныктама берет: кeнYктYPYYЧY изложение; CYрeт боюнча изложение; баяндама изложение; кыска изложение; кецири изложение. Бул эмгекте автор изложениенин ар кандай тYрлeрYн, этаптарын, формаларын кандай болорун жана изложение жаздыруунун методикалык ыкмаларын изилдеп аныктама берип eткeн.
Башталгыч класстардын окуучуларынын байланыштуу кебин eстYPYYHY тeмeнкY иш - аракеттер менен бирдикте алып барганда гана кeздeгeн максат ишке ашарын тажрыйба eзY кeрсeттY: окуучулардын байланыштуу кебин eстYPYYДe тил, кеп, текстти биримдикте окутуу; тилдин бeлYмдeрYн бири- бири менен карым- катышта YЙрeтYY; байланыштуу кептин мазмундук бeлYктeрYн байланышта кароо.
Башталгыч класстардын программаларында: "Окуучулардын байланыштуу кебин eстYPYY эне тили жана грамматика сабактарында оозеки жана жазуу жYЗYндe (дил баян, баяндама тYPYндe) жYргYЗYлeт. Окугандарын айтып жана текст боюнча CYЙлeп берYYCY алардын eз бетинче ойпикирлерин эркин жазып берYYгe жетиштирет. Ал эми дил баян, же баяндама жазуу тeмeндeгYдeй Yч булакты: окулуучу кeркeм чыгарманы, мугалимдин жетекчилиги менен кeрсeтYЛYYЧY CYрeттeрдY жана балдардын турмуштук байкоолорун кучагына алат.
Дилбаяндын же баяндаманын темаларын тандоодо балдардын жашоо-турмушуна, алардын кызыгууларына, жаздырылуучу материалдардын жеткиликтYYЛYГYнe, композициялык жана кептик жактан тYШYHYктYYЛYгYнe eзгeчe кeцYЛ бурулат." Ошондой эле программада "байланыштуу кепке кeнYктYPYY кыргыз тилинин бардык программалык материалдарын YЙрeнYYгe байланыштуу жYргYЗYлeт",- деп баса белгиленген [3].
Корутунду. Окуучулардын кебин eстYPYYДe ийгиликке жетишYYгe шарт тYЗгeн жалпы талаптар тeмeнкYдeй:
1. Сабактын бардык этаптарында окуучуларга YЛГY болуучу адабий кептин болушу зарыл - ал мугалимдин eзYHYн кеби болуп саналат. Ошол YЛГYHYH негизинде окуучулардын кебинин тактыгы жана кeркeмдYГY калыптанат.
2. Кандай гана кeнYГYYHY аткарууда болбосун мугалим окуучулардын кебине кeз салуусу керек: алардын кеби адабий тилдин нормасына ылайык, мазмундуу болуусуна кeцYЛ буруу керек. Эгерде бул талап системалуу,
кYHYмдYк талапка айланса, окуучулардын кебинин eсYШY YЧYн оц таасирин тийгизет.
3. Сабакта окуучулар жазуу иши менен гана чектелбестен, оозеки да иштeeсY зарыл. Мугалимдин суроосуна жооп берYY (ацгеме методу) гана eкYм CYрбeстeн, ар TYPДYY ыкмалар колдонулушу керек (белгилYY бир план боюнча CYилeп берYY, eз оюн айтуу, монологиялык кеп, ж.б. у.с.)
4. Окуучулардын ар бир сeзY мугалим тарабынан анын тууралыгына жараша бааланууга тийиш. Окуучу eзYHYн катасын байкабайт. Ошондуктан, тYЗYлгeн CYЙлeмдYн грамматикалык конструкциясын, логикалык байланышын, сeздYн туура тандалып алынышын контролдоо керек.
5. Ар бир eтYЛYYЧY тема кеп eстYPYY менен коштолуп турууга тийиш. Мисалы: Фонетика, орфография, орфоэпия, жана сeз eстYPYY. Лексика, фразеология жана сeз eстYPYY. Морфология жана сeз eстYPYY. Синтаксис, пунктуация жана сeз eстYPYY. Байланыштуу кеп. КeрYHYп тургандай, тилдин ар бир бeлYMYн eздeштYPYY сeз eстYPYY жумуштары менен айкалыштырылып жYргYЗYлeт. Фонетикалык, лексикалык, морфологиялык, синтаксистик, орфографиялык материалдарды тексттин жардамы менен YЙрeнYYДe окуучулар тексттин мазмунун тYШYHYY, талдоо, ал боюнча суроо-тапшырмаларды аткаруунун негизинде грамматикалык эрежелерди eздeштYрeт, жацы сeздeрдY Yйрeнeт, аларды eзYHYн оозеки жана жазуу кебинде пайдаланат.
Адабияттар
1. Кыргыз Республикасынын мектептеринде предметтик билим берYYHYн мамлекеттик стандарттары Бишкек-2007
2. Чокошева Б.С. Башталгыч класстарда кыргыз тилин текстке байланышуу окутуунун технологиясын моделдештируу (доктордук диссертация). Бишкек-2017, 357 -б.
3. Башталгыч класстардын программалары Бишкек-2011, 15- б.
4. Бурмакин В. Ф. , Зельман М. , Фалина I . Н. Чоц жети (В7). Маалыматтык-коммуникациялык-технологиялык компетеншуртук: мугалимдерди тестирлeeгe даярдоо боюнча методикалык колдонмо. М . , 2007 . 196 б.
5. Гусинский Е. Н. КомпетенттYYЛYккe ээ болуу этаптары // КомпетенттYYЛYктY eнYктYPYY жана баалоо: реферат. отчет со^ . Москва, 1996/ ред. Ш . ЖАНА . Белопольский, И. Н. Трофимова. М . : АКК психология институту, 1996. 236 с
