Научная статья на тему 'Таълимга ёндашувлар ва модуль асосида ўқитишнинг тутган ўрни'

Таълимга ёндашувлар ва модуль асосида ўқитишнинг тутган ўрни Текст научной статьи по специальности «Химические технологии»

CC BY
721
118
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кўргaзмaли-aнъaнaвий (тушунтирув-иллюстрaтив) ёндaшув / теxнoлoгик ёндaшув / тaдқиқий-ижoдий ёндaшув / мoдулли ёндaшув / методлар / натижа / қайтар алоқа / ўзини ўзи баҳолаш / наглядно-традиционный / объяснительно-иллюстративный подход / технологический подход / исследовательски-креативный подход / модульный подход / методы / обратная связь / результат / самооценка

Аннотация научной статьи по химическим технологиям, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мақолада ҳозирги кундаги таълим жараёнини ташкил этишдаги асосий ёндашувлар қиёсий таҳлил этилган. Модулли ёндашувнинг ўрни, ўзига хос хусусиятлари кўрсатилган ва уни қўллаш масалаларига эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПАРАДИГМЫ (КОНЦЕПЦИИ) В ОБРАЗОВАНИИ И МЕСТО МОДУЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ

В статье проанализированы основные концепции в организации образованиия. Показаны особенности и место технологии модульного обучения. Обращено внимание на вопросы его применения в учебном процессе.

Текст научной работы на тему «Таълимга ёндашувлар ва модуль асосида ўқитишнинг тутган ўрни»

Тожибоева Дилором,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси профессори, ик,тисод фанлари номзоди

ТАЪЛИМГА ЁНДАШУВЛАР ВА МОДУЛЬ АСОСИДА ЦИТИШНИНГ ТУТГАН УРНИ

ТОЖИБОЕВА Д. ТАЪЛИМГА ЁНДАШУВЛАР ВА МОДУЛЬ АСОСИДА УЦИТИШНИНГ ТУТГАН УРНИ

Маколада х,озирги кундаги таълим жараёнини ташкил этишдаги асосий ёндашувлар киёсий тах,лил этилган. Модулли ёндашувнинг урни, узига хос хусусиятлари курсатилган ва уни куллаш масалаларига эътибор каратилган.

Таянч суз ва тушунчалар: кургазмали-анъанавий (тушунтирув-иллюстратив) ёндашув, технологик ёндашув, тадкикий-ижодий ёндашув, модулли ёндашув, методлар, натижа, кайтар алока, узини узи бах,олаш.

ТОЖИБОЕВА Д. ПАРАДИГМЫ (КОНЦЕПЦИИ) В ОБРАЗОВАНИИ И МЕСТО МОДУЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ

В статье проанализированы основные концепции в организации образованиия. Показаны особенности и место технологии модульного обучения. Обращено внимание на вопросы его применения в учебном процессе.

Ключевые слова и понятия: наглядно-традиционный, объяснительно-иллюстративный подход, технологический подход, исследовательски-креативный подход, модульный подход, методы, обратная связь, результат, самооценка.

TОJIBОEVA D. PARADIGMS (CONCEPT) IN FORMATION AND THE PLACE OF MODULAR TRAINING

In the article is make analyses the basic concepts of the education arrangement. As we the features and a place of modular training's technology are shown. The attention is paid to its implementation in educational process.

Keywords: evident-traditional, explanatory-illustrative approach, the technological approach, the researcher-creative approach, the modular approach, methods, a feedback, result, a self-estimation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

Кадрлар тайёрлаш масаласининг долзарблиги цозирги кун-даги жамият томонидан юцори малакали, рацобатбардош, мутахассис сифатида юзага келган муаммоларнинг моциятини тезда англайдиган, жацон мицёсидаги ижтимоий-ицтисодий тенденциялардан ортда цолишни бартараф эта-диган, демократик цуцуций давлатни самарали равишда барпо циладиган мутахассисларга талабнинг ортиб бораёт-ганлигида ифодаланмоцда.

Мамлакатимизда кабул килинган «Хара-катлар стратегияси», Президентимизнинг 2017 йил 20 апрелдаги «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари т^рисида»ги ПК-2909-сон, 2017 йил 27 июл-даги «Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини оширишда иктисодиёт сох,алари ва тармокларининг иштирокини янада кен-гайтириш чора-тадбирлари т^рисида»ги ПК-3151-сон, 2017 йил 26 сентябрдаги «Педагог кадрларни тайёрлаш, халк таълими ходим-ларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малака-сини ошириш тизимини янада такомиллашти-риш чора-тадбирлари т^рисида»ги ПК-3289-сон карорлари, 2018 йил 25 январдаги «Уму-мий урта, урта махсус ва касб-хунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-5313-сон фар-мони ва бошка катор х,укукий х,ужжатларда х,ам таълим тизими олдига ана шу талаблар куйилган. Кузланган максад - вазифаларни амалга ошириш, ижтимоий-сиёсий х,аётда онгли равишда катнаша оладиган, ижтимоий жараёнларга фаол таъсир эта оладиган, мам-лакат такдирига жавобгар була оладиган, масъулиятни х,ис етадиган, мустакил ва эркин фикрловчи шахсни шакллантиришдир.

Шунинг учун х,ам х,озирги кунда мамлакатимизда шундай таълимни амалга ошириш-нинг механизми сифатида укитишнинг сифа-тига алох,ида диккат каратилмокда.

Таълим сифатини ошириш бу иложи борича купрок билим туплаш, ахборотга эга булиш-гина эмас, балки тафаккурни ривожлантириш, них,оятда катта ахборот окимидан зарурла-рини тезда танлаб олиш, йуналишни тезда мулжалга олиш, вазиятни бах,олаш, ностан-дарт муаммоларни ечиш куникма ва малака-сини шакллантиришдир.

Лекин х,озирча таълим тизимида тайёрла-наётган мутахассис кадрларимизнинг сези-

ларли кисми бу талабларга тулик жавоб бер-майди. Натижада улар ракобатбардош булма-гани сабабли мех,нат бозоридан уз урнини топа олмай сарсон булади.

Таълим сифати, энг аввало, таълим жараё-нининг асосий буFини, унинг х,ам объекти, х,ам субъектининг укув материалини узлаштириш сифатига боFликдир.

Укув материали - бу объектив ахборотни дидактик ишлов бериш оркали талабалар томонидан узлаштиришга тайёрлаш натижа-сидир. Талаба уни узлаштириши, яъни уни кабул килиши, тушуниши, англаб етиши, тах,лил килиши келгусида стандарт ва ностан-дарт муаммоларни ечишда куллаши керак.

Жамият тараккиёти натижасида таълим тизимига куйилган талабнинг узгариб бориши натижасида таълим жараёнини ташкил этишга ёндашувлар х,ам узгариб, такомиллашиб боради.

Улар хилма-хил булиб, таълим тизимидаги узига хос хусусиятларни бах,олаш мезонларига кура, таълим жараёнини ташкил этиш, уки-тишга ёндашувларни турли гурух,ларга булиш мумкин. Улардан энг оммавий ёндашувлар: кургазмали-анъанавий (тушунтирув-иллюстра-тив), технологик, тадкикий-ижодий, х,амда модулли ёндашув дея айта оламиз. Уларнинг бир-биридан кандай фаркланишини куйида уларга берилган киёсий тавсиф оркали куриш мумкин. Таълимга ёндашувларнинг киёсий тавсифи 1-чизмада келтирилган.

Чизма маълумотларидан куриниб туриб-дики, укитишга ёндашувлар концептуал жих,атдан бир-биридан фарк килади.

Биринчи ёндашув анъанавий укитишда:

• янги материалларнинг деярли х,аммаси укитувчи томонидан oFзaки баён килинади;

• билимлар талабаларга тайёр х,олда так-дим этилади;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

1-чизма. Таълим га ёндашувларнинг к,иёсий тавсифи.

Мезонлар Кургазмали-анъанавий ёндашув Ил-гор технологик ёндашув Тадк,ик,ий-ижодий ёндашув Модулли ёндашув

Ук,итувчининг роли Ук,итувчи билим берувчи Ук,ув жараёнини тизимли ёндашувдан фойдаланган х,олда лойих,алаш ва уни амалга оширишга к,аратилади Дик,к,ат таълим олувчининг турли вариантларни бах,олаши ва к,арор к,абул К.ИЛИШИ, муаммоларни ечишига к,аратилади Эътибор купрок, таълим олувчига, унинг уз устида мустак,ил ишлаши х,амда уз-узини назорат к,илишига к,аратилади

Укув мак,садининг куйилиши Укув мак,сад-вазифалари доимо аник, куйилавермайди Кузланаётган натижага кура максимал даражада укув мак,садларининг аник, к,уйилиши Ук,ув жараёнидан к,уйилган мак,садни излаш, тадк,ик,от утказиш тарзида ташкил к,илиш Х,ар бир мавзу, таълимнинг мак,садига кура алох,ида бирлик модулларни изчил х,олда кетма-кет чук,ур узлаштириш

Мак,садга эришиш учун х,аракатлар Тайёр билимлар баён к,илинади Ук,итиш ук,увчи-талабаларнинг фаол к,атнашиши орк,али амалга оширилади Маълумотлар туплаш, гипотеза ва фаразларни илгари суриш ва текшириш Таълим олувчиларнинг изланиши, мунтазам мустак,ил ишлашини таъминлаш ва назорат к,илиш, бах,олаш орк,али амалга оширилади

Таълим беришнинг устувор методлари Баён К.ИЛИШ, хикоя, тушунтириш, рецептив, репродуктив методлар Таълим жараёнида интерактив методлар кулланилади, вазиятга кура тузатишлар киритиш мумкин Укувчи, талабаларнинг шахеий ташаббуси, янги билимларни мустак,ил урганишларини куллаб-кувватловчи методлар Мак,садни амалга ошириш самарадорлиги юк,ори методларни танлаш ва мослаштириш

Укувчи-талаба-нинг билим олишини таъминлаш Ахборотларни туплаш, хотирада сак/1аб К.ОЛИШ, мустахкамлашга доимо ундаш Укувчи, талабанинг фаоллигини таъминлаш, мустак,ил ук,ишга ургатиш Мустак,ил, тахлилий фикрлаш фаолиятининг юз бериши учун мухит яратиш, уз устида мунтазам ишлаш Уз устида мустак,ил мунтазам ишлаш, ижодий изланиш учун кулай мухит яратиш

Даре жараёни алгоритми Мац^улотлар асосан академик характерга эга булиб, бултуси мутахассислик фаолияти билан етарлича бо-гланмаган К,уйилган мак,садга эришиш учун бажариладиган амалларни ривожлантириш ва маълум кетма-кетликда амалга ошириш Таълимда х,амкорлик к,илиш, эксперимент, тажриба-синов утказиш, моделлаштириш Мавзу ва модуль буйича топширимар ишлаб чик,иш ва уларнинг бажарилишини ахборот технологиялари ёрдамида амалга ошириш

Эришиладиган натижа К,андай натижага эришиш купинча ноаник,. Мустак,ил фикрлаш, к,арор к,абул К.ИЛИШ куникмасининг ривожланишига имкон яратилмайди Режалаштирилган натижаларга кафолатли эришиш Тах,лилий, танк,идий, ижодий фикрлай билиш Минимал даражада к,андай натижага эришишни аник, белгилаш. Куйилган мак,садга кафолатли эришиш

Чизма мак,ола муаллифи томонидан тадк,ик,от асосида ишлаб чик,илган

• укитувчи турли йуллар билан бу билим-ларнинг кабул килинишини ташкил килади;

• укувчи-талабалар билимни кабул кила-дилар (рецепция) ва уларнинг маъносига етадилар, уз хотираларида саклаб коладилар;

• дарслик асосан мустакил иш учун кул-ланилади;

• аудитория мaшFулoтлaри пайтида дарс-ликлар айрим х,олларда педагог тушунтириш-ларига халакит бермаслик учун ёки укувчи-талабалар диккатини бузмаслик максадида кулланилмайди. Купинча дарслик уйда х,ам кулланилмайди, унинг урнини дарс пайтида тузилган конспект босади;

• билимларни текшириш асосан мaшFулoт вактининг сезиларли кисмини эгаллайдиган индивидуал oFзaки суровлар х,амда узок муд-датларда утказиладиган назорат ишлари ёрдамида амалга оширилади;

• мустакил ишнинг нисбий микдори жуда кам.

Укувчи, талабаларни олинган билим, ахбо-ротларни хотирада саклаб колиш, мустах,-камлашга ундайди. Таълимга анъанавий-кургазмали ёндашувда асосан дарс утишнинг анъанавий (таълим жараёни марказида укитувчи булган) методлари кулланилади.

Таникли австриялик педагог Рудольф Штей-нер анъанавий дарс х,акида: факат эшитиш ва куриш методи билан таълим олган укувчилар жуда пассив зотларга айланадилар, улар х,аётий ^акикат олдида ожиз буладилар, деган экан1. Яна бир машх,ур немис педагоги А.Ф.Дистервег «Нокобил укитувчи х,акикатни шунчаки айтади-куяди, яхшиси эса уни топишга ургатади», деган2. Бу фикрлар х,озирги кун учун янада долзарбдир. Айнан х,озирги кун, мех,нат бозорининг талаби х,ам укувчи-талабаларни мустакил фикр юритиш, олган билим ва куникмаларини амалда куллай билиш, карор кабул килишга ургатишдир.

Мутахассис кадрларнинг кай даражада билим олиши, куникма, мах,оратга эга булиши

1 Рудольф Штайнер (Rudölf Steiner; 1861—1925). Методика и дидактика. - М.: «Парсифаль», 1996. http://vp-ch. ru/sht8Ïner

2 Адольф Дистервег. Руководство к образованию немецких учителей. - http://www.trekö.ru/shöw_dict_1552, https://psymsuotvety.jimdo.com/педагогика/26-педагогическая-система-выдающихся-немецких-педагогов.

таълим муассасаларида таълим-тарбия жараёнини куп жих,атдан кандай ташкил эти-лишига бoFлик. Шунинг учун х,ам куплаб педа-гоглар «Укувчи-талабаларга нимани укитиш, ургатиш, кандай укитиш, ургатиш керак? Кандай килиб тайёрлаётган мутахассис кадрларнинг билими, малака даражаси юкори булиши таъминланади?» деган саволлар куйиб, унга жавоб топиш учун тинимсиз изланишлар олиб борадилар.

Бунда, «Педагог олимлар ва амалиётчилар томонидан ишлаб чицариш технологиясини назарда тутган ^олда уцув жараёнига ^ам «технологик» жи^атдан ёндашилса-чи?» деган фикр илгари сурилди. Педагог олимларнинг диккатини тортган, бу фикрга ундаган катор сабаблар булиб, улардан энг мух,ими куйидагилар:

Биринчидан, лойих,ада акс эттирилган хом ашё ва унга ишлов бериш операциялари оFишмaй бажарилса, белгиланган стандартдаги мах,сулот тайёрланиши, яъни мах,сулот сифати юкори даражада кафолатланиши.

Лойих,а, яъни технологик харита маълум бир мах,сулотни ишлаб чикаришда технологик операциялар кетма-кетлигини ифодаловчи техник жужжат булиб, унда ана шу операциялар ва уларнинг кайси кетма-кетликда кандай бажарилиши курсатилади, яъни алго-ритми ишлаб чи^илади. Алгоритм - х,ар кандай масалани ечишга олиб келадиган аник бажа-риладиган операциялар, х,аракатлар кетма-кетлигини ифодалашдир.

Технологик операциялар эса ишчи томонидан узининг иш урнида бажариладиган яку-нига етказилган х,аракат куринишидаги технологик жараённинг бир кисми булиб, улар ана шу техник жужжат асосида амалга оширилади.

Иккинчидан, эришилган натижани такрор-лаш мумкинлиги. Яъни технологик харитада курсатилган таркибдаги хом ашё, материалга ишлов беришда белгиланган кетма-кетликдаги операцияларни бошкалар х,ам худди шундай бажариши мумкин.

Педагогларнинг уриниши натижасида педа-гогикада янги йуналиш - педагогик техноло-гиялар пайдо булишига олиб келди. Педагогик технологиялар мох,ияти жих,атидан бошка технологиялар билан бир сафда туради. Бирок, педагогик технологиялар бошка технология-лардан «ишлов бериладиган «материали»

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

билaн тубдaн фapк килиб, иншн Ba унинг oнги билaн бoFликlлиги билaн aжpaлиб туpaди. Шунинг учун х^м билим oлиш, тaълим бepиш cox,a^ cифaтидa муpaккaб Ba x1aммaгa х^м тушунapли бyлмaгaн пeдaгoгик жapaëнни ифoдa этиши билaн ишлaб чикapиш, биoлoгик, axбopoт Ba бoшкa тexнoлoгиялapдaн aжpaлиб туpaди.

Пeдaгoгик тexнoлoгия дeяpли яpим acp дaвoмидa тaдpижий paвишдa pивoжлaнди Ba х1oзиpги дapaжaгa e^.

Биpинчиcидa тaълим пapaдигмacи1 «Укитув-чи-дapcлик-yкувчи» бyлca, иккинчиcидa «Укувчи-дapcлик-Укитувчи» 6ули6, биpинчи-cидa укувчи Укитишгa бyйcиндиpилгaн oбъeкт cифaтидa кapaлca, иккинчиcидa эca тaълим жapaëнининг тeнг хукукли, муcтaкил x1aмдa фaoл paвишдa илм oлишгa интилувчи cубъ-eкти cифaтидa кypилaди.

Биpинчиcидa «билим oлиш - ягoнa мaкcaд», xaтo эca жaзoлaнca, иккинчиcидa, «билим oлиш - шaxcий Ba бoшкa муaммoлapни eчиш вocитacи», xaтoни x,ap ким х^м килиши мум-кин, ин^н xaтoлapи opкaли ypгaнaди, уни тaкpopлaмacликкa xapa^ килaди, дeгaн пoзициядaн кapaлaди.

Aнъaнaвий ëндaшувдa, oдaтдa, кypгaзмaли-тушунтиpув, axбopoт-peцeптив, peпpoдуктив мeтoдлap киpитилaди. Улapнинг умумий тoмoни тaйëp билимлapни yкувчи-тaлaбaгa eткaзиш, бaëн килишгa acocлaнгaн 6ули6, Укувчи билим oлувчи poлини бaжapaди.

Texнoлoгик ëндaшувдa эca y^B жapaëнидa Укувчи-тaлaбaлapнинг дapcдa фaoллигини тaъминлaш, кУйилгaн мaкcaдгa биpгaликдa Xapa^ килиш opкaли эpишилaди, улapнинг Укишдaги мувaффaкияти уз фaoлияти эвaзигa тaъминлaнaди, буни улap тeздa хи килишaди. Укитувчининг узини х^м фикpлaш кoбилиятигa Ba муaммoлapни eчиш кyникмaлapигa, вaзиятни тeздa бaх1oлaй oлиш, х1oзиpжaвoб булиш кyникмaлapигa эгa булиши тaлaб этилaди.

1 Пapaдигмa (юнoнчa paradeigma cyзидaн oлингaн булиб, миcoл, нaмунa мaънocини бepaди. фaлcaфий Ba coциaл) - 1) вoкeликнинг мух,им xуcуcиятлapини ифoдa-лoвчи, уни тушунчaлap тизимидa мужaccaмлaштиpгaн ^тъий илмий нaзapия; 2) дacтлaбки кoнцeптуaл cxeHa, муaммoнинг куйилиши Ba eчилиши, мaълум биp тapиxий дaвpдa илмий жaмoaдa муaммoни куйиб eчиш мoдeли, тaдкикoт мeтoдлapи. Coвeтcкий энциклoпeдичecкий ooBapb. 1986, -С. 967.

Texнoлoгик ëндaшувдa пeдaгoг oлимлap тoмoнидaн тaълим тexнoлoгиялapи чукуp Уpгaнилгaн Ba улapни туpли жих^^н ^ух,-лapгa булиб, caбaблapи acocлaб бepилгaн. Улapни aтpoфличa yp^^ тaникли oлим Г.K.Ceлeвкo узининг «Зaмoнaвий тaълим тexнoлoгиялapи» китoбидa пeдaгoгик тexнoлo-гиялapни туpли жих^^н ëндaшгaн х1oлдa энг купи билaн 12 тa ^ух,^ aжpaтгaн2.

Taълим тexнoлoгиялapигa куйил^н мaк-caдни aмaлгa oшиpиш Ba нaтижacини мaълум (х^ч бyлмaгaндa минимaл, 55 %) дapaжaдa кaфoлaтлaш учун тaълим мaзмунини у^чи-тaлaбaлapгa туpли мeтoдлap Ba вocитaлap opкaли eткaзиш, укитиш жapaëнининг yзapo бoFлик киcмлapини биp бутун килиб биpлaш-тиpиш Ba мaълум тapтиб, тизим acocидa изчил, мaнтикий кeтмa-кeтликдa бaжapишни кyздa тутaди.

Taдкикий-ижoдий ëндaшувдa yкувчи, тaлa-бaлapнинг муaммoлapни eчиш кoбилиятини pивoжлaнтиpиш, улapни янги билимлapни муcтaкил yзлaштиpиши, тaшaббуc кypcaтишигa кyпpoк эътибop бepилaди. Шaxcий тaшaббуc-лapи фaoллaштиpилиб, кУллaб-куввaтлaнaди Ba pивoжлaнтиpилaди. Ижoдий фикpлaшгa ундaлaди. Taълим х1aмкopликкa acocлaнaди. Бу ëндaшув тexнoлoгик ëндaшувнинг ижoбий тoмoнлapини yзидa мужaccaмлaштиpгaн х1oлдa янaдa юкopиpoк дapaжaдa тaлaбaлapни илмий излaнишгa йyнaлтиpaди.

Typтинчи ëндaшув х1oзиpги пaйтдa кaттa дик^т кapaтилaëтгaн, тaълимни pивoжлaнти-pишнинг caмapaли йyнaлишлapидaн биpи — фaнлapни мoдуль3 тexнoлoгияcи acocидa Укитишдиp.

Пeдaгoгикaдa мoдуль - yкув мaтepиaлининг мaнтикaн тугaллaнгaн биpлиги. Moдуль -фaннинг биp-биpигa yзapo бoFлик бyлгaн фундaмeнтaл тушунчaлapини ypгaнишгa йyнaлтиpилгaн Ba дидaктик тaмoйил acocидa

2 Ceлeвкo С. Coвpeмeнныe oбpaзoвaтeльныe тexнoлo-гии. - М.: «Hapoднoe oбpaзoвaниe», 1998.

3 Ингл.«modulus» 1. Haмунa (этaлoн, cтaндapт. 2. Лeкaлa, шaблoн, плaзaлap. 3. PaccoN, хaйкaлтapoш oлдидa биpoн киëфaдa туpувчи шaxc. 4. Tуpли coхaлapдa мaкcaдгa eтиш учун тapкиби, тузилишини имитaция килувчи куpилмa. 5. Keнг мaънoдa - x,ap кaндaй oбpaз, aнaлoг (фикp-yй, xaëлaн тacaввуp килиш, ш^тли: тacвиp, бaëн килиш, чизмa, ^фик, peжa, xapитa Ba бoшкaлap). 6. Maтeмaтикa, мaнтик Ba тил Уpгaнишдa кeнг кУллaнилaдигaн aбcтpaкт oбъeкт, тушунчa Ba хoкaзoлap.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / СOВPЕMЕННOЕ OБPAЗOВAНИЕ 2018, 3

тузилган укув материаллари бирлиги булиб, унда фан буйича укув дастурлари кискарти-рилган ва чукурлаштирилган тарзда табака-лаштирилади. Натижада боскичма-боскич укитиш имконияти яратилади. Педагогларнинг фикрича, агар модуль технологияси асосида укитиш туFри ташкил этилса, таълимнинг х,ар кайси боскичида укувчи, талабалар янги укув материалларини узлаштиради, куникма ва малакасини такомиллаштиради. Модулларга ажратиб укитишга ишчи укув режанинг чукур тах,лили асосида узаро боFлик фанлар гурух,и аникланади, яъни бутун укув режаси алохида макро-модуллар туплами сифатида каралади. Модуль тизими асосида таълим беришнинг афзаллиги шундаки, эътибор купрок таълим олувчига, унинг уз устида мустакил ишлаши х,амда уз-узини назорат килишига карати-лади1.

Педагогик адабиётларда «модулли укитиш» термини халкаро тушунча булиб, унинг битта маъноси фаолият курсата оладиган узаро чам-барчас боFлик элементлардан иборат булган тугунни билдиради. Бу маънода у модулли укитишнинг асосий воситаси, тугалланган информацион блок сифатида тушунилади. Модулли укитиш асосан инсон бош мияси тукималарининг модулли ташкил этилганли-гига таянади. Инсон мияси модулли тугунлар-дан ташкил топган булиб, ахборотлар ана шу модулларда ассоциациялашади, дейилади2.

Модуль асосида укитиш Иккинчи жах,он уруши тугаши арафасида уткирлашиб бораёт-ган социал иктисодий эх,тиёж туфайли вужудга келган. Айни шу пайтда киска муддат ичида топширилган ишни уддалайдиган профессионал мутахассислар тайёрлаш тизимини яратиш зарур эди. Шунинг учун техник индустриал масалалар чукур урганилиб, уларни ечиш, назарий ва технологик жих,атдан куллаш х,амда саноатнинг турли сох,аларида техник хавфсизликни таъминлаш учун йурикномалар ишлаб чикилди. Бу модуль асосида укитишнинг дастлабки куриниши эди, лекин таълим тизими ва профессионал укитишни ифода-

1 Tojiboeva D., YG'ldGshev A. Maxsus fanlarni ö'qitish metodikasi. - T.: «Fan va texnologiya», 2009. -83-b.

2 Авлиёкулов H.X., Мусаева Н.Н. Касб-х,унар коллеж-ларида касбий фанларнинг модулли укитиш техноло-гиялари, Укув-услубий кулланма. - Т.: «Янги аср авлоди», 2005, -15-б.

ловчи термин х,али ишлатилмаган. Кейинча-лик, ун йиллардан ортик вакт утгач, таълим ва профессионал укитиш сох,асининг таникли вакиллари укитишни модуль асосида олиб бориш тенденциясига уз муносабатларини билдиришди. Модуль асосида укитиш Fояси дастлаб Б.Ф.Скиннер асарларида эътироф этилган булса, сунгра уни Б.Гольдшмид ва М.Гольдшмид, Ж.Рассел, Г.Оуэнс ва бошкалар назарий жих,атдан асослаб беришди, кейинча-лик у янада ривожлантирилди3.

Укитишнинг модуль тизими х,акида расмий равишда биринчи марта 1972 йил ЮНЕСКО-нинг Токиодаги Бутунжах,он конференциясида укитиш технологияси функционал тизимлар, фикрлашнинг нейрофизиологияси, инсон мия-сининг ахборотни квант, яъни кичик порция-лар куринишида яхширок кабул килишига асосланишига диккат каратилган эди. ЮНЕСКОнинг 1974 йил Парижда утказилган конференцияси таълимда модуль технологи-сини татбик этишга туртки булди.

Конференцияда ишлаб чикариш, фан талабларига кура тез узгарувчан мах,аллий шароитларда таълим ва профессионал тах,сил олишнинг очик, тез мослашувчан таркибини яратиш тавсия этилди4. Бу талабларга нисба-тан юкори даражада жавоб берадиган ёнда-шув модуль асосида укитиш булиб, у таълимнинг мазмунини мослашувчан блоклардан куриб, укитишнинг ташкилий шакллари ва турларини интеграциялаш, укиётганлар, х,ар бир аудиториянинг узига хос томонларини х,исобга олган х,олда индивидуал укув дастури асосида кулай вакт ва суръатда мустакил ишлаш имконияти яратилади.

Модуль тизими асосида укитишнинг даво-мийлиги таълим олувчининг тайёргарлигига ва касбий малакани кай даражада эгаллаш истагига бо-глик. Уни амалга оширишнинг жа^он тажрибасида Силлабус {Syllаbus)дан

3 Skinner B.F. The Тес1лпо1оду cf Teaching. - New Ycrk, Appletcn. Centery Grcfts, 1968. Gddshmid B., Gddshmid M.L. Modular Jnstructicn in Higher Educaticn// Hig her Educaticn. - 1972. 2. Russell J.D.Modular Instructicn. -Minneapclis, Minn., Burgest Publishing Со., 1974. . Owens G. The Modele in «Universities Quarterly»// Universities Quarterly, Higher educatmn and scciety. Vd. 25. № 1.

4 The Modular apprcach in technical educatbn. - Paris, Unescc, 1989.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

кенг фойдаланилган1. Хозирда бу тажриба бизда х,ам кулланилмокда. У фаннинг к,иск,ача тавсифи, урганилаётган фаннинг асосий характеристикасига эга булган фан буйича укиш дастури булиб, укитувчи ва талаба ора-сидаги коммуникация воситасидан иборат. Силлабусда урганилаётган фаннинг мазмуни, максад, вазифалари, фанни урганишда укувчи-талабалар олдига куйиладиган талаблар, утиладиган асосий мавзулар ва уларга ажра-тиладиган вакт (маъруза, амалий машFулот), мустакил таълим ва билимни бах,олаш тизими ва асосий адабиётлар руйхати, укитувчи билан мулокот килиш вак,ти ва бошка зарур маълу-мотлар берилади. Ундан ташкари, х,ар бир модуль мавзулари буйича ажратилган баллар курсатилади. Модуль алгоритм асосида ишлаб чицилади ва цуйидаги таркибий цисмларни уз ичига олади: аниц мацсад, назарий билим, амалий машгулот, услубий курсатма - йул-йурицлар, топширицлар, назорат, узлаштирилган билим, малакани синаш, ба^олаш ва ^оказо.

Модуль технологияси асосида укитиш муаллифнинг фикрича куйидаги кетма-кет-ликда амалга оширилади:

- модулли укитишдаги дастлабки шарт-шароитлар тах,лил этилади;

- модулнинг укув максадлари ва мазмуни аниклаштирилади. Модулни тула узлаштириш учун кандай дастлабки тушунчаларга эга булиш, талаба нималарни урганиши; модулни урганиб булгандан сунг, у нималарни билиши белгиланади;

- укув-дидактик материаллар ва укитиш воситаларини тайёрлаш:

- назарий мaшFулoт утказиш, яъни маъруза дарси утиш учун маъруза матни, машFулотнинг технологик модели, харитаси, кургаз-мали-ликни х,амда мавзу мазмунини талабалар онгига етказишни таъминлаш учун кулланила-диган методлар асосида такдимот, техник воситалар, таркатма материал ва бошк,алар тайёрланади;

- амалий мaшFулoтлaр, семинар дарсла-рини утказиш учун унинг технологик модули, технологик харитаси, танланган методларни

1 Тожибоева Д. Махсус фанларни укитиш методикаси. -Т.: «Фан ва технология», 2007. -400-б.

куллаш учун топширик,лар ва уларни бах,олаш мезонлари ишлаб чик,илади;

- мустакил иш топширик,лари ва уларни бажариш муддатлари, бах,олаш мезонлари тайёрланади;

- укувчи, талабаларнинг олган назарий билими ва амалий куникмаларини бахрлаш амалга оширилади.

Юк,орида келтирилганларнинг х,аммаси таълим олувчиларнинг фикрлаш даражасини кенгайтириш, юз берадиган вок,еа-х,одисалар-нинг сабабини англаш, излашни ургатишга каратилган.

Модуль тизимининг мох,ияти шундан ибо-ратки, таълим олувчилар таълимнинг алох,ида бирлик модулларини изчил х,олда кетма-кет узлаштирадилар. Таълимда модул тизимини куллаш эски модул бирлиги урнига тезда янгисини ишлaб чикиш вa aмaлдa куллаш имкониятини беради. Модулли ёндашувни бошка ёндашувлар билан таккослайдиган булсак, у узида замонавий ёндашувлар, дидактик назариянинг тадрижий ривожланиши натижалари, уларнинг узига хос хусусиятла-рини синтезлаштирган. Ок,ибатда модулли ёндашувда укув жараёнининг мазмуни ва ташкил этишнинг турли усулларини танлаш, турли ёндашувлар, концепцияларни бир бутун килиб муваффакиятли равишда бириктиришга муваффак, булинган. Бу модуль асосида ук,и-тишнинг бошка концепциялари, назарияла-рига нисбатан изчил боFликликда экани, уларни узида мужассамлаштирганини кур-сатади.

Кейинги пайтларда таълимда куллани-лаётган интегратив ёндашув х,ам («Интеграция» сузи лотинча булиб, тиклаш, тулдириш, кисмларни бир бутун килиб бирлаштириш деган маънони англатади) назарда тутган х,олда таълимда билимлар интеграцияси ёки фанлараро бoFлaнишдaн:

• бир неча фанларни бирлаштириб, махсус курслар яратиш;

• укув фанларининг турли булакларини маълум бир блокка бирлаштириш;

• бир мавзуни икки ёки бир неча пред-метлар асосида урганиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• билимларни умумлаштириш асосида яратилган курсларни урганиш ва бошкаларни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

амалга оширишда кенг фойдаланилади. Уни хам модуль оркали ифодалаш мумкин.

Модулнинг мух,им устунликларидан яна бири таълим тизимининг «On-line» х,олатида акс эттирилиши х,исобланиб, таълим жараёни реал вактда акс эттирилади. Интернет оркали укитувчи билан укувчи-талабанинг индивидуал мулокоти уларнинг мавзу мазмунини чукур узлаштиришига ёрдам беради, уз устида мунтазам ишлашга йуналтиради.

Модуль асосида укитишни назарий жих,ат-дан тах,лил килиш асосида унинг куйидаги хусусиятларини ажратиб курсатиш мумкин:

• модуль асосида укитиш дидактик тизим-нинг х,ар бир компонентини бажарилиши лозим булган даражада ишлаб чикиш ва унинг кургазмали таъминотини модуль дастури ва модулларда такдим этиш;

• укитиш мазмунининг аник таркибини белгилаш, укув жараёнида назарий матери-ални изчилликда баён килиш, дарс утиш методларини танлаш, уни методик материал-лар билан таъминлаш, узлаштирилган билим-ларни назорат килиш учун бахолаш тизимини ишлаб чикиш, зарур булганда уларга тузатиш-лар киритиш;

• модуль асосида укитиш уни вариантли-лиги, жузъий узгартиришлар киритиш, укув жараёнини талабаларнинг индивидуал имко-ниятлари ва эх,тиёжлари ва талабларига мос-лаштиришдир.

1998 йили 11 мартда Узбекистон Республи-каси олий ва урта махсус таълим вазирлиги-нинг «Фанларни модуль тизими буйича укитиш туFрисида»ги 58-сон буйруFида олий укув юртларида укув жараёнини такомиллаш-тириш х,амда хорижий мамлакатларнинг етакчи олий укув юртларида талабаларга фанларни модуль тизими буйича укитишда туп-ланган тажрибаларни республикамизда х,ам куллаш учун тажрибадан утказиш кузда тутил-ганди. Шу йиллар давомида тупланган тажрибадан келиб чикиб, хозирги кунда таълимда модуль тизимини куллашга катта ах,амият берилмокда.

Куриниб турибди, методлар барча ёнда-шувлар технологиянинг таркибий кисми. Таълим методи деганда укитувчи ва укувчи-ларнинг кузланган максадга эришиш учун

биргаликдаги фаолият йуллари тушунилади. Буларнинг ёрдамида укувчилар билим, малака куникма, касбий махоратларни эгаллашга эри-шадилар, аклий ва ижодий кобилиятлари ривожланади. Укув жараёнида укитиш методларини танлаш мухим ахамиятга эга, чунки куйилган максадни кандай амалга ошириш, кандай натижага эришиш айнан кайси методни кай тарзда куллаш хамда талабалар билими назоратига бoFликдир. Назорат хам методга таянади.

Маъруза, амалий машFулот, узлаштирилган билимларни мустахкамлаш,тафаккур килиш ва маълумотларни кайта ишлаш имкониятини яратувчи, ижодий ишлашга йуналтириш учун топшириклар хам танланган методлар асосида тайёрланади. Шунинг учун укитувчи, биз-нингча, метод танлашга алохида диккат каратиши зарур. Бунда албатта укув методларини танлашга таъсир этувчи омиллар хамда уларни кандай урин тутишига эътибор бериш керак. Масалан, иктисодиётда таккослаш, хисоб-китоб мухим роль уйнашини хисобга олган холда микро- хамда макромикёсда кабул килинган карор, хукукий хужжатлар, уларни кандай узгаришларга олиб келишини урганишга каратилган топшириклар тайёрлаш зарур.

Фанларни модуль технологияси асосида укитишда укувчи, талабалар билими ва куник-малари укув максадларига мувофик холда мунтазам бахоланиши керак. Бахолаш хуку-кий, педагогик ва психологик тамойилларга хамда Давлат таълим стандартларига асос-ланади. Укитувчи хар бир топширик ёки масала-машк, кейс ва бошка бажарилган ишлар учун бахолаш мезонларини ишлаб чикиши керак. Шу билан бирга талабаларга узларини узлари бахолашларини хам ташкил этиш максадга мувофик. Бахолаш оркали бутун модулни урганиш жараёни ва унинг барча компонентлари макбуллиги текшири-либ курилади. Бу билан модулли укитиш кутилаётган натижани бераётгани ёки бер-маётгани аникланади.

Укитувчи укувчи-талабаларга билимни узлаштиришлари учун мотивация яратиши даркор. Бунинг учун хам «даъват», «тушуниш, англаш», «мушохада, тафаккур» боскичини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

KaHgatf TamKun этмm, KaHgatf MeTog TaHnamHU aBBangaH pexanamTupu6 Kynnam MaK,cagra MyBo^u^. HaTuxanapHui rypyx,nap,ga omuK-oM-guH Ba caMUMUM Myx,oKaMa Ku^um x,aM fOKopu caMapa 6epagu. Mogy^HU ypraHum oxupuga

AKyHuM cyx,6aT ymyH BaKT axpaTumumu KepaK. By yKUTyB^u Ba yKyBmu-Ta.na6a.nap $aonMATM HaTuxanapu, ynapHumr aManra omupraH Ba omUpMaraH umnapu ^acugaH Mynox,a3a fopu-TUm ymyH Axmu umkohuat 6epagU.

Afla6weT^ap pyuxaTM:

1. O.uM Tat.UM. MetepuM x,yxxaTnap TynnaMU. - T.: «WapK», 2001. -87-6.

2. AB.UeKynoB H.X., MycaeBa H.H. Kac6-x,yHap Konnexnapuifla Kac6uM ^aHnapHU MogynnU yKUTUm TexHonoruAnapu. YKyB-ycny6UM KynnaHMa. - T.: «flHru acp aB^ogu», 2005.

3. Toxu6oeBa ß., MyngomeB A. Maxcyc ^aHnapHU yKUTum MeTogUKacU. - T.: «Aloqachi», 2009.

4. Toxu6oeBa ß. Maxcyc ^aHnapHU yKUTum MeTOfli/iKacu. - T.: «OaH Ba TexHonorum», 2007,

5. CeneBKO C. CoBpeMeHHbie 06pa30BaTenbHbie TexHonorrnu. - M.: «HapogHoe o6pa3O-BaHUe», 1998.

6. Skinner B.F. The Technology of Teaching. - New York, Appleton. Centery Grofts, 1968.

7. Goldshmid B., Goldshmid M.L. Modular Instruction in Higher Education. // Higher Education. 1972.

8. Russell J.D.Modular Instruction. - Minneapolis, Minn., Burgest Publishing Co., 1974.

9. Owens G. The Modele in «Universities Quarterly». // Universities Quarterly, Higher education and society. Vol. 25. № 1.

10. The Modular approach in technical education. - Paris, Unesco, 1989.

3AMOHABMM TAMMM / COBPEMEHHOE OEPA3OBAHME 2018, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.