БАШТАЛГЫЧ КЛАССТАРДЫН ОКУУЧУЛАРЫНЫН СҮЙЛӨӨ КЕБИ ЖАНА АНЫН ӨНҮГҮҮ ӨЗГӨЧӨЛҮКТӨРҮ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ПЕДАГОГИКА

УДК 372.4

https://doi.org/10.52754/16948610 2023 1 12

БАШТАЛГЫЧ КЛАССТАРДЫН ОКУУЧУЛАРЫНЫН СУЙЛЭЭ

кеби жана анын энугуу езгечелуктеРУ

YкYева БYшарипа Кожояровна, п.и.д, профессор,

[email protected] Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан

Аннотация. Бул макалада башталгыч класстын окуучуларынын кебин калыптандыруудагы маанилYY милдеттердин бири катары оозеки кепти oнYктYPYY жана анын oзгoчoлYктoрY каралып, CYйлoo акыл-эс ишмердYYЛYгYHYн негизи, баарлашуу каражаты экедигини тастыкталат. Окуучулардын салыштыруу, классификациялоо, жалпылоо жoндoмдoрY кеп аркылуу билимди oздoштYPYY процессинде калыптанып, ал oзгoчoлYк CYйлoo ишмердигинде да байкалаары эксперименттин корутундусунда да тастыкталып, жыйынтыкталгандыгы кoрсoтYлгoн. Окуучунун логикалык жактан так, демонстративдик, образдуу оозеки жана жазма CYйлooсY тажрыйбасы анын психикалык oнYгYYCYHYн кoрсoткYЧY болуп саналаары жана оозеки кебинин мазмуну менен формасы анын жашына, абалына, тажрыйбасына, темпераментине, мYнoзYнo, жoндoмYнo, кызыгуусуна, абалына жараша болуп, кептин жардамы менен окуучулар окуу материалын YйрoнYШYп, баарлаша тургандыгы белгиленет. Окуучулар кептин оозеки, жазуу жана башка тYрлoрYн канчалык жигердYY oркYндoтсo, ^з байлыктары байып, алардын таанып-билYY жoндoмдYYЛYгY жана маданияты ошончолук жогору боло тургандыгы белгиленет.

Ачкыч свздвр: эксперимент, чoйрo, тажрыйба, CYйлoo ишмердYYЛYгY, дидактика, компетенция, логика, кеп маданияты, каражат, oздoштYPYY.

РЕЧЬ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ И ОСОБЕННОСТИ ЕЕ РАЗВИТИЯ

Укуева Бушарипа Кожояровна, д.п.н, профессор

[email protected] Ошский государственный университет

Ош, Кыргызстан

Аннотация. В данной статье рассуждается развитие разговорной речи и ее особенности как одна из важнейших задач формирования речи младших классов. Подтверждается то, что речь-основа умственной деятельности, и является средством коммуникации. Подытоживается заключении эксперимента что умения учеников сравнивать, классифицировать обобщения формируются у учащихся в процессе овладения знаниями через речь, что проявляется также в речевой деятельности. Логически четкая, доказательная, образной устной и письменной речь ученика -показатель его умственного развития.а содержание и форма устной речи зависят от его возраста, состояния, опыта, темперамента, характера, способностей, интересов,

состояния, с помощью речи учащиеся усваивают учебный материал и общаются. Чем активнее учащиеся развивают устную, письменную и другие формы речи, тем богаче словарный запас и тем лучше их познавательные способности.

Ключевые слова: эксперимент, среда, опыт, речевая деятельность, дидактика, компетентность, логика, культура речи, средства, овладение.

SPEECH OF YOUNG SCHOOLCHILDREN AND THE PECULIARITIES

OF ITS DEVELOPMENT

Ukueva Busharipa Kozhoyarovna Doctor of Pedagogical Sciences, Professor [email protected] Osh State University Osh, Kyrgyzstan

Abstract. This article discusses the development of oral speech and its features as one of the most important tasks of the formation of speech of younger schoolchildren. speech is the basis of mental activity, a means of communication. At the conclusion of the experiment, it was also confirmed and generalized that the skills of comparison, classification, generalization are formed in students in the process of acquiring knowledge through speech, which is also manifested in speech activity. It is noted that the experience of logically accurate, demonstrative, figurative oral and written speech of a student is an indicator of his mental development, and the content and form of oral speech depend on his age, condition, experience, temperament, character, abilities, interests, condition, with the help of speech, students assimilate educational material and communicate. The more actively students develop oral, written and other forms of speech, the richer the vocabulary and the better their cognitive abilities.

Keywords: experiment, environment, experience, speech activity, didactics, competence, logic, culture of speech, means, mastery.

Киришуу- Кандай гана адам болбосун анын оозеки кебинин-CYKneecYHyH мазмуну жана формасы анын жашына, абалына, тажрыйбасына, темпераментине, мYнeзYнe, жeндeмYнe, кызыгуусуна, абалына жараша боло тургандыгы белгилYY. Андай болгон сон, кептин жардамы менен окуучулар окуу процессинде жаны материалды YЙрeнYшeт, баарлашышат, диалог тузушот. Анткени, окуучулар кептин оозеки, жазуу жана башка тYрлeрYн канчалык жигерд^ eркYндeтсe, сeз байлыгын толуктаса, алардын таанып-билYY жeндeмдYYЛYгY жана маданияты ошончолук жакшы болот.

Орус илимпозу Р.С. Немов айткандай: «Баланын мектепке кириши менен баарлашуусу, оюн менен бирге окуу иш-чаралары да алдьщкы планга чыгып, башталгыч мектеп жашындагы балдардын eнYГYYCYндe бул иш eзгeчe роль ойноп, ал башка иш-аракеттердин: оюн, эмгек жана байланыштын мYнeзYн аныктайт. Бул аракет - кичинекей мектеп окуучулары

менен бaшкa aдaмдaрдын, eзгeчe чоцдор менен мyгaлимдик кесипти aркaлaп, YлгY жaнa ap TYPДYY билимдердин негизги бyлaгы болгон педaгогдyн тарым-кaтнaштык чeйpeсY менен мaзмyнyн кецейтет(Немов, 1995).

Ал эми илимпоз педaгог С. С. Caкиевa белгилегендей:" Бaлa мектепке белгилYY децгээлде кептик мaшыгyyсy менен келет. Caбaткa YЙpeтYYHYн aлгaчкы этaбынaн бaштaп эле aл YЙpeтYлe бaштaйт. Тaктaп aйткaндa, эне тилин YЙpeтYY apкылyy бaлaны окуунун жaнa жaзyyнyн ыгынa YЙpeтYлот. Биринчи клaсскa келген окуучу эртецки кYHY кaт, apыз жaзyyгa кYндeлYктepдY, дептерлерди, ишеним, тил кaт жaзyyгa дaяp болушу зapыл. Бyлapдын ичинен эц бaшкы роль- aнын кеп-CYMee ишмеpдYYЛYГYнe берилгендиктен, мектепке келген кYндeн бaштaп, биринчиден, кеп ишмеpдYYЛYктYн эркин фaктоpлоpy кецеет. Мындa бaлaнын CYЙлeeсYндe, кебинде eзгepYYлep пaйдa болуп, aл мyгaлимдин окутуу процессиндеги тaлaбынa кaлыптaнa бaштaйт. Кептин мотивaциясы eзгepYп, aндa бaшкы мотив бaapлaшyyгa, сaбaктaгы arnbm беpYY, aцгемелешYY-бyл мyгaлимдин тaлaбын aткapyyгa, eз aлдынчa жооп беpYYгe apaкеттенет.(Caкиевa, 2000)

Себеби, мyгaлим биринчи эле бaлaны окyтa бaштaгaндa окyy-жaзyyгa кapaтa дaяpдыктapды жYpгYзeт, aкыpындык менен окyy-жaзyyгa YЙpeтeт.

Окуу процессинин теориялык жaнa пpaктикaлык бeлYГY окуу ишмеpдYYЛYГY ap^rnyy кaлыптaнaт. Окутуунун методикaсы тeмeнкY 3 мaселени чечYY apкылyy ишке aшыpылaт:

1. Эмнени окутуу керек?

2. Kam™ окутуу керек?

3. Эмне Y4Y^ Эмнени окутуу керек?

Бул суроонун жообун чечмелeeдe эц aлгaч эне тилин окyтyyдa окутуунун мaзмyнyн иштеп чыгуу, тaктaп aйткaндa эне тилинин пpогpaммaсын, окyyлyктapды окyyчyлap YЧYн ap TYPДYY оку yпособиялapын TYЗYY жaнa aны epкYндeтYYHY ишке aшыpyy болуп сaнaлaт. Kaнтип окутуу керек? Бул мaселени чечYYДe окутуунун методдору, методикaлык ыкмaлapын, кeнYГYYлepдYн системaсын, aны колдонуу YЧYн методикaлык кepсeтмeлep, пособиелер, окуучунун пpaктикaлык жyмyштapды aткapyyсyнyн системaсы, сaбaктapдын YЛгYлepY ж.б. кapaлaт. Эмне YЧYн? Бул мaселеде методичным эффективдYYЛYГYн сaлыштыpып изилдee, методикaлык кepсeтмeлepдY экспериментте текшеpYY ж.б. жyмyштap жYpгYЗYлeт

Жогоpyдaгы мaселелеpди чечYYДe эне тилин окутуунун методичсв: окуучунун тилдик мaтеpиaлдapды eздeштYPYYCYHYн жетишкендиктерин

жана кемчилдиктерин, анын кептик, орфографиялык типтYY каталарын, аларды жоюуну жана эскертYYHYн жолдорун изилдейт.

Башталгыч класстардагы эне тили сабактарынын мазмуну жана TYPY темен^ курамдан турат:

1. Окуучунун оозеки жана жазуу кебин енYктYPYY-aдaбий окуу, жазуу, грамматикалык материалдарды окуп YЙренYY, окуучунун кеп ишмердYYЛYгYне байкоо жYргYЗYY байланышат;

2. 1-класска келген баланы окутууга, жазууга, сабатын ачууга, окуунун жана жазуунун элементардык жолдорун, ал машыгууларды андан ары еркYндетYYге;

3. Адабий нормаларда жазуунун орфографиялык жана пунктуациялык, грамматикалык эрежелерин, кептин орфоэпиялык жактан тууралыгын окуп-YйренYY:

4. Грамматикалык, теориялык материалдарды фонетика, лексика, тилдин илимий жактан калыптанышы изилденет;

Азыркы мезгилде кеп естYPYYHYн методикасы-илимий потенциалдык жацы децгээлде еркYндетYЛYYДе. Анын башкы булагынын каражаты катарында-лингивистика кызмат кылууда. Кийинки мезгилдерде лингивистиканын кеп маданияты, тексттин теориясы боюнча багыттары бир топ илимий потенциалга жетиш еалды.(Башталгыч класстардын программасы 2000)

Башталгыч билим берYYДе балада CYЙлемдYн тYЗYЛYШY боюнча суроолорго так жооп берYY, CYЙлем тYЗYYге, сез жана CYЙлемдYн ортосундагы тыныш белгилерин (чекит, YTYP, кош чекит, суроо белгиси, илеп белгиси ж.б.) коюуга калыптанат. Грамматика жана туура жазуу, адабий окууга арналган сабактар окуучунун кеп естYPYYCYне тыгыз байланышкан. Балдар езYHYн оюн жазууда жана оозеки формада так, тYШYHYктYY кылып айтып берYYге калыптанат. Байланыштуу кеп практикалык кенYГYYлердYн системалуу ЖYPГYЗYЛYШYHYH негизинде CYЙлем TYЗYY, CYреттер менен иштее, езYHYн ойлору боюнча жат жазуу, изложение, сочинение жазуу жумуштарына калыптанат. Жалпысынан алганда, башталгыч класстардын окуу материалдары концентрдик жол менен жYргYЗYлет, дидактиканын жецилден оорго, женекейден татаалга деген принциптери сакталат.(Сакиева, 2000)

Ошондуктан, биз мындан ары ез ишибизде жаш окуучулардын CYЙлее жендемдYYЛYГYн енYктYPYY езгечелYктерYн карап чыгууга аракет кылабыз.

Материалды изилдее методдору. Кеп - адамдын иш-аракетинин бир

TYPY, тилдик каражаттарды колдонуунун негизинде ой жYГYртYYHY ишке

100

ашыруу болуп саналат. Адам емур бою суйлеесун жакшыртат, белгиленген нормаларды Yйренет, сез байлыгын байытат. Ар бир курактык баскычта ал жацы билимдерди алат, бул анын суйлее енYГYYCYн аныктайт. Кепти ездештYPYyнYн эц маанилYY этаптары мектепке чейинки жана башталгыч мектеп жашы. Баланын кебнин калыптанышы стихиялуу процесс эмес, тескерисинче, YЗГYлтYксYЗ педагогикалык таасирди талап кылат. Баланын CYЙлее енYГYYCYHYн биринчи шарты - баарлашуу же баарлашуу муктаждыгы. Мына ошондуктан кеп маданиятын калыптандыруу методунда кептин мотивациясын жогорулатуучу, кеп проблемаларын чечYY талабынын алдында окуучуну баарлашууга шыктандырган, ой-пикирин ортого салуучу жагдайлар болушу керек. Бирок бала ез оюн билгичтик менен айта алышы YЧYH ага CYЙлее жYPYм-турумунун YлгYлерYн берип, CYЙлее ишмердYYЛYГYн калыптандырууну жана кеземелдеенY камсыз кыла турган чейренY тYЗYY зарыл. Бул баланын CYЙлее жендемYHYн енYГYШYHYн экинчи шарты. Кеп чейресY - бул ата-энелердин, башка туугандарынын жана досторунун, элдик оозеки чыгармачылыктын, керкем адабияттын, радио жана телевидениенин, кино жана театрдын, мектептеги, андан тышкары, мугалимдердин жана башка мектеп кызматкерлеринин CYЙлеген сездерY, класста угулган CYЙлее; окуу китептеринин жана окуу куралдарынын тили. Кеп маданиятын енYктYPYY маселелерин чечYYHYн жолдору Л.С. Выготскийдин (1998), Р.С. Немовдун (1995), П.Я. Ксенофонтованын (2007), Е.И. Тихееванын (2019), эмгектеринде чагылдырылган

А.Н. Ксенофонтованын пикири боюнча, башталгыч мектеп окуучуларын тарбиялоодо CYЙлее ишмердYYЛYГY маанилYY милдетти аткарат, атап айтканда, баланын активдYYЛYГYн стимулдаштыруу жана керсетYY YЧYH шарттарды тYзет. Окуучунун позициясынын индивидуалдуулугу рационалдуу CYЙлемдер тYPYнде, CYЙлее сездерYнде ез алдынчалыгын керсете билYYCYнен керYнет. Мугалим ез кезегинде алардын активдYYЛYГYне, ез алдынчалыгына, ошондой эле чыгармачылык жендемYне таянат. Адам ишмердYYЛYГYHYн ар бир чейресYн байланышсыз, ички руханий маданиятысыз элестетYY мYмкYн эмес.

Л.С. Выготский CYЙлее ишмердYYЛYГY адамдардын ез ара аракеттенYYCYHYн негизи экендигине токтолуп, ага чоц маани берген, ошондой эле инсандын, ой жyгYртYYHYн жана адамдын бардык таанып-билYY процесстеринин калыптанышынан эц бай мYмкYнчYЛYктердY керген. (Выготский, 1998). Андыктан, макалада колдонулган методдор жогорудагы окумуштуулардын методикалык адабияттарындагы ыкмаларына таянылып,

кеп маданияты тYШYHYГYне кептеген аныктамаларды негиз кылды.

101

Негизги бвлук- талкуу баяндамалар

Алордын aйpымдapынa токтололу. Кеп мaдaнияты - элдин тилди колдонуу менен бaйлaнышкaн мaдaниятынын бир бeлYГY экендиги тaлaшсыз.

Ал тилдин eзYн, aнын этникaлык eзгeчeлYГYн, оозеки же жaзуу тYPYндe кaмтылгaн функционaлдык жaнa социaлдык мaaнилерин кaмтыйт. Мындaн тышкaры, aл дYЙнeнYн тилдик ^pra^^i^m этникaлык eзгeчeлYктepYн жaнa кaлыптaнгaн YPп-aдaттapын жaнa жYPYм-туpум эрежелерин (aнын ичинде веpбaлдык эмес кapaжaттapды колдонуу), берилген тилдеги тексттердин жыйындысын кaмтыйт.

С.Д. Якушевонын пикири боюнчa CYЙлee мaдaнияты - тил менен тaaнып 6^yy процесстеринин оpтосундaгы объективдYY болгон бaйлaныштap принцибинин негизинде eнYккeн, стилдик сезимди, eнYккeн тaбитти жaнa эрудицияны кaмтыгaн инсaндык мaдaният (Якушево, 2011)

С. Бочкapевa кептин кеп мaдaниятын кaлыптaндыpуу YЧYн зapыл болгон тeмeндeгY сaпaттapды белгилейт: кептин тaктыгы, ойдун aчыктыгы, мaзмуну, кептин aйтылышынын логикaсы, бояндоо системaсы, экспpессивдYYЛYк, сeз бaйлыгы, эмоционaлдуулук, обpaздуулук, тууpaлык. Ал CYЙлee мaдaниятын «конкре'пуу кыpдaaлды эске aлуу менен жaнa тaпшыpмaгa ылaйык, кaйpылуучугa эц жaкшы тaaсиp этYYЧY CYЙлee сaпaттapынын жыйындысы» деп aныктaйт (Бочкapевa, 2011).

Бочкapевa Т.С. тapaбынaн aныктaлгaн кеп сaпaттapынa твяньш, эгерде aдaм тыбыштapды тууpa эмес aйтсa, eз оюн тууpa эмес фоpмулиpовкaлaсa, ыpaaттуу, логикaлык жaктaн куpулгaн кепке ээ болбосо; eтe aкыpын же eтe котуу CYЙлeсe, интонaцияны тууpa эмес тaндaсa, сeз бaйлыгы нaчap ж.б., демек, amm CYЙлee мaдaнияты дa жок.

Кеп мaдaниятындa aл кептин тууpaлыгын, бaшкaчa aйткaндa, чечендер жaнa жaзуучулap тapaбынaн «идем» же жaлпы кобыл aлынгaн жaнa сaлттуу тYPдe корголгон aдaт, оброз кaтapы кaбыл aлынгaн aдaбий ноpмaлapдын сaктaлышын, ошондой эле CYЙлee чеберчилигин - б.a. aдaбий тилдин ноpмaлapын гaнa сaктоо, ошондой эле тиешелYY вapиaнттapды тaндaп &луу, мaaниси жaгынaн эц тууpa, стилистиколык жaнa кыpдaaлгa ылaйыктуу, экспpессивдYY CYЙлeeнY белгилейбиз.

Адомдын CYЙлee модонияты - бул одомдвш тил жeнYндeгY билимге болгон мaмилеси, жы кецейтYYгe умтулуусу, олган билимин колдоно билYY, ошондой эле кепти жоротуу процессин (CY^ee, жозуу) до, ami кобыл &луу (угуу, окуу) процессин до комтыйт. Тууро CYЙлee децгээлин жогорулотуу YЧYн билимдерди жота коммуникадия ыкмолорын eздeштYPYY, кемчиликсиз

кептин YлгYлeрYнe ээ болуу, анын белгилерин жана тузулуш принциптерин билYY зарыл.

Академик В.В. Виноградов CY^nee маданиятына байланышкан эмгектеринде субъективдYY табиттик баалоо бар деп эсептегендиктен, бул маселени изилдeeнYн татаалдыгына кeцYл бурат. Бул белгилуу бир кырдаалда адам e3 оюн жагдайга жараша ар кандай жолдор менен айта алат дегенди билдирет (Виноградов, 2001)

Бирок автор бул маселени чечYYHYн жолдорун келтирет: - ченемдик-тарыхый мамиле коомдун социалдык TYЗYЛYШYHYH eзгeрYШYнe байланыштуу адабий нормалардын бузулушунун конкреттYY учурун талдоо зарылчылыгын билдирет, - ченемдик-стилисттик мамиле эркиндикти, чыгармачылыкты камтыйт. ар кандай тилдик каражаттарды колдонууда жана ошого жараша CYЙлee стилдерин толук TYШYHYY жана туура e3 ара аракеттенYY экендигин баса белгилейт. Тил илиминин бeлYMYндe «тил нормасы» TYШYHYГY эц маанилYY болуп, кептин тууралыгы бирден-бир изилдee объектиси катары эсептелген .

Профессор А.Н. Ксенофонтова азыркы методикалык адабияттарда акыркы мезгилге чейин «кеп маданияты», «кептин тууралыгы» жана «тил ченемдуулук» тYШYHYктeрYн аныктоо тенденциясы болгон деп эсептейт. Албетте, алар тилдин грамматикалык, синтаксистик, лексикалык жана стилистикалык нормаларына негизделгендиктен «кеп маданияты» терминине кирет. Бирок бул тYШYHYктeрдY eз мацызы боюнча аныктоого болбойт, анткени «кеп маданияты» TYШYHYГY бут тил системасы менен чырмалышкан. Бул вербалдык баарлашуунун ар кандай реалдуу кырдаалында керектYY мазмунду аныктайт. Бул вербалдык практикада аларды колдонууга ац-сезимдYY мамилени калыптандыруучу мындай тилдик каражаттарды вербалдык баарлашуу процессинде тандап алуу жана колдонуу жeндeмYндe чагылдырылат. Буга карабастан адабий тилди eздeштYPYYHYн эки децгээли бар - тeмeнкY жана жогорку. «СYЙлee нормаларын сактоо, сeздYн тууралыгы кептин eз ара аракеттенYYсунYн негизги талабы. СYЙлee маданиятынын коммуникативдик жагы - бул тилди билуунун эц жогорку децгээли» (Ксенофонтова, 2007).

Биринчи этап - кептин тууралыгы, тактап айтканда, тил системасынын децгээли менен eз ара байланышта болгон адабий тилдин нормалары. Лексикалык, орфографиялык, грамматикалык, сeз жасоо, морфологиялык, синтаксистик нормалар бар. Лексикалык ченемдер тYШYндYрмe сeздYктeрдe сeздeрдYн маанилерин чечмелee жана алардын бири-бирине шайкеш келиши

тYPYвдe берилсе, калган ченемдер адабий тилдин грамматикасы боюнча окуу куралдарында, атайын сезодктерде, маалымдама китептеринде жазылат.

Экинчи этап - коммуникативдик аспект, ал тилдик каражаттарды баарлашуу максатында колдонуу, ошондой эле берилген баарлашуу шарттарында колдонуу катары кeрсeтYЛYШY мYмкYн (Рысбаев, 2000).

Жогоруда айтылган аныктамалар балдардын ырааттуу CYЙлee eнYГYYCY жeнYндe тeмeнкYдeй жыйынтык чыгарууга мYмкYндYк берет:

1. Мектепке чейинки куракта ырааттуу кеп eзYHYн eнYГYYCYндe диалогдон монологго, ситуациялык кептен контексттик кепке eтYп, аны коммуникация жана таанып-билYY функциясына гана эмес, иш-аракеттерди пландаштыруу, координациялоо функциясына да колдонууга eтe тургандыгына.

2. Мектепте окуу процессинде балдардын ырааттуу CYЙлeeсY андан ары eнYгeт: алар тарабынан окуу процессинде билимди алуу, сактоо жана берYY каражаты, eзYн-eзY кeрсeтYY жана таасир берYY каражаты катары колдонулат. Окуучулар адабий тилдин жазма тYPYн eздeштYPYшeт. КогеренттYY (оозеки жана жазуу) кептин eнYГYШY мектеп окуучуларынын кептин ар кандай стилистикалык тYрлeрYн, ар кандай тYрлeрYн жана формаларын, ошондой эле баарлашуу кeндYмдeрYн eздeштYPYYCYнeн кeрYнeт.

Башталгыч мектеп курагындагы балдардын CYЙлee жeндeмдYYЛYГY ар кандай eзгeрYYлeргe дуушар болуп, окуу-тарбия процессинин таасири астында ар тараптуу eнYгeт. Кептин бардык функциялары ачылат, бул бала пландоону, eз оюн тилдик каражаттар менен айтууну, маектешинин мYмкYн болуучу реакцияларын, баарлашуунун eзгeргeн шарттарын алдын ала билYYHY, анын CYЙлee ишмердYYЛYГYн башкарууну Yйрeнeт.

3. Балдардын CYЙлee активдYYЛYГYHYн eнYГYШY билим берYYHYн бардык баскычтарында болот. Оозеки байланыштыруучу кеп кeнYГYYлeрY ар бир сабакта eткeрYлeт. Окуучунун ар бир ырааттуу оозеки жообу - оозеки кептин кeнYГYYлeрY, демек, ал кептин мазмунуна, конструкциясына жана жасалгасына коюлган талаптарга жооп бериши керек. Балдардын кeцYЛYн баяндын ырааттуулугу, мазмундун толуктугу, синтаксистик тYЗYЛYштeрдYн тууралыгы, лексикалык байлык сыяктуу жактарына буруу керек.

4. Кепти eнYктYPYY боюнча иштерге карата окутуу методдорунун бир eзгeчeлYГY алардын текст сыяктуу дидактикалык курал менен айкалыштырылышы болуп саналат.

Тексттин темасын тYШYHYY, аны билдирYYДe ачып берYY, "бeтeн" сeздYн негизги идеясын тYШYHYY, ошондой эле аны билYY жана аны eз

104

aлдынчa eнYктYPYY, CYЙлeмдepдY тyypa ыpaaттyyлyктa жaйгaштыpyy жaнa aлapды биpиктиpYY - бyлap мектеп окyyчyлapынын кеп ишмеpдYYЛYГYн epкYндeтYY процессинин бaштaлышынaн тapтып кaлыптaнышы керек болгон жeндeмдep.

5. Окyyчyлap мyгaлимдин жaнa мектеп окуу китептеринин aвтоpлоpyнyн ой жYГYpтYY логикaсын кaбыл aлyy менен ой жугYpтYY ыкмaлapын YЙpeнYшeт, ошондукган мyгaлимдин сeзY, ой ЖYГYPTYYHYH жaнa жaлпылоонyн мисaлдapы менен кaныккaндыгы eзгeчe мaaнилYY.Ой жYГYpтYY тексти менен иштee apкылyy бaштaлгыч клaсстapдын окyyчyлapынын кебин eнYктYPYY жолдорун aныктоо мaкстaттa чaкaн эксперимент жYpгYЗYЛгeн.

Эксперименттин тактоо этабы

Эксперименттин мaксaты кепти eнYктYPYY сaбaктapындa тексттик ой жYГYpтYYHY куруу жeндeмYHYн кaлыптaнyy децгээлин aныктоо болгон.

Бул этaптa Kapa-Суу орто мектебини 3-клaссындa «Мен кышты эмне YЧYH жaкшы кepeм» aттyy YЙ тaпшыpмaсы эссе берилди. Бул эссе тeмeндeгY CYЙлee кeндYмдepYHYн eнYГYY децгээлин aныктоо мaксaтындa жYpгYЗYЛДY:

- тиешелYY коммyникaция кapaжaттapын колдонуу менен стpyктypaлык схемa боюнчa ой жYГYpтYY текстин тYзe билуу;

-эсседеги темaны жaнa негизги ойду aчып бере билуу; -дaлилдеpди колдонуу, тушундуруу, тыянaк чыгapyy жeндeмдYYЛYГY. Натыйжаларды талдоо.

Бaлдapдын ишинин aнaлизи aйpым CYЙлee жeндeмдepYHYн eнYГYY децгээлин Бныктоо мaксaтындa жургузулду. Ap бир жeндeмдYн eнYГYY децгээли сaпaттык aспектиге ээ болгон тeмeнкY критерийлер боюнчa бaaлaнгaн:

-"кеп кeндYмдepYн eнYктYPYYHYн жогорку децгээли" (кеп CYЙлee жeндeмдYYЛYГY мыкты же жaкшы децгээлде кaлыптaнaт);

-«кеп кeндYмдepYн eнYктYPYYHYн орточо децгээли» (кеп чеберчилиги жapым-жapтылaй кaлыптaнaт);

-«кеп кeндYмдepYн eнYктYPYYHYн тeмeн децгээли» (кеп кeндYмдepY кaлыптaнбaйт);

Бapдык иштердин жaлпы сaны (16) 100% табыл aлынды.Бapдык иштер чеберчиликтин ap бир туру боюнчa eзYнчe бaaлaнды.

Иштин aнaлизинин нaтыйжaлapы тaблицaгa киргизилди:

КвндYмдврдYвнYKTYPYYДeцгззли Тексттик ой Тeманы Далилдeрди

ЖYГYPTYYHY жана колдонуу,

тYЗв билYY негизги oйду ача билYY тYШYндYPYY, жыйынтык чыгара билYY•

жoгoру 12,5% 12,5% 12,5%

opTo 37,5% 31,25% 12,5%

твмвн 50% 56,25% 75%

Мaaлымaттapды тэлдоо очык темодо дилбоян жвзган болдордын соны жорымыта жетпегенин кepсeттY. Тесттин тYPY боюнчо 11 боло оцгемеден, 2 боло CYpeттeeдe одошып кеткенин эссе-бaяндaмaлapдын кeбYнон бойколот. Бул фокты бвштвлгыч клосстордын окуучулорынын CY^ee жeндeмYHYн eнYГYYCYHYн ж^пы тенденциясын тостыктойт.

Kеп кeндYмдepYн eнYктYPYY децгээлин aнaлиздeeнYн жыйынтыгы кepсeткeндeй, клосстын окуучулорынын 50%ы ой жYГYpтYYHY тYзe мот, дилбояндо темоны жота негизги ойду очо мот - 44%, дил бояндо долилдерди же тYШYндYpмeлepдY колдоно мот - 25%, негизги ойго тууро келген жыйынтык чыгарууну - 37,5%. Алордын ичинен окуучулордын 12,5%дон 37,5%ке чейин бул кeндYмдep жорым-жортылой колыптонсо, 50% -75%ындо иш жYЗYндe колыптонбойт. Эц жокшысы, болдордо долилдерди, тYШYндYpмeлepдY, кириш сeздY колдонуу, жыйынтык чыгаруу жeндeмдepY колыптонды. Kлaсстын 75%ындо бул жeндeмдepдYн eнYГYY децгээли тeмeн экиндиги тостыктолот.

Ошентип, эксперименттин жYPYШYндe болдордын иш-орокетине корогондо, CYЙлee жeндeмдYYЛYктepY жорым-жортылой же тачор колыптонгоны кepYHYп турот. Берилген тексттин тYPY кeпчYЛYк окуучулор YЧYн эц олуттуу кыйынчылыкторды жоротып жотконын, мордо оргументоциянын жоктугутан, олсыз, жетишсиз свлмвктуу долилдерди колдонуулорытан, тексттин стереотишуу тYЗYЛYШYнeн, бояндоо YЧYн ой жYГYpтYYHY олмоштыруудо олсыз экендигинен бойколот. Мындо тYШYндYPYY жота дaлилдee жeндeмYн eнYктYPYY жетишсиз экендигин, эц жeнeкeй ой жYГYpтYYДe текстин куруу YЧYн от^ын олуттуу иш керек экендигин билдирет.

^рутунду. Боштэлгыч клосстордын собокторындо ой жYГYpтYY оркылуу кепти eнYктYPYY боюнчо иштeeдe кездешYYЧY кeйгeйлepY короп чыгылды жвга методиколык одобияттор, кepYHYктYY педогог-

106

психологдордун эмгектери, балдардын эмгектери талдоого алынды. Оозеки кепти eнYктYPYY жана калыптандыруу учурунда башталгыч класстын окуучуларынын кeпчYЛYГY эц олуттуу кыйынчылыктарга дуушар болушкандыктан, балдар логикалык жактан да, CYЙлee жагынан да бир катар каталарды кетиришет деген жыйынтыкка келинди.

Ой жYГYртYY жeндeмY балдарда мектепке чейинки куракта калыптана баштайт, ошондуктан биринчи класстын окуучуларынан баштап ой жYГYртYYHYн YCTYндe иштee зарылдыгы байкалды. Башталгыч мектепте ой жYГYртYY аркылуу кепти eнYктYPYY боюнча иш жYргYЗYY баланын CYЙлee жeндeмYн eнYктYPYYHYн жана тарбиялоонун ыкмаларынын бири болуп саналгандыктан, ар кандай билдирYYHY баяндоодо ал eз оюн изилдee объектисине топтоп, талдап, андан соц далилдee, тYШYндYPYY, туура айтууга YЙрeнгeндYктeн, ал идеяларын формулировкалоо, корутундусун негиздee керектигин TYШYHYYCY талашсыз.

Бул кeндYмдeрдYн ар биринин калыптанышы белгилYY кeнYГYYлeрдY талап кылат. Бул иште оозеки кепти eнYктYPYY YЧYн эц жeнeкeй ой ЖYГYPTYYHYH текстинин YCTYндe иштee YЧYн кeнYГYYлeрдYн системасы сунушталды. Иштин натыйжалары ой ЖYГYPTYYHYH тиби боюнча ырааттуу билдирYYHY YЙрeтYY YЧYн, мектеп окуучуларында eздeрYHYн жаш курагына жана жалпыга белгилYY материалдын негизинде ой жYГYртYY менен тексттерди eз алдынча тYЗYYгe мYмкYндYк берYYЧY кeндYмдeрдY eнYктYрeeрY тастыктады.

Тексттин YCTYндe иштee, башкача айтканда, eз алдынча ой жYГYртYY -башталгыч класстардын окуучуларынын оозеки кебин eнYктYPYY жолдорунун бири экендиги аныкталды. Натыйжада бардык сабактарда окуучулардын оозеки жооптору жYЙeлYY болуп калгандыгы ; сабак учурунда окуучулар eз ойлорун тYШYндYPYп, далилдеп, ар кандай фактылар, мисалдар менен иш алып барышкандыгы, eздeрYнe белгилYY эрежелерди талапка ылайык колдонушкандыгы мугалимдин тынымсыз иш аракетинин негизинде жакшыргандыгы байкалды жана бул тажрыйбаны eндYPYшкe сунуштоо практикаланды.

Адабияттар

1. Башталгыч класстардын программалары. -Б.,2000, 4-9-бет.

2. Бочкарева, Т. С. (2011) Развитие речевой культуры студентов Вестник ОГУ. - 2011. -№2. - б. 58-62.

3. Виноградов, В. В. (2001) Русский язык- Москва : Русский язык, 2001. - 145 б.

4. Выготский, Л. С. (1998) Мышление и речь: Избранные психологические исследования-Москва:Просвещение, - 352 б.

5. Немов Р. С. (1995) Психология / Москва., Книга 2-3. 235 б.

6. Ксенофонтова, А. Н. (2007) Речевая культура - основа речевой деятельности школьников. - Оренбург, - 48 б.

7. Рысбаев.С. К. (2000) 1-класста окуучулардын сабатын ачуунун,сeзYн eстYPYYHYн жана руханий тарбия берYYHYн маселелери.-Б.,. 48 бет.

8. Сакиева.С.С., Ташиева.Г. (2000). Сeз eстYPYY. 2 - 3 - класстын окуучулары YЧYн хрестоматия. Ош,,41 бет. 18.

9. Сакиева.С.С. (2000) Башталгыч класстарда эне тилин окутуу боюнча методикалык колдонмо.Жалал-Абад, ,40 б.

10. Сакиева.С.С., Мамбетова.М. (2000) Башталгыч класстарда эне тилин окутуунун методикасы. Методикалыкколдонмо. ЖалалАбад,34 б.

11. Сакиева.С.С. (2001) Эне тили. Окуу-методикалык комплекс. ЖалалАбад,, 29- б.

12. Тихеева Е. И., (2019) Развитие речи детей - Москва : Юрайт,. - 116 б.

13. Якушева С. Д.(2011) Основы педагогического мастерства- 4-е изд., испр. и доп. -Москва : Издательский центр «Академи