Научная статья на тему 'Бўлажак мутахассисларни тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш технологияси'

Бўлажак мутахассисларни тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш технологияси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
396
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик технология / шахсга йўналтирилган технологиянинг тамойиллари / босқичлар / моделлаштириш / педагогическая технология / принципы личностно-ориентированной технологии / этапы / моделирование

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахматуллаева Д. Р.

Мақолада тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш жараёнини ташкил этиш ва бошқаришда ўқитишнинг шахсга йўналтирилган технологияси мазмуни, тамойиллари, ўқувчиларда тадбиркорлик сифатларини шакллантириш босқичлари, тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитишни моделлаштиришнинг асосий қоидалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕХНОЛОГИЯ ОБУЧЕНИЯ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ, ОРИЕНТИРОВАННАЯ НА ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

В статье освещены содержание и принципы личностно-ориентированной технологии обучения учащихся профессиональных колледжей, ориентированной на предпринимательскую деятельность, а также этапы формирования предпринимательских качеств и основные предпосылки к моделированию практико-ориентированного обучения предпринимательской деятельности.

Текст научной работы на тему «Бўлажак мутахассисларни тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш технологияси»



Рахматуллаева Д.Р.,

Урта махсус, касб-х,унар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш ва уларни к,айта тайёрлаш институти катта илмий ходим-изланувчи

БУЛАЖАК МУТАХАССИСЛАРНИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИГА ЙУНАЛТИРИБУЩИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

РАХМАТУЛЛАЕВА Д.Р. БУЛАЖАК МУТАХАССИСЛАРНИ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИГА ЙУНАЛТИРИБ УЦИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Маколада тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш жараёнини ташкил этиш ва бошкаришда укитишнинг шахсга йуналтирилган технологияси мазмуни, тамойиллари, укувчиларда тадбиркорлик сифатларини шакллантириш боскичлари, тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитишни моделлаштиришнинг асосий коидалари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: педагогик технология, шахсга йуналтирилган технологиянинг тамойиллари, боскичлар, моделлаштириш.

РАХМАТУЛЛАЕВА Д.Р. ТЕХНОЛОГИЯ ОБУЧЕНИЯ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ, ОРИЕНТИРОВАННАЯ НА ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

В статье освещены содержание и принципы личностно-ориентированной технологии обучения учащихся профессиональных колледжей, ориентированной на предпринимательскую деятельность, а также этапы формирования предпринимательских качеств и основные предпосылки к моделированию практико-ориентированного обучения предпринимательской деятельности.

Ключевые слова и понятия: педагогическая технология, принципы личностно-ориенти-рованной технологии, этапы, моделирование.

RAKHMATULLAEVA D.R. TECHNOLOGY OF TRAINING SPECIALISTS ORIENTED TO ENTREPRENEURSHIP

The article covering the content and principles of persons orientered technology of colleges students teaching to business activities, as well the stages of the formation of entrepreneurial skills and the fundamentals of the prerequisites to modeling practice-oriented entrepreneurship professionals.

Keywords: pedagogical technology, the principles of of personality-orientation technology, principles, stages, modeling.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 1

Узбекистон Республикасининг «Таълим тутрисида»ги Цонуни, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ва Вазирлар Мацкамасининг таълимга оид цатор царорларида юцори би-лимли, ижодкор, изланувчан, дунёцараши кенг ёшларни тар-биялаш каби мураккаб вазифалар цуйилган булиб, бундай ва-зифаларни тулацонли амалга ошириш учун таълим сифати-га эътибор царатиш лозим.

Хозирги кунда таълим тизимининг сифатли ташкил этилишида замонавий педагогик технология ва ютукларидан кенг фойдаланиш, уларни таълим тизимида жорий этиб бориш мух,им х,исобланади.

Педагогик технологияларни таълим жараё-нига олиб кириш зарурлигини МДХ мамлакат-лари мутахассисларидан биринчилар каторида В.П.Бесьпалко илмий асослаб берган. Унинг фикрича, педагогик технология - бу укитувчи мах,оратига боFлик булмаган х,олда педагогик муваффакиятни кафолатлай оладиган укувчи шахсини шакллантириш жараёни

лойихасидир1.

В.П.Беспалько педагогик технологияни ама-лиётга татбик килинадиган муайян педагогик тизим лойих,аси сифатида белгилайди. У педагогик тизим технологиялар ишлаб чикиш учун асос булади, деб х,исоблайди. Бунда асосий диккат укув-педагогик жараённи олдиндан лойих,алашга каратилади, дидактик вазифа ва укитиш технологиялари тушунчасидан фойда-ланилади. Шу тарика В.П. Беспалько укув жа-раёнини лойих,алаш Fоясини илгари суради.

В.М.Кларин фикрича, педагогик технология-укув жараёнига технологик ёндашган хрлда, олдиндан белгилаб олинган максад курсат-кичлардан келиб чикиб, укув жараёнини лойих,алашдир2.

Н.Ф.Тализина х,ар бир педагог реал педагогик жараённи ташкил этишдан олдин укув жараёни х,акида технологик даражада билимлар тизимини билиб олган булиши шарт, деб х,исоблайди3. У фан ва амалиёт оралиFида та-мойилларни олFа сурувчи, методлар ишлаб чикувчи, уларни изчил куллаш каби масала-

1 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М.: «Педагогика», 1989. -С. 192.

2 Кларин В.М. Педагогическая технология в учебном процессе. - М.: «Знание», 1989. -С. 75.

3 Талызина Н.Ф. Педагогическая психология: Учеб. пособие для студ. сред. пед. учеб. заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 1998. -С. 288.

лар билан шугулланувчи алох,ида фан булиши керак, деб х,исоблайди, уларсиз педагогик жа-раён асосланмай колади (технология реал укитиш жараёни сифатида).

Н.Саидах,медовнинг фикрича, педагогик технология - укитувчининг укитиш (тарбия) воситалари ёрдамида укувчиларга муайян ша-роитда таъсир курсатиши ва бу фаолият мах,сули сифатида уларда олдиндан белгилан-ган шахс сифатларини интенсив шакллантириш жараёнидир4.

«Педагогик технология - муайян муддатга мулжалланган, таълим жараёни купрок таълим олувчи шахсига каратилган, фаоллашти-рувчи методлар ва замонавий таълим восита-ларидан фойдаланган х,олда укув максадига эришишни кафолатлайдиган таълим бериш жараёнидир»5.

Поляк олими Дж.Брунер укитиш техноло-гияси - укитишнинг макбуллигини таъминлов-чи маълум йул-йуриклар тизими билан боFлик билимлар сох,аси эканлигини эътироф этади6.

Педагогик адабиётларда педагогик технологиям бир канча бошка таърифлар х,ам бе-рилган булиб, бирок бугунги кунда педагогик технология тушунчалари х,акида аник таърифлар мавжуд эмас. Аммо 1970 йилда ЮНЕСКО ташкилоти томонидан ишлаб чикилган таъриф бутун дунёда тан олиниб, бунда «Таълим тех-нологияси - таълим бериш ва узлаштириш усулларини яратиш, куллаш, уларни ягона ти-зимга келтириш йули билан инсон салох,ияти ва техник воситаларининг барча имкониятла-ридан максадга мувофик фойдаланиб, билим-

4 Саидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар: наза-рия ва амалиёт. - Т.: «Молия», 2003. -172-б.

5 Рашидов Х., Хабиб Х., Елдашева Г., Закиров А. «Кас-бий педагогика» блокини укитиш методикаси. - Т.: «Фан ва технология», 2007. -46-б.

6 http://www.psych.nyu.edu/bruner/index. html#publications

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 1

лар узлаштирилишининг энг макбул жараёни-дир»1, дейилган.

«Педагогик технология» тушунчаси таълим амалиётида учта тартиб билан бир-бирига боFлик1 даражаларда ишлатилади.

1. Умумпедагогик (умумдидактик) даража: умумпедагогик (умумдидактик, умумтарбия-вий) технология таълимнинг маълум боски-чида ушбу таълим муассасасида яхлит таълим жараёнини ифода этади. Бунда педагогик технология педагогик тизимга ухшашдир: унга укитишнинг максадлари, мазмуни, восита ва методлари туплами, фаолият объекти ва субъ-екти алгоритми киради.

2. Хусусий методик (фан) даража: хусусий методик педагогик технология «хусусий методик» куринишида кулланилади, яъни бир фан, синф, укитувчи доирасида укитиш ва тарбия-лаш маълум мазмунини амалга ошириш учун методлар ва воситалар туплами сифатида иш-латилади.

3. Локал (модулли) даража: локал технология укув-тарбиявий жараённинг алохида кисмлари, хусусий дидактик ва тарбиявий ма-салаларни хал этиш технологиясидан иборат (алохида турдаги фаолият, тушунчалар шакл-лантириш, алохида шахсий сифатларни тарбиялаш, дарс технологияси, материаллар-ни такрорлаш ва текшириш технологияси, мустакил ишлар технологияси ва бошкалар).

Демак, педагогик технология - укитишнинг инновацион моделларини амалга оширишда ташхисланувчи ва кафолатланувчи натижани таъминловчи харакатлар, жараёнлар ва тад-бирларнинг тартибга солинган йиFиндисидир.

Биз Шайхонтохур транспорт касб-хунар коллежи, Тошкент автомобиль йуллар касб-хунар коллежи хамда Самарканд автомобиль йуллар касб-хунар коллежларида автотранспорт (автотранспорт воситаларига техник хизмат курсатиш ва таъмирлаш) ихтисослиги буйича укувчиларни тадбиркорлик фаолияти-га йуналтириб укитишда шахсга йуналтирилган технологиядан фойдаланилганда, унинг асо-сий сифатлари тавсифига, мухим Fояларига хамда бу технология доирасида тавсия этила-диган укитиш тизимининг узига хос хусусият-ларига амал килдик ва уни автотранспорт сох,асида тадбиркорлик фаолиятига йунал-

1 Азизхужаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик махорат. - Т.: ТДПУ, 2003. -174-б.

тириб укитиш хусусиятлари билан, шунингдек укув-тарбиявий жараённи замонавийлашти-ришнинг асосий йуналишлари билан муво-фиклаштирдик.

Тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитишнинг максадлари ва тамойилларига муво-фик, укув жараёнини жадаллаштириш учун биз куллаган укитишнинг шахсга йуналтирилган технологияси - машFулотларни утка-зишнинг фаол ташкилий шаклларини тайёр-лаш сифати ва мониторинги билан биргалик-да укитиш мазмунини модулли ташкил этишга асосланган, шунингдек, таълим олувчининг шахсий имкониятларини ривожлантиришга йуналтирилган технологиядир.

Шахсга йуналтирилган технологияларда тахсил олувчи шахс таълим жараёни маркази-га куйилади, асосий эътибор унинг ривожла-нишига ва табиий имкониятларини руёбга чикаришга кулай шарт-шароит яратиш, интеллектуал ва эмоционал-мотивацион ривожла-ниши, билим ва касбий малакалар шакллани-ши, таълим жараёнига кадрият сифатида ён-дашиш муносабатини таъминлаш, фаолликни ошириш, уз-узини англаш ва мустакиллигини шакллантиришга каратилади. Шунинг учун бу технология булажак кичик мутахассиснинг факат касбий билимлар, куникмалар ва мала-каларнигина эмас, балки шахсий имкониятларини ривожлантиришни хам назарда тутади. Анъанавий таълимда кичик мутахассисни укитиш жараёнида укувчи шахсининг ривож-ланишига маълум даражада ахамият беради, аммо бунда мазкур ривожланишни касб фао-лияти учун зарур булган билим ва куник-маларнинг маълум тупламининг шаклланиши, шахснинг касб кобилиятлари ва касбий мухим сифатларининг ривожланиш натижаси сифатида караб чикилмайди. Шахсга йуналтирилган технологиянинг асосида касбий мажбурият-ларни бажариш учун зарур булган, шахснинг касбий билимлари, куникмалари, малакалари ва сифатларининг тупламини шакллантириш ётади. Унда биринчи уринга шахснинг интеллектуал ва маънавий имкониятлари, мураккаб ижтимоий ва касбий вазиятларда эркин уз йу-лини топа олиш кобилияти, инновацион, ижо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 1

дий жараёнларни амалга ошириш коби-лиятини очиб бериш ётади1.

Тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб уки-тиш тизимининг таркибий кисми узгарувчан (мослашувчанлик), модуллилик, индувидиал-лаштириш тамойилларига асосланган. Бунда ривожлантирувчи таълим модели ва тамойил-ларидан фойдаланилади. Унинг максади -булажак мутахассиснинг касбий сифатларини ривожлантиришдан иборат.

Ривожлантирувчи таълим модели муам-моли-изланувчан, коммуникатив ва иммита-цион-ролли технологияларнинг комплекс кулланиши шароитида амалга оширилиши мумкин.

Муаммоли-изланувчан технологиялар

укувчиларнинг муаммони мустакил англаши ва уни хал этиш усулларини излашини назар-да тутади.

Коммуникатив технологиялар жамоавий фикрлаш фаолиятини ташкил этишга имкон беради.

Иммитацион-ролли технологиялар укув-чиларда турли хил вазиятларда амалий хара-катлар ва юзага келаётган муаммоларни хал этиш куникмаларини шакллантиришга кара-тилади.

Биз таклиф этган шахсга йуналтирилган технология доирасида укув-тарбиявий жараён куйидаги тамойиллар йитиндиси асосида тар-тибга солинади: субъективлик, интегративлик, дифференционал (табакаланиш), индувидиду-аллаштириш, мосланувчанлик ва рефлексив-лик.

Субъективлик тамойили укувчининг укув-тарбиявий жараённинг тула хукукли аъзоси булишни назарда тутади: укитишнинг йуна-лиши ва суръатини мустакил белгилайди, унинг натижаларини олдиндан башорат ки-лади. Бунда укитувчи асосан маслахатчи ро-лини бажаради.

Интегративлилик тамойили укувчи фао-лиятнинг жамоавий шаклларига киритишини, фанлараро ва касбдан юкори билимларни трансляция килиш асосида тадбиркорликка тайёргарликни ташкил этишни тартибга со-лади.

1 Рахматуллаева Д.Р. Укувчиларни тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитишга оид ёндашувлар. / «Таъ-лим, фан ва инновация», Т., 2016, 4-сон. -86-91-б.

Дифференционал (табакаланиш) тамо-йилини амалга ошириш укувчиларни уларда тадбиркорлик компетенцияларини шакллан-тириш билан биргаликда касбга йуналтиришни таъминлайди.

Индивудиаллаштириш тамойили укув-тарбия жараёнини хар бир укувчининг шах-сий сифатларини хисобга олган холда куриш, унинг индивидуаллигини ривожлантириш за-рурлигини белгилайди.

Мослашувчанлик тамойили юзага келаётган янги вазифалар, укитишнинг муваф-факиятли ёки муваффакиятсиз булишига мос холда бажарилади.

Рефлексивлик тамойили укувчиларда мунтазам равишда узини-узи тахлил килиш ва бу фаолиятга эхтиёж куникмаларини шакллан-тиришни назарда тутади.

Таълим жараёнида барча тамойилларни биргаликда амалга ошириш укувчиларнинг билимини ривожлантириш, укитиш ва тарбия-лаш, бошкарув ва тадбиркорлик фаолияти билан ботлик кадриятли муносабатларни ривожлантириш, касб муаммоларини хал этиш тажрибасини шакллантириш, натижаларни бахолаш мезонларини англашга эришишга олиб келади.

Укувчиларни тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш тизимининг асосий максади - укув-тарбиявий жараённинг турли хил бутинларнинг мазмуни, воситалари, шакллари ва услубларининг маълум даражада келишини мувофиклаштиришни назарда тутади. Укув-тарбиявий жараённинг барча бутинларининг зарур даражада узаро таъсирлашуви, мустакил интегратив жараёнларнинг фаолият юритиши-ни таъминлаш мумкин. Хар кандай интегратив жараён маълум бир педагогик устуворликка мос келади, у узининг мазмуни, воситалари, амалга ошириш усулларига эга булади.

Интегратив жараёнлар узининг баркарор-лиги ва мустакиллигини саклаб колиб, маълум даражада узаро таъсирланади ва бир-бирини тулдириб, бу билан укувчиларни автотранспорт сохасида тадбиркорлик фаолиятига йуналтиришни рефлексив бошкариш техноло-гиясини изчил ёяди. Мазмун жихатдан интегратив жараёнлар деярли барча укув фанлар-ни танлаш оркали амалга оширилади ва ил-мий билиш услублари билан белгиланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 1

Укувчиларни укитиш, тарбиялаш ва ривож- тайёргарлик даражаси ва тадбиркорлик фао-

лантиришнинг ижодий вазифаларини амалга ошириш интеллектуал зурикишни таъминлов-чи ахборотдан фойдаланиш, ички хаяжонла-ниш, укувчиларнинг маълум хислатлари, кизи-кувчанлик муносабатларини талаб этади.

Укувчиларда тадбиркорлик сифатларини шакллантиришни, бизнинг фикримизча, олти боскичда амалга ошириш максадга мувофик. Биринчи боскичда тадбиркорлик фаолияти туFрисида умумий тушунчалар берилиши ке-рак. Иккинчи-учинчи босцичлар доирасида тадбиркорлик Fоялари ва муаммоларини тахлил килишда схема ва усулларга ишлов бе-ришни амалга оширилиши керак. Туртинчи-бешинчи босцичлар купрок тадбиркорлик куникмалари ва малакаларини бевосита шакл-лантиришга баFишланади. Сунгги олтинчи босцич эгалланган билимлар ва фаолият усул-ларини сифат жихатдан янги даражада, лойихалаш жараёнида, ишлаб чикариш ама-лиёти даврида умумийлаштиришни назарда тутади.

Укитишнинг вазифалари ва максадларини укув-тарбиявий жараёнда фойдаланган холда укувчининг тадбиркорлик фаолиятига тайёр-гарлиги, билимлар ва маълум шахсий тажри-бага асосланган муносабатлар куринишидаги шахсий сифатларни шакллантириш хамда салохият назарда тутилади.

Шундай килиб, тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш тизимининг бош максади касб-хунар коллежи укувчиларининг тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш оркали (автотранспорт воситаларига техник хизмат курсатиш ва таъмирлаш ихтисослиги) улар-нинг касбий фаолиятга тайёргарлигини шакллантириш учун кулай шароитлар яратиш хи-собланади.

Тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш тизимини моделлаштиришда биз куйидаги концептуал коидаларни белгиладик:

- тадбиркорлик фаолиятининг замонавий жамиятда ижтимоий ва иктисодий жихатдан муваффакияти булажак тадбиркорнинг касбий

лиятига тайёргарлиги билан белгиланади;

- тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш тизимининг максади ишлаб чикариш ва хизматлар сохасидан, мехнат бозоридан келиб чикиб белгиланади, ишни энди бошла-ган тадбиркор уз фаолиятида бошидан утка-задиган кийинчиликларни, бизнес сохаси ва тадбиркорлик маданиятининг ривожланиш истикболларини хисобга олади;

- тадбиркорлик фаолиятига тайёргарликни шакллантириш укувчиларнинг узига хос ком-петенциялари, ижодий ёндашуви ва етакчи-лик сифатларини шакллантиришга имкон бе-рувчи тадбиркорлик фаолияти ва укитиш тех-нологиясининг мазмуни, хусусияти ва харак-терини очиб бериш учун укув фанларининг ургатувчи ва тарбияловчи имкониятлари во-ситаси билан укувчиларни таянч мутахассис-лиги буйича тайёрлаш жараёнида амалга оширилади. Касб-хунар коллежида тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш жараёнида биз олтита боскични ажратдик, улар турли хил мазмун ва укитиш методлари маж-муини назарда тутади.

Юкоридагилардан келиб чикиб, тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитиш шахсга йуналтирилганлик хусусиятга эга булиб, укитишнинг фаол услублари билан бирга модул-ли ташкил этишга асосланган педагогик тех-нологияси лойихалаштирилди хамда тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб, укитиш тизимининг мазмуни укитишнинг узлуксизлиги, модуллилик, инвариантлик, амалий йуналишга эга булиш тамойилларига асосланади.

Демак, булажак кичик мутахассисларни тадбиркорлик фаолиятига шахсга йуналти-рилган технология асосида жамиятнинг маъ-навий ва моддий салохиятини оширишга имкон беради, хар бир шахснинг туFма ва узлаштирилган кобилиятлари ва истеъдодла-рини амалий жихатдан амалга ошириш учун замин яратади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 1

Адабиётлар руйхати:

1. Азизхужаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик махорат. - Т.: ТДПУ, 2003. -174-б.

2. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М.: «Педагогика», 1989. -С. 192.

3. Кларин В.М. Педагогическая технология в учебном процессе. - М.: «Знание», 1989. -С. 75.

4. Рахматуллаева Д.Р. Укувчиларни тадбиркорлик фаолиятига йуналтириб укитишга оид ёндашувлар. / «Таълим, фан ва инновация», Т., 2016, 4-сон. -86-91-б.

5. Рашидов Х., Хабиб Х., Елдашева Г., Закиров А. «Касбий педагогика» блокини укитиш методикаси. - Т.: «Фан ва технология», 2007. -46-б.

6. Саидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар: назария ва амалиёт. - Т.: «Молия», 2003. -172-б.

7. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология: Учеб. пособие для студ. сред. пед. учеб. заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 1998. -С. 288.

8. http://www.psych.nyu.edU/bruner/index.html#publications

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.