CC BY
1ПЕДАГОГИКА
УДК 37:373:82.0
https://doi.org/10.52754/16948610 2023 1 8
«АДАБИЙ КЭРКЭМ ТЕКСТ» тушунугунун теориялык
НЕГИЗДЕРИ
Акматов К.К. п.и.д., профессор kgzakmatov@gmail. com, И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети
Бишкек, Кыргызстан Мамырова Айнура Юсуповна, окутуучу amamyrova@gmail. com Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Адабияттагы, адабиятты окутуудагы эц негизги тYШYHYктYн бири -кврквм текст тYШYHYгY. Бул макала адабий кврквм тексттин табияты, ага берилген аныктамалар айтылып, тексттин ар кандай тYрлврY классификацияланат. Азыркы мезгилде адамдын чыгармачылыгы анын акылынын эц маанилYY бвлYгY катары таанылышы керек экени айкын болуп жатат жана аларды внYктYPYY милдети заманбап адамды тарбиялоодо маанилYY милдеттердин бири болуп саналат. Баланын чыгармачылыгын внYктYPYY элестетYYHY жана вз сезимдерин, дYйнв жвнYндвгY идеяларын ар кандай жолдор менен, ийкемдYY, кутудан тышкары ойлонуу жвндвмYн внYктYPYYHY билдирет. Бул YЧYн ага ар бир предметте анын ар башка тарабын кврYYгв, вЗYнчв касиеттен баш тартууга, жацы образ курууга YйрвтYY зарыл. Адабий кврквм текст - окуучулардын чыгармачылыгын вркYндвтYYдв негизги каражаттардын бири. Тексти талдоо мугалим менен окуучунун ишмердYYЛYгYHYн борборунда турат. Макаланын актуалдуулугу алгачкы жолу адабий текстти башталгыч класстардын адабий окуу предметинин негизинде талдоого алгандыгында. Макалада айтылган ойлор башталгыч класстын мугалимдеринин окутуу технологияларын байытууга жардам берет.
Ачкыч свздвр: адабий окуу, компетенттYYЛYк, окуу, тYШYHYY, башталгыч класс, свз менен иштвв, тексттин курамы.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПОНЯТИЯ «ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ
ТЕКСТ»
Акматов К.К., д.п.н., профессор kgzakmatovagmail. com, Кыргызский государственный университет имени И. Арабаева
Бишкек, Кыргызстан Мамырова Айнура Юсуповна, преподователь
amamyrovaagmail. com Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Одним из важнейших понятий в литературе и литературоведении является понятие художественного текста. В данной статье мы попытались описать сущность литературно-художественного текста, его определения, а также проклассифицировать различные виды текста. В наше время становится очевидным, что творческие способности человека следует признать самой существенной частью его интеллекта и задача их развития - одна из важных задач в воспитании современного человека. Развитие творческих способностей ребенка подразумевает развитие воображения и способности выражать свои чувства, представления о мире различными способами, гибко, нестандартно мыслить. Художественное творчество является средством формирования эстетического отношения к литературным произведениям. Мы считаем, что художественный текст может являться одним из основных средств совершенствования творчества учащихся, так как в центре деятельности учителя и ученика находится анализ текста. Актуальность статьи заключается в том, что впервые художественный текст был проанализирован на основе литературного чтения начальных классов. Представленные в статье мысли посодействуют обогащению и разнообразию технологии обучения учителей начальных классов.
Ключевые слова: художественное чтение, компетентность, чтение, понимание, начальный класс, работа со словом, композиция текста.
THEORETICAL FOUNDATIONS OF THE CONCEPT " LITERARY
TEXT"
Akmatov K.K., Doctor of Pedagogical Sciences, Professor
kgzakmatov@gmail.com, Kyrgyz State University named after Ishenaly Arabaev
Bishkek, Kyrgyzstan Mamyrova Ainura Yusupovna, Lecturer amamyrova@gmail.com Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract. One of the most important concepts in literature and literary studies is the concept of a literary text. In this article we have tried to describe the essence of a literary and artistic text, its definitions, as well as to classify various types of text. Nowadays it becomes obvious that a person's creative abilities should be recognized as the most essential part of his intellect and the task of their development is one of the important tasks in the upbringing of a modern person. The development of a child's creative abilities implies the development of imagination and the ability to express their feelings, ideas about the world in various ways, to think flexibly, outside the box. Artistic creativity is a means of forming an aesthetic attitude to literary works. We believe that an artistic text can be one of the main means of improving the creativity of students, since the analysis of the text is at the center of the activity of the teacher and the student. The relevance of the article lies in the fact that for the first time a literary text was analyzed on the basis of literary reading of primary classes. The ideas presented in the
article will contribute to the enrichment and diversity of the technology of teaching primary school teachers.
Keywords: critical reading, competence, reading, comprehension, primary class, work with word, text composition.
Киришуу- Азыркы доордо адамзаттын тарыхый eнYГYШY ете кеп кырдуу жана татаал фазага келди, ал фаза билим 6epYY уюмдарына индивидуалдуу ой жYГYртYYCY eHYKKeH, ар кандай кeрYHYшкe чыгармачыл мамиле жасаган личностторду даярдоону талап кылат. Ушундай шартта Кыргыз Республикасы да саясий, экономикалык, маданий жактан реформаларды ыкчам жYргYЗYп жаткан суверенд^ мамлекет катары дYЙнeлYк билим мейкиндигине интеграцияланган стандарттарды кабыл алууга умтулуп, аларга ылайык башталгыч класс окуучуларынын адабий билим алуусунда балдардын интеллектуалдуу жана чыгармачыл мYмкYнчYЛYГYн eнYктYPYYгe шарттарды тYЗYYЧY платформаларды издeeдe. «Башталгыч класстардагы кыргыз тил жана окуу боюнча предметтик стандартында» [1, 34-б] 1-4-класстарда окуучулардын чыгармачылык компетенттYYЛYктeрYн калыптандырууга eзгeчe басым жасалат, бул предметти окутуунун максаты - «окуу материалдарын теориялык жактан YЙрeнYY менен практикалык жактан CYЙлee, жазуу, ой жYГYртYY кeндYмдeрYн калыптандыруунун ортосундагы оптималдуу тец салмактуулукту камсыз кылууга негизделгенди» менен тYШYндYPYЛYп, ал эми анын милдеттеринин бири - «окуучулардын кеп ишмердYYЛYГYHYн бардык тYрлeрYн eздeштYPYYCY жана аларды тYPДYY чeйрeдe туура колдоно билYYCY» экендиги айтылат.
Адабий кeркeм текст окуучулардын чыгармачылыгын eркYндeтYYHYн негизги каражаттарынын бири болуп саналат, ошондуктан, текстти талдоо ишине eзгeчe кeцYЛ бурулат. Макаланын актуалдуулугу - кeркeм текстти талдоо процессинде окуучулардын чыгармачылык компетенттYYЛYГYн eнYктYPYY маселесин карайт. Макалада келтирилген идеялар Адабий окуу сабактарында башталгыч класстардын мугалимдерин окутуу технологияларын eркYндeтYYгe жардам берет.
Материалдар жана изилдее методдору. Бул макалада ^р^м текст изилдee маселеси боюнча теориялык адабияттарды изилдee ыкмасы аркылуу баланын руханий жана адеп-ахлактык жактан eнYктYPYY боюнча ^р^м текстти окуу менен байланышкан окуучулардын чыгармачыл ой жYГYртYYCYн eнYктYPYYHYн ролун жана маанисин кeрсeтYYгe аракет кылынган.
ИзилдeeнYн материалы болуп Д.Э. Розенталь, 3. Ладыженская, С. Давлетов , С. Yсeналиев ж.б. эмгектери болуп саналды.
Адабий керкем текст менен иштее процесси ошол тексти окуу, тYШYHYY жана талдоо баскычтарынан туруп, окуу ишмердYYЛYГY менен чыгармачылык ишмердYYЛYк биримдикте келип, окуучулардын индивидуалдуу жeндeмдYYЛYктeрYн, дYЙнeнY жана адамды таанып билYY аракеттерин активдештирип, адабий чыгарманы окууга кызыгуусун eнYктYPYYгe багытталууга тийиш. Чыгармачылык компетеншурт^ адабий текстти окутууну окуучулардын ац-сезиминин ар тараптуулугун жана eз алдынчалыгын камсыз кылуучу илимий таанып билYY методдорунун жана каражаттарынын негизинде уюштурулат, анын натыйжасында окуучу мугалим менен жана башка окуучулар менен диалог жYргYзeт, айта турган оюн аргументтештире алат, окуу материалын анализдей жана синтездей билет, окугандарын eзYHYн жеке жашоосу жана жалпы турмуш, коом менен байланыштырууга жетишет.
Жыйынтыктары жана талкуулоо. Ар кандай эле жазылган кеп (макала, адабий чыгарма, YЗYнДYлeр) текст деп аталат. Мисалы, Ч. Айтматовдун «Биринчи мугалим» повестинин тексти, окуучулардын дил баянынын тексти ж.б. Ал эми тил илиминде текст бул ич ара тутумдашкан жана белгаг^ даражада аягына чыккан, жазылган жана айтылган байланыштуу кеп. Текст деген сeз латын тилинен (¿ехХт - биримдик; айкалыш) алынган. Тексттин теориялык аспектисин философия, адабияттаануу, тилтаануу, эстетика, информатика, математика, физика ж.б. илимдер изилдейт. Текстология, же тексттаануу деген eзYнчe илим тармагы да пайда болгон.
«Текст жазуудан жана басып чыгаруудан пайда болгон кептин чыгармасы» [2, 55-б].
«Текст - бир нече (же ^п) CYЙлeмдeрдYн маанилик жана грамматикалык байланышы» [3, 40-б].
«Маанилик жана грамматикалык жактан eз ара байланышкан жана бир бYTYндYктY тYЗгeн бeлYктeрY бар речтик чыгарма текст деп аталат» [4,16-б].
«Адабий чыгарманын, илимий эмгектин, кандайдыр бир документтин, докладдын жана башкалардын жазуусу, анын айрым YЗYHДYCY же бир нече CYЙлeмдeрдYн байланыштуу айтылышы» [5, 156-б].
«Тексттин маанилик бYTYндYГY тексттин мYчeлeнYШYHYн экинчи мYнeздYY белгиси болуп саналат. Ал тeмeндeкYдeй негизги белгилерди камтыйт:
• текст - белгилуу бир темада CYЙлeшYY, пикир алышуу;
• текстте CYЙлeeчY адамдын негизги оюнун ишке ашырылышы;
• ар кандай кeлeмдeгY тексттин бYткeн ойду билдириши;
• текстке теманы же айтылган негизги ойду билдирYYЧY ат тандап алуу;
• тексттин демейде туура башталып, туура бYTYШY» [5, 157-б].
Демек текст: речтик чыгарма (1); ойду билдирет (2); белгал^ бир темада болот (3); башталышы жана бYTYШY болот (4); логикалык ырааттуулук сакталат (5); оозеки жана жазуу формасында - эки формада тец боло берет (6); логикалык ырааттуулук сакталат (7); текст сeздeрдeн жана CYЙлeмдeрдeн куралат (8); текстге тема (заголовка) коюуга болот (9).
Тексттин теориялык проблемалары И.Р. Гальперин, О.Л. Каменская, В.Н. Топоров, Ю.А. Сорокин, В.А. Лукин, В.Е. Чернявская ж.б. лингвисттер тарабынан изилдeeгe алынган. Кыргыз лингвисттеринен байланыштуу текст проблемасы С. Давлетовдун, Т. Ахматов менен Т. Аширбаевдин, Т. Ашибаевдин, Т. Маразыковдун, Ж. Чымановдун эмгектеринде каралган. Алардын аныктоолору боюнча текст окууга жана жазууга, жазууга жана кeрYYгe, талдоого, интерпретациялоого, кайра тYЗYYгe (кыскартууга, узартууга), анын негизинде план тYЗYYгe (жeнeкeй жана татаал), eркYндeтYYгe ылайыкталган. Ошондуктан кыргыз тили, адабий окуу боюнча сабактардын негизги бeлYГY текст менен иштeeгe багытталат. Текст - окуу жана YЙрeнYY материалы, текст - сабакты жYргYЗYYHYн жана eркYндeтYYHYн каражаты, андыктан да окуучулардын чыгармачылык компетенттYYЛYгYн eнYктYPYYHYн негизги материалы да текст болуп эсептелет.
С. Давлетовдун изилдeeлeрY боюнча текстти YЙрeнYY багытындагы кeнYГYYлeрY аркылуу окуучулар тeмeнкYдeй ишмердYYЛYккe жетишет:
• теманы, анын чегин eзY ойлоп табат;
• негизги ойду аныктай алат;
• тексттин аталышын eзY атай алат;
• материалдарды жыйнайт, системалаштырат;
• стилин, речтин тибин аныктайт;
• тил каражаттарына талдоо бере алат;
• тексттин композициясын eзY аныктайт;
• акырында кемчилдиктерин eзY таап, eзY оцдойт (контролдук жазуу ишинде) [4, 32-б].
А. Муратовдун пикири боюнча [6, 113-б] текстти интерпретациялоо иштери мектептеги адабиятты окутууда натыйжалуу жYргYЗYЛсe тeмeнкYлeргe жетишYYгe болот:
• теманы, анын чегин eзY ойлоп табат;
• негизги ойду аныктай алат;
• тексттин аталышын eзY атай алат;
• материалдарды жыйнайт, системалаштырат;
• стилин, речтин тибин аныктайт;
• тил каражаттарына талдоо бере алат;
• тексттин композициясын eзY аныктайт;
• тексттин эмоционалдык-экспессивдик кудурет-кYЧYн сезет;
• окугандарынан же уккандарынан таасирленYYгe жетишет;
• кeркeм чыгармадан эстетикалык ырахат ала алат;
• тексттен тарбиялык-таалим берYYЧYЛYк маанини бeлYп алууга жетишет.
Андан ары методист: «...текстти интерпретациялоо процесси текстке реакция жасоочу окурмандын ар кимисинин eзYнe таандык сапатка ээ болгон нерсе болуп, аны эффективдYY жYргYЗYY автордук ойду туура тYШYHYYгe жардам берет, текстти ацдап билYYHYн психологиялык eзгeчeлYктeрYHYн сырларын YЙрeтeт. Тексттин кандайча жасалгандыгын, анын курамы эмнелерден турарын билYY, сeздYк-маанилик контекстине CYЦГYп кирYY, ички дYЙнeсYн ацтарып, «кармап кeрYY» - адабиятты eздeштYPYYHYн «алтын ачкычы» болуп саналат», - деп айтат да, «окуучулар орто мектепте мицдеген тексттерди окуганы менен ошол тексттеги купия маанилерге, сeз сырларына операция жасап, «колу менен кармап кeрYп», дил туюмунан eткeрбeсe, анда ошол мицдеген тексттер бекер тандалган, ага кеткен убакыт текке кеткен болот [6, 113-б]. Мына ошол мицдеген тексттерди «кармап кeрYY» менен адабиятты окутуунун «алтын ачкычын» табуу адабиятты окутуу боюнча окумуштуу-методисттердин да, мугалимдердин да милдети болуп саналат, мектепте адабиятты окутуунун сапаты эц биринчи текстти талдоо менен байланышат.
Текст бир нече тYPдe болот, ал ошол текст жазылган стиль менен байланыштуу.
Биринчиси, оозеки текст. Бул адамдын оозеки CYЙлeeсYндe тYЗYлeт, анын eзгeчeлYГY - ал текст бир CYЙлeнгeн бойдон кайра оцдолбойт, анда ар кандай эмоцияларды билдирген сeздeр кeп катышат.
Экинчиси, илимий текст, же илимий иштин тексти. Мында бул же тигил кeрYHYштY TYШYHДYPYY, аргументтee YЧYн бул же тигил илимдин терминдери колдонулат, кыска жазылат, текст кeркeмдeлбeйт.
Мисалы: «Манас» эпосунун варианттарынын кeп TYPДYYЛYГY эпостун стилдик-поэтикалык классификациясын полуфониялуу кылып кeрсeтeт». Мында адабият таануу терминдери окумуштуунун оюн TYШYHДYPYY YЧYн текстте колдонулду, мындай тексттердин кeпчYЛYГY ошол илимден алыс болгон кишилер YЧYH TYШYHYKCYЗ болушу мYмкYн, аларды толук TYШYHYY YЧYн терминологиялык сeздYктeрдY пайдалануу керек болот.
Публицистикалык стилде жазылган текст. Бул газета-журналдарда жазылган макалаларда, очерктерде колдонулган тексттер. Алар жалпы элге тYШYHYктYY болот.
Адабий кврквм текст - ^р^м адабиятта колдонулган текст. Кeркeм адабият деген кeркeмдeштYPYЛYп, б.а. эпитет, салыштыруу, метафора, метонимия, синекдоха, аллегория ж.б. троптун тYрлeрY, ^р^м сeз каражаттары колдонулуу менен тYЗYЛгeн тексттер. Аларда CYЙлeм TYЗYYHYH биринен кийин бири келчY ирети, нормалары, стандарттары толук сактала бербейт.
Мисалы: «Жымыцдашып жерге жакын тYШYп келип, булактардын суу ичип жатат жылдыздар». Бул CYЙлeмдe кeркeмдYк каражаттар текстти адабий текст кылып турат, CYЙлeмдYн ээси менен баяндоочтору да алмашып келе берет.
Кeркeм адабий текст - бул кептин eзгeчe стили болуп, анын мYнeздYY белгилери тeмeнкYлeр менен байланышат:
1. ^р^м сeз каражаттарынын колдонулушу: эпитет, метафора, салыштыруу, жандандыруу, гипербола ж.б.
2. Текстте эмоционалдуулуктун берилиши.
3. Окурмандын же угармандын эмоциясына, дилине таасир этиши.
4. Образдуулугу.
5. Элдик тилдин, анын ичинде жаргондордун, диалектилик-говордук речтин, кээ бир жеке адамдар гана колдонгон сeздeрYн, сeз айкаштардын колдоно бериши.
6. Сeз болуп жаткан кeрYHYшкe, предметке автордук баа берYY.
Корутунду. Жогоруда айтылган ойлордон кeрYHYп тургандай, адабий
текст адабий окуу сабактарында окутуунун эц эффективдYY, популярдуу жана эц керектYY каражаты болуп саналат. ^р^м адабияттын чыгармалары маданиятты YЙрeнYY менен бирге окуучуларды ой жYГYртYYгe, класста ар кандай кeйгeйлeрдY талкуулоого кецири мYмкYнчYЛYктeрдY тYЗYп берет, лексика менен тилди активдYY eздeштYPYY процессинде коммуникативдик кырдаалдарды тYЗYYгe салым кошот.
Башталгыч класстардын адабий окуу сабагында сунуш кылынган тексттер негизинен мына ушундай адабий ^р^м тексттер болуп саналат. Биз бул эмгекте кароочу материалдар да ошол адабий кeркeм тексттер аркылуу окуучулардын чыгармачылык компетенттYYЛYГYн жогорулатуу технологиялары болуп эсептелет.
Адабияттар
1. Башталгыч класстардагы кыргыз тил жана окуу боюнча предметтик стандарт, Бишкек -2019 http://kao.ks/wp-content/uploads /2020/03/Кыргыз-тил-жана-окуу_1-4_кырг.pdf
2. Розенталь Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов [Текст] / Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. - М.: 1985.
3. Ладыженская Т.А. Русский язык [Текст] / Ладыженская Т.А., Баранов М.Т., Григорян Л.Т., Кулибаба И.И., Тростенцева Л.А. - М.: 1986.
4. Давлетов С. Байланыштуу речь [Текст] / С.Давлетов. - Б.: 1999.
5. Yсeналиев С. Кыргыз тилинин справочниги. 5-бас. [Текст] / Yсeналиев С., Иманалиев С. - Б.:2004.
6. Муратов А. Кыргыз адабиятын окутуу: теориясы жана практикасы [Текст] / А.Муратов. - Б.: 2013.
