Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
379
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеллектуал компетентлик / компетентлик / таълим / мутахассис / талаба / қобилият / салоҳият / иқтидор / ривожлантириш. / интеллектуальная компетентность / компетентность / образование / специалист / студент / способности / потенциал / талант / развитие.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Каримов Илхом Нормаматович

Мақолада интеллектуал компетентлик мазмуни ва моҳиятига кўра, муайян соҳа субъекти томонидан ривожланиш ўлчовини белгиловчи юксак қобилиятни тушуниш муайян объект соҳасидаги махсус ташкилот тури ва ушбу соҳада самарали қарор қабул қилиш стратегияси билан тавсифланадиган ҳаётнинг турли босқичларида рақобатбардош мутахассисни шакллантириш, ҳамда бўлажак мутахассисларнинг интеллектуал қобилиятларини ривожлантириш муаммоси талқин қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ

В статье изложена проблема формирования конкурентоспособного специалиста на разных этапах жизни, характеризующегося особым типом организации в определенной области объекта и стратегией эффективного принятия решений в данной области. Также рассмотрено развитие интеллектуальных способностей будущих специалистов, в соответствии с содержанием и сущностью интеллектуальной компетентности, пониманием высокой способности, определяющей меру развития субъекта определенной сферы.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

V____

Каримов Илхом Нормаматович,

Карши мух,андислик - иктисодиёт иктисодиёт институти укитувчиси

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 377: 071

КАРИМОВ И.Н. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Маколада интеллектуал компетентлик мазмуни ва мох,иятига кура, муайян сох,а субъ-екти томонидан ривожланиш улчовини белгиловчи юксак кобилиятни тушуниш муайян объект сох,асидаги махсус ташкилот тури ва ушбу сох,ада самарали карор кабул килиш стратеги-яси билан тавсифланадиган х,аётнинг турли боскичларида ракобатбардош мутахассисни шак-ллантириш, х,амда булажак мутахассисларнинг интеллектуал кобилиятларини ривожлантириш муаммоси талкин килган.

Таянч суз ва тушунчалар: интеллектуал компетентлик, компетентлик, таълим, мутахассис, талаба, кобилият, салох,ият, иктидор, ривожлантириш.

КАРИМОВ И.Н. РАЗВИТИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ

В статье изложена проблема формирования конкурентоспособного специалиста на разных этапах жизни, характеризующегося особым типом организации в определенной области объекта и стратегией эффективного принятия решений в данной области. Также рассмотрено развитие интеллектуальных способностей будущих специалистов, в соответствии с содержанием и сущностью интеллектуальной компетентности, пониманием высокой способности, определяющей меру развития субъекта определенной сферы.

Ключевые слова и понятия: интеллектуальная компетентность, компетентность, образование, специалист, студент, способности, потенциал, талант, развитие.

KARIMOV I.N. DEVELOPMENT OF INTELLECTUAL COMPETENCE OF STUDENTS IN THE LEARNING PROCESS

In the article the problem of formation of competitive specialist in different stages of life, characterized by a special type of organizations in a specific region of the object and the strategy of effective decision-making in this area are considered. As well the development of intellectual abilities of future specialists in accordance with the content and spirit of intellectual competence is discussed.

Key words and concepts: intellectual competence, competence, education, specialist, student, abilities, potential, talent, development

Кириш. Республикамизда олий таълимнинг мобиллигини таъминлаш, иктисодиётнинг реал сохаларини хисобга олган холда кадрлар тайёр-лаш тизимини такомиллаштириш, илFор хори-жий тажрибалар асосида таълим олиш имкони-ятларини кенгайтириш, ахборот-коммуникация ва ракамли технологияларни самарали куллашнинг педагогик механизмларини ишлаб чикишга алохида ахамият каратилмокда.

Мазкур масалаларнинг нечоFлик долзарб эканлиги Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномасида таъкидлаган куйидаги фикрла-рида хам уз аксини топади: "Халцимиз шуни яхши билиши керак: олдимизда узоц ва машаццатли йул турибди. Барчамиз жип-слашиб, тинимсиз уциб-ургансак, ишимизни мукаммал ва унумли бажарсак, замона-вий билимларни эгаллаб, узимизни аямас-дан олдинга интилсак, албатта ^аётимиз ва жамиятимиз узгаради"1. Таълим жараё-нида талабалар интеллектуал компетентли-гини ривожлантириш, уларнинг салохиятини бойитиш, муаммоларни мустакил х,ал этиш кобилиятларини ривожлантириш, билим билан ишлаш кобилиятини шакллантириш, интеллектуал маданиятини ривожлантиришга каратилган.

Интеллектуал салохият тушунчаси психологик адабиётда кенг таркалган. Инсоннинг интеллектуал хусусиятларини тавсифлаш учун уму-мий психологияда кулланиладиган аник мезон-лар жамиятининг замонавий ривожланиш даражасига ва интеллектуал ресурсларнинг ортиб бораётганлигига караб белгиланади.

Мавзунинг долзарблиги. Интеллектуал компетентликка кура, муайян соха субъ-екти томонидан ривожланиш улчовини бел-гиловчи юксак кобилиятни тушуниш, муайян объект сох,асидаги махсус ташкилот тури ва ушбу сохдда самарали карор кабул килиш стратегияси билан тавсифланади. Интеллектуал кобилият акл-заковатни ва перцептив-аналитик кобилиятларни акс эттирувчи омил-лар билан ифодаланиши мумкин: ахборотни йиFиш, ахборотни кайта ишлаш, оFзаки ва

мантикий фикрлаш, абстрактция килиш ва тизимлаштириш кобилияти, визуал ва самарали фикрлаш, амалий муаммоларни тезда хал килиш кобилияти ва концептуал мослашув-чанлик. Ушбу кобилиятлар асосий ва масъули-ятли карорлар кабул килишда муваффакиятга эришиш, мантикий хулосалар асосида ахбо-рот етишмаслиги холатларида ноаник, муам-моли вазиятда харакат килиш имконини беради. Уолтер Мишел, когнитив режа-нинг узгарувчиларини таъкидлаб, акл-идрок, "Мен"нинг ривожланиши, ижтимоий ва шахсий ютуклар ва куникмалар, ижтимоий ва когнитив етукликни уз ичига олган малаканинг хусусиятларини курсатишини айтиб утади2.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг цисцача тацлили. Баъзи илмий манба-ларда компетентлик факат маълум бир тор сохдда тажриба туплаш учун хисобланмайди ва сузнинг кенг маъносида шахснинг уму-мий интеллектуал ривожланишини назарда тутади, деб хисоблайди. Хусусан, таникли олим Э.Fозиев "Касб психологияси" китобида таъ-кидлаганидек, инсоннинг аклий тажрибасининг асосий таркибий кисмларини шакллантириш куйидаги даражада амалга оширилади: билим тажрибаси ахборотни самарали кайта ишлаш механизмлари, уз аклининг ишини мажбурий ва узбошимчалик билан тартибга солиш механизмлари, интеллектуал фаолиятнинг индивидуал селектив механизмлари, онгнинг хусусиятларини атрофдаги хакикатнинг объектив тала-блари билан мувозанатлаш имконини беради3.

Педагог олим Н.А.Муслимов таълим жараё-нида компетентлик шаклланиши укувчиларнинг интеллектуал тарбияси билан бир вактнинг узида амалга оширилиши керак, бу эса хар бирининг аклий тажрибасини интеллектуал махсулдорлигини ошириш ва унинг акл-идрокининг узига хослигида намоён булади, деб таъкидлайди4.

Психолог олим Э.Ф.Зеер компетентликнинг функционал тараккиётини тадкик килиш кас-бий камолотга эришиш чоFида компетентликнинг турли куринишлари интеграцияла-

1 https://pv.uz/uz/newspapers/poslanie-prezidenta-respubliki-uzbekistan-shavkata-mirzieeva-oNj-mazhlisu-2020

2 У.Мишел. Развитие силы воли. - М.: ООО «Манн, Иванов и Фербер», 2015.

3 Fозиев Э., Касб психологияси. Т.: "Университет нашри-ёти"- 2003 й. 76-б.

4 Муслимов Н.А. Олий таълим муассасалари профессор-ук,итувчиларнинг малакасини ошириш тех-нологиялари Монография, Т.: "Фан" нашриёти. 2011 йил. 28-б.

шиб боришини ва уларнинг касбий мухим шахс сифатлари билан алокаси кучайиб боришини курсатди1.

Компетентлик куйидаги белгилар билан тав-сифланади2:

- хар кандай муайян вазиятда, унинг турли хил жихатларини хисобга олган холда билим-ларни уз урнида ва тезкорлик билан туFри куллай билиш;

- карорларни кабул кила билишга кодирлик ва тайёрлик, шу билан бирга, мазкур вазият учун энг макбул карор вариантини тан-лай олиш;

- ижтимоий харакатларни ташкил этиш ва бунинг учун барча имкониятларни ишга сола билиш;

- фаолият доирасида бошка одамлар билан узаро муносабатларни аник максадларни кузлаган холда ва максадга мувофик, макбул тарзда урната олиш имконини берадиган ком-муникатив куникмалар;

- муайян маънавий кадриятларга, дунёкарашга, умуммаданий ва ахлокий сифат-ларга эгалик, фаолиятга интилиш хиссининг мавжудлиги;

- узининг ижодий имкониятларини ривожлантиришга, фаолиятнинг янги усулла-рини эгаллашга интилиш.

Асосий касбий ривожланишнинг проекци-ясида интеллектуал салохият мавжуд булиб, унинг шаклланиши талабаларнинг барча таъ-лим сохаларини истисносиз ривожлантириш учун асос яратади. Унда умумий таълим тар-кибининг барча таркибий кисмлари жамлан-ган: урганилаётган ходисалар, умумий таълим кобилиятлари, фаолиятнинг илFор усул-лари х,акида умумий маданий билим. Талабалар ахборотни кидириш ва кайта ишлаш, ахборот ва коммуникацияларни узлаштиришнинг янги технологияларидан фойдаланиш, уз укитиш усулларини ташкил этиш, фаолиятга кушилишга тайёрлик, хамкорлик килиш, акс эттириш кобилияти (уз билимларининг кенглиги ва чукурлигини билиш) унинг хусусиятларининг "рухий ташувчиси" интеллектуал салохиятининг

1 Зеер Э.Ф., Шахматова Н. Личностью ориентированные технологии пофессионального развития специалиста. - Екатеринбург, 1999. С.60.

2 Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жара-ёни ривожланишининг мухим омили сифатида. "Замона-вий таълим" илмий-амалий оммабоп журнал - 2019 й. № 7(80). 5-б.

асоси инсоннинг шахсий аклий (онгли) тажри-баси асосида вужудга келади3.

Интеллектуал салохиятни инсон хаёти даво-мида турли хил тартиб омиллари таъсири остида шаклланадиган шахснинг хусусиятлари сифатида куриш мумкин4.

Тушуниш нафакат билим, балки бу билимга булган муносабат, унинг бахоси, мазмуни, нафакат онгнинг мазмунини, балки тушуниш жараёнининг мохиятини хам белгилайди. Кабул килувчи субъектнинг уз киймат тизи-мига эга эканлиги сабабли, матнда тасвирлан-ган фикрлар субъект томонидан бахоланади ва шахсий хусусиятига эга булади5. Шахснинг малакаси хисси туFилишдан ун икки ёшга етгу-нича ривожланиш тузилмасининг асосини ташкил этади ва индивидуал ривожланишнинг хар бир боскичида ота-она муносабатлари-нинг, кадриятлари ва тарбия услуби, шунингдек, оила аъзоларининг стрессли хаёт шароитлари, оила хажми ва ота-оналарнинг рухий саломат-лиги даражаси билан боFлик булган ижтимоий-иктисодий холат ва вазиятларга боFлик булади.

Компетентлик сифатларига эришиш инсон томонидан эришилган ички коникишнинг бир тури сифатида тушунилади ва ривожланишини таъминлайди. Ташки мухит билан узаро муно-сабатларда шахснинг ички психологик эхтиёжи бор деб тахмин килинади. Бу эхтиёж адаптив кийматга эга ва биологик хусусиятлар билан боFлик эмас. Бу танлов амалга оширилади-ган баркарор хатти-харакатларнинг асосидир. Компетентлик сифатлари уз-узини аниклаш тадкикот ва ижро этувчи хатти-харакатларнинг кенг доирасини ва шахсларнинг уз манфаат-лари ва кобилиятларини ривожлантиришга интилаётган Fояларини аник тушунтириш имко-нини беради.

Илмий янгилиги. Интеллектул компетентлик мавзусида илмий адабиётларни тахлил килиш, таълим жараёнида талабаларнинг интеллектуал компетентлигини урганиш ва уни ривожлантириш юзасидан таклифларни ишлаб чикиш.

3 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: "Питер", 2006. - 713.

4 Савин Е.Ю. Понятийный и метакогнитивный опыт как основа интеллектуальной компетентности в научной деятельности // Психологический журнал. - 2004. - № 5. - С. 50-60.

5 Холодная М.А. Психология интеллекта. Парадоксы исследования. 2-е изд. - СПб.: "Питер", 2002. - 272 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

Асосий к,исм. Интеллектуал салохият куп боскичли таълим, шахснинг муайян мавзу ва билим сохасидаги муаммоли вазиятларни сама-рали хал этиш кобилияти, махсус шаклланган билимлар базасига асосланган.

Бизнинг фикримизча, бу ички психологик таркибий кисмларнинг мураккаб бир тизими ва инсоннинг чукур хусусиятларидир. Маса-лан, кадриятлар, мулокотга булган эхтиёж, узига ишонч ва уз-узини хурмат килишдир. Интеллектуал салохиятни ривожлантиришнинг энг мухим шарти сифатида хар кандай сохадаги муаммо-ларни хал килиш тажрибаси урганилиши мум-кин. Интеллектуал компетентлик интеллектуал етуклик мезонларидан бири сифатида белгила-ниши мумкин, чунки юкори малакали ривожла-ниш даражаси шахснинг етуклигини ривожла-нишига олиб келади. Интеллектуал компетентлик (аклий куникма) бир вактнинг узида турли шароитида хар бир когнитив функция визуал (урганиш жараёнининг куринадиган) фикрлаш-нинг бир кисми сифатида намоён булади, эслаш жараёни хотира ва фикрлаш котишмасига айла-нади ва хоказо. Интеллектуал салохиятни дои-мий ошириш, акл-заковатнинг узига хос узига хослиги усиши акл-заковат маданиятини шак-ллантиришни, баркамол шахс учун зарур шарт-шароитларни таъминлайди.

Инсоннинг марказида жойлашган таълим майдони таълим максадини амалга оши-ришга каратилган барча саъй-харакатлар маж-муаси сифатида каралади1. Бу узлуксиз таълим тизимида жойлашган инсон хаётининг умумий майдонининг сохаларидан биридир. Таълим-нинг асосий вазифаси - бу намуналар буйича шахсни шакллантириш эмас, балки уз-узини англашда, шахсий салохиятни ошкор килиш ва ривожлантиришда, уз эркинлиги ва хаётий танловлари учун масъулиятни кабул килиш ва узлаштиришда, инсоннинг мохиятини, унинг ижобий салохиятини ошкор килиш ва ривожлантиришда ёрдам беришдир. Таълимнинг мазмуни нафакат шахсий ва ёш хусусиятла-рига мослаштирилиши, балки шахснинг интеллектуал ривожланишининг хакикий психологик механизмларини хисобга олиш йуналишида тубдан узгартирилиши керак. Олий таълимнинг самарадорлиги учун мезон нафакат билим, куникма, балки кобилият, ташаббус, ижод-

1 Ушаков Д.В. Дискуссия о тестах интеллекта как социально-психологический эксперимент / Д.В. Ушаков // Психология. Журнал Высшей школы экономики. - №4. - 2004. - С. 91-107.

корлик, уз-узини бошкариш, ноёб акл, сама-рали тушуниш, акс эттиришдир. Интеллектуал салохиятни уз ичига олган асосий интеллектуал фазилатлар интеллектуал шахснинг хакикий хусусиятлари хисобланади. Ва шунга кура, олий таълимнинг самарадорлигини бахолашнинг янада кенгрок шахсий хусусиятларининг ажрал-мас кисмига айланади.

Уз-узини ривожлантириш кобилияти билим-ларнинг умумий хусусиятларидан биридир. Бу тасодиф эмас, балки табиий жараён. Билим жараёнини ташкил этиш тизими сифатида таъ-лимга дастлаб унга хос булган тушунчалар киритилди. Таълим жараёни инсоннинг интеллектуал, ижтимоий ва маънавий маданият дунё-сига фаол ишониш оркали инсоннинг узида баркамоллик киёфасини яратиш сифатида тушунилади.

Олий таълим сохасидаги шахснинг интеллектуал салохиятини ривожлантириш учун асосий восита бу талабанинг субъект тажриба-сини намоён килиш учун шарт-шароитларни яратишга ва унинг индивидуаллигини ривож-лантиришга каратилган шахсий йуналтирилган таълимдир. Шахсий йуналтирилган таълим максадларини амалга ошириш доирасида интеллектуал шахсий компетентликни ривожлантириш оркали икки асосий билим - таълим ва таълимнинг иштироки мувофиклаштирилиши керак.

Олий таълимда укитишнинг асосий максади сифатида талабанинг шахсиятини ривожлан-тиришни тан олиш керак, аммо бу билим ва куникмаларни эгаллаш, касбий ривожланишга карши турмаслиги керак. Шахсият - бу хаёт таж-рибасининг энг кенг таркалган ва ривожланаёт-ган тизимидир. Шунинг учун, инсоннинг шахсий тажрибаси юксалишига эришиш мумкин булган билим, малака ва куникмаларга эга булган шахсий хусусиятларнинг бирлигини курмаслик мумкин эмас.

Шахснинг намоён булиши нафакат билим сохасига, балки бошка хар кандай хусусиятла-рига хам тегишли - алока, уз-узини бошкариш, хиссийлик ва бошкалар.

Узгарувчан дунёда билимларни тушуниш ва бошдан кечиришнинг бошка усулларини топишга ёрдам берадиган таълим моделлари-нинг турларидан бири тизимли модель булиши мумкин. Таълимдаги маъно унинг мазму-нини хакикат билан боFлаш имконини беради - объектив (табиий, ижтимоий) ёки субъектив (инсоннинг ички дунёсининг хакикати).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

Шахсий муносабатлар билим тизимида тушу-нилган материалларнинг мазмуни ва ундан фаолрок ишлашини таъминлайди. Талаба учун таълим мухитининг барча таркибий кисмларининг мавжудлиги укитувчини таъминлайди, бу унинг касбий фаолияти маъносида талабаларнинг интеллектуал салохиятини шак-ллантириш максадлари ва вазифалари гене-ратори функцияларини бирлаштиради. Тала-баларнинг интеллектуал ривожланишининг мухимлиги укитувчи билан биргаликда сама-рали ишлашдир. Хамкорлик ментор диктатура-сидан (уктирувчи муррабийликдан) воз кечиш ва бошка турдаги муносабатларни тасдиклашни уз ичига олади: биргаликдаги кидирув, натижа-ларни тартибли хамда хайрихох тахлил килиш ва бошкалар.

Биргаликдаги укув-билиш фаолиятининг умумий хусусияти шахснинг позициясини узгартириш, урганилган билимларга булган муносабатларни узгартириш, уни сотиб олиш воситалари ва усуллари, кадрият муносабат-ларининг узгариши, семантик курсатмалар, таълимот максадлари ва таълим иштирокчи-лари уртасидаги узаро муносабатлар ва муно-сабатларнинг узгаришида намоён булади. Кушма укув фаолиятининг ушбу профессионал ва шахсий компоненти ассимиляция жара-ёнини тартибга солиш билан боFлик булган узаро таъсирнинг мавзу-мазмуни билан чам-барчас боFл и к булиб, натижада матнларда (укув, илмий, бадиий) мавжуд булган атроф-даги хакикатни тушунишга таъсир курсатади. Талаба нафакат атрофдаги хакикатни акс эттир-майди, балки уз дунёсини субъектив коорди-наталар (кадриятлар, маъно) билан белгила-надиган объектив хакикат сифатида яратади. Факатгина инсон мазмунли ва масъулиятли хатти-харакатлар имкониятини кулга киритади. Бундан ташкари, таълим жараёнининг ишти-рокчилари функционал ва йуналишли таълим мухитининг хусусиятларига эга булган ягона тузилишга бирлашганда дунёнинг биргаликда ривожланиш холати хар бир талаба учун опти-мал таълим траекторияларини амалга ошириш имконини беради. Синфлар давомида шахсий хусусиятларнинг баркарор комплекслари шак-ллантирилади, хар бирининг фаолияти улчови тартибга солинади, бу уз ривожланиш мухитини шакллантиришга таъсир килади. Бошкача килиб айтганда, хаётнинг барча сохаларини ривож-лантириш ва тузатиш доимий узини такомил-лаштириш жараёнида юзага келиши мумкин.

Кам аникланган, биргаликдаги ривожланиш ва ижодий муаммоларни хал этишга мухтож булган, очик тузилишга эга булган вазифа-ларни кабул килиш асосан репродуктив таълим нуктаи назаридан келиб чикмаслиги мумкин. Хамкорлик шаклларининг мантикий узгаришида мохирлик билан ишлайдиган ва бундай хамкорликка олиб келадиган укитувчи нафакат самарали вазифани кабул килиш, балки уни ишлаб чикариш, ёки бундан ташкари, бундай вазифалар тизимини мустакил равишда илгари суриш ва тартибга солиш кобилиятини шакллантиришга ёрдам беради.

Талабалар ва укитувчиларнинг самарали ижодий вазифаларни белгилаш ва хал килиш жараёнининг туликлиги билан иштироки уз фаолиятининг мазмунида доимий яшаш учун уз такдирини белгилаш зарурлигини руёбга чикаради, индивидуал ва умумий ривожланиш истикболини очади. Вазифаларнинг таби-атини узгартириш турли хил интеллектуал фао-лиятни сафарбар килади. Ижодий вазифалар хар доим бир вактнинг узида талабалар хоти-расида жойлашадиган материални тушуниш, ёдлаш, тузиш, уни саклаб колиш ва максадли амалга оширишга каратилган. Бундан ташкари, улар хар бир талабанинг шахсий психологик тажрибасини жалб килиш ва уни илмий билим-лар билан боFлаш имконини беради. Ижодий вазифаларни муваффакиятли бажариш кела-жакдаги мутахассисларнинг илмий иш фаоли-ятини бахолашнинг ишончли мезонидир. Бу ерда нафакат мавзуга оид билим ва муносабатлар, балки психологик куникмалар, ижодий куникмалар хам аник намоён булади.

Укув жараёнида ижодий ишлаб чикариш вазифаларидан фойдаланиш укув фаолиятининг маъно-мазмуни ва максадли таркибий кисмларининг ролини биринчи уринга куяди, бу уз-узини назорат килиш, уз-узини бошкариш таълимотига утишга хал килувчи таъсир курсатади1. Биргаликдаги самарали фаолият холатларини яратиш таълимни самарали жара-ёнга айлантиради, бу эса шахснинг самарадор-лигини оширишга ёрдам беради.

Хулоса. Хар кандай талабанинг интеллектуал компетентлигини шакллантириш шарт-лари мазмунли таълим билан боFлик шахсий

1 Холодная М.А. Когнитивные и метакогнитивные предпосылки интеллектуальной компетентности в научно-технической деятельности / М.А. Холодная, О.Г. Берестнева, И.С. Кострикина // Психологический журнал. - 2005.- № 1. - С. 29-37.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

йуналтирилган таълим каби таълим мухитининг таркибий кисмларининг узаро боFлик ишлаши билан белгиланади.

Интеллектуал салохият муайян ишлаб чикариш сохаси (касб) нинг интеллектуал салохиятини, шунингдек, булажак мутахассис-нинг махорат даражасини белгилайди.

Инновацион таълим функцияларини амалга оширувчи ва маданий вазифалар генера-тори, маданий намунани ташувчиси сифа-тида хизмат килувчи укитувчи ва талабалар-нинг биргаликдаги самарали фаолияти, унинг максади укитишни уз-узини бошкариш меха-низмини яратиш, фан фаолияти ва улардаги узаро таъсирлар ва шахснинг позициялари хужжатларини узлаштиришга каратилган.

Инсоннинг тараккиёти билан кадр-киммати, инсоннинг шаклланишида амалга оширила-диган шароитларни яратиш керак, бу ерда очиклик даражаси бутун тизимнинг рухий сало-матлиги даражасини англатади. Киймат коорди-натлари туфайли инсон дунёси имкониятларни амалга ошириш, унинг мохиятини ифодалаш, уз такдирини белгилаш ва уз-узини тиклаш учун

бошка одамларга якинлашиш учун буш жойга айланади.

Таклифлар. Таълим жараёнида талабалар-нинг интеллектуал компетентлигини ривожлан-тириш юзасидан куйидаги таклифларни бериш мумкин:

- талабалар урганилган билимларни таж-рибада синаб куриш, кайта ишлаш, изланувчан-лик ва ижодкорлик фаолиятларини фаоллаш-тириш оркали интеллектуал салохиятларини ривожлантириш;

- касбий фаолиятда куп учрайди-ган хар кандай ностандарт вазиятларда мустакил равишда карор кабул кила олишга, шунингдек, яхлит жараённинг барча вокеа ва ходисаларини, далилларини тахлил кила билишга асос яратадиган илмий тафаккурни ривожлантириш;

- тахсил олаётган сохаси буйича касбий фаолиятга тайёрлашни индивидуаллаштириш оркали аклий ва амалий фаолиятида узининг индивидуал услубларига эга булиш имконини берадиган таълимни ташкил этиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Маж-лисга Мурожаатномаси. 2020 йил 24 январь. - https://pv.uz/uz/newspapers/poslanie-prezidenta-respubliki-uzbekistan-shavkata-mirzieeva-olij-mazhlisu-2020

2. Зеер Э.Ф., Шахматова Н. Личностно-ориентированные технологии профессионального развития специалиста. - Екатеринбург, 1999. С.60.

3. Муслимов Н.А. Олий таълим муассасалари профессор-укитувчиларнинг малака-сини ошириш технологиялари Монография, Т.: "Фан" нашриёти. 2011 йил. 28-б.

4. Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жараёни ривожланишининг мухим омили сифатида. "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнал - 2019 й. № 7(80). 5-б.

5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.-СПб.:Питер, 2006. - 713.

6. Савин, Е.Ю. Понятийный и метакогнитивный опыт как основа интеллектуальной компетентности в научной деятельности / Е.Ю. Савин // Психологический журнал. -2004. - № 5. - С. 50-60.

7. Ушаков, Д.В. Дискуссия о тестах интеллекта как социально-психологический эксперимент / Д.В. Ушаков // Психология. Журнал Высшей школы экономики. - №4. -2004. - С. 91-107.

8. Холодная, М.А. Психология интеллекта. Парадоксы исследования / М.А. Холодная. - 2-е изд. - СПб.: Питер, 2002. - 272 с.

9. Холодная, М.А. Когнитивные и метакогнитивные предпосылки интеллектуальной компетентности в научно-технической деятельности / М.А. Холодная, О.Г. Берестнева, И.С. Кострикина // Психологический журнал. - 2005.- № 1. - С. 29-37.

10. Fозиев Э., Касб психологияси. Т.: "Университет нашриёти"- 2003 й. 76-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.