Научная статья на тему 'Ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини тарбиялаш механизмларини илмий-педагогик такомиллаштириш'

Ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини тарбиялаш механизмларини илмий-педагогик такомиллаштириш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1892
388
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетентлик / механизм / илмий-педагогик / билим / ақл-идрок / интеллектуал салоҳият / ватанпарварлик / ҳарбий бурч / қатъий ирода / таълим ва тарбия / competence / mechanism / scientific pedagogical / knowledge / mind-reason / intellectual ability / strong-willed / patriotism / military duty / education training

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Алимардонов З. Ш.

Мақолада ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини тарбиялаш механизмларини илмий-педагогик жиҳатдан такомиллаштириш, ривожлантириш ҳақида сўз юритилган. Касбий компетентлик аниқ педагогик фаолият шароитида ҳарбий хизматчиларнинг ўзини тўла намоён этишларига имкон беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ADVANCEMENT OF SCIENTIFIC PEDAGOGICAL MECHANISM IN TRAINING OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF MILITARY SERVANTS

There is discussed in the article advancement and development of the scientific pedagogical way of military servants’ professional competence training. Professional competence allows them to express themselves in full degree in their pedagogical activity.

Текст научной работы на тему «Ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини тарбиялаш механизмларини илмий-педагогик такомиллаштириш»

V_/

Алимардонов З.Ш.,

Узбекистон Республикаси ИИВ Тошкент олий харбий техника билим юрти «Умумхарбий фанлар» кафедраси укитувчиси, капитан

ХАРБИЙ ХИЗМАТЧИЛАРНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАРБИЯЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

АЛИМАРДОНОВ З.Ш. ЦАРБИЙ ХИЗМАТЧИЛАРНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАРБИЯЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ИЛМИЙ-ПЕДАГОГИК ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Маколада харбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини тарбиялаш механизмларини илмий-педагогик жихатдан такомиллаштириш, ривожлантириш хакида суз юритилган. Касбий компетентлик аник педагогик фаолият шароитида харбий хизматчиларнинг узини тула намоён этишларига имкон беради.

Таянч суз ва тушунчалар: компетентлик, механизм, илмий-педагогик, билим, акл-идрок, интеллектуал салохият, ватанпарварлик, харбий бурч, катъий ирода, таълим ва тарбия.

АЛИМАРДОНОВ З.Ш. НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕХАНИЗМОВ ВОСПИТАНИЯ СЛУЖЕБНОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ВОЕННОСЛУЖАЩИХ

В статье рассматриваются вопросы научно-педагогического совершенствования и развития механизмов воспитания служебной компетенции военнослужащих. Служебная компетенция даёт возможность военнослужащим в полной мере проявить себя в условиях конкретной педагогической деятельности.

Ключевые слова и понятия: компетенция, механизм, научно-педагогический, знание, разум и рассудок, интеллектуальный потенциал, сила воли, патриотизм, военный долг, воспитание и образование.

ALIMARDONOV Z.SH. THE ADVANCEMENT OF SCIENTIFIC PEDAGOGICAL MECHANISM IN TRAINING OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF MILITARY SERVANTS

There is discussed in the article advancement and development of the scientific pedagogical way of military servants' professional competence training. Professional competence allows them to express themselves in full degree in their pedagogical activity.

Keywords: competence, mechanism, scientific pedagogical, knowledge, mind-reason, intellectual ability, strong-willed, patriotism, military duty, education training.

Юртимизда барцарорлик, ижтимоий фаровонлик, ацолининг тинч-осуда цаёт кечириши учун барча имкониятларни таъмин-лаш ва шу аснода энг муцими, суверенитетимиз, истицлол ту-файли эришган яхлитлигимиз мустацкамлигини таъминлаш долзарб муаммолардан бири цисобланади. Бугунги кунда олиб борилаётган царбий ислоцотлар, юртимизда барцарорликни янада чуцурроц таъминлашга царатилган барча таълим-тарбиявий тадбирлар етук царбий хизматчи шахсини шакл-лантиришга йуналтирилгандир.

Узбекистон Республикаси Президенти, Куролли Кучлар Олий Бош Кумондони Ислом Каримов «Биз яшаётган бугунги замон х,еч качон бир жойда тухтаб турмаслигини барча-миз узимизга доимо яхши тасаввур килганмиз ва тасаввур киламиз. Хозирги кунда жахон микёсида вазият кандай тез узгариб, дунёнинг айрим минтакаларида ахвол тобора кескин тус олаётгани, турли карама-каршиликлар, можаро ва кон тукишлар кучайиб, халкаро терроризм, экстремизм ва радикализм хавфи ортиб бораётгани, якин ён-атрофимизда да-вом этаётган харбий тукнашувлар бизда чукур ташвиш ва хавотир туЙFусини уЙFотмасдан колмайди, албатта. Юзага келаётган ана шун-дай мураккаб ва окибатини олдиндан айтиб булмайдиган вазият барчамиздан юкори да-ражадаги огохликни саклаш ва доимий тайёр-гарлик холатида булишни, миллий армиямиз-ни янада ислох, этишга каратилган эътиборни кучайтиришни, уни замонавий курол-яроF ва харбий техника билан таъминлаш, кушинлар-нинг жанговар тайёргарлиги самарасини оши-ришни, бир суз билан айтганда, Куролли Куч-ларимизнинг салохияти ва жанговар коби-лиятини хар томонлама мустахкамлашни та-лаб этади»1, дея таъкидлаган. Куролли Кучларимиз олдида энг масъулиятли вазифа, яъни, энг улуг неъмат - Ватан мустакиллиги, унинг тинчлигини халкаро терроризм ва экстремизм балосидан химоя килиш вазифаси турибди.

Шу нуктаи назардан, давлат баркарорлигига карши каратилган тахдидларнинг мавжудли-гини инобатга олсак, харбий хизматчи улар-нинг салбий мохиятини тушуниб етадиган, но-стандарт вазиятларда туFри карор кабул кила оладиган, уз бурчи ва касамёдига содик коладиган, хизмат манфаатини шахсий

1 Каримов И.А. Узбекистон Республикаси Куролли куч-лари ташкил этилганининг 24 йиллиги муносабати билан Ватан химоячиларига байрам табриги. 2015 йил 13 январь.

манфаатдан доимо устун куйиб, зиммасидаги вазифани бажарадиган компетент шахс булиши лозим.

Бу борада харбий хизматчилардан доимо уз устиларида тинмай ишлашлари, жисмоний, рухий ва касбий жихатдан тайёргарликлари юкори даражада булишига эришишлари талаб этилади. Бу эса уз навбатида Куролли Кучларимиз сафида харбий хизмат утаётган хар бир харбий хизматчида, айникса офицерлар ва сержантларда касбий компетентликни тарбия-лаш масаласи долзарб эканлигига урFу беради.

Харбий хизматчиларнинг касбий компе-тентлиги уз фаолиятларининг барча йуналиш-ларида намоён булади. Шу боис, бугунги кунда офицерлар ва сержантларда касбий компетентликни тарбиялашнинг барча компонент-лари, тамойиллари, механизмларини шакл-лантириш талаб этилади.

Зеро, харбий хизматчиларнинг касбий ком-петентлигини тарбиялаш деганда, авваламбор чукур билим ва юксак интеллектуал салохият, уз харбий бурчини бажаришда катъий ирода ва пухта тайёргарлик сифатларини шакллан-тириш назарда тутилади.

Компетенция (лот. сотре1:о - лойикман, муносибман, эришаяпман) у ёки бу сохадаги билимлари, тажрибаси2.

Компетентлик - шахснинг муайян таълим йуналиши ёки мутахассислиги буйича олган билим, малака ва куникмалари хамда шакл-ланган шахсий хислатларини мехнат фаолия-тида муваффакиятли куллай олиш кобилияти-дир3.

Компетенция ва компетентлик тушунчала-ри билим, куникма, малака тушунчаларидан кура кенгрок маънони англатади. Чунки, улар

2 Узбекистон Миллий энциклопедияси. 4-жилд - Т.: «Узбекистон Миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2002. -682-б.

3 Алимов Б.Н. Компетенциявий ёндашув-укувчиларнинг математик саводхонлиги ва маданиятини ошириш во-ситаси сифатида. // «Узлуксиз таълим» илмий-услубий журнали, Т., 2015, 1-сон. -93-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 8

шахснинг фикрлаш кобилияти, характери, зий-раклиги, дунёкараши, умуман иродавий си-фатларини камраб олади.

Бугунги кунда компетентлик тушунчалари ва уларнинг таркибига кирувчи мухим компо-нентлар мазмунини аниклаш, шунингдек, уларни фаолиятнинг турли сохаларда шакл-лантириш хамда ривожлантириш муаммолари буйича бир катор тадкикотлар олиб борилган булиб, бу уларни таснифлашни юзага келтира-ди.

Жумладан, куйидаги компетентлик турлари мавжуд1:

- узини тутиш (индивидуал) компетентлиги;

- техник (профессионал) компетентлик;

- умумий компетентлик;

- махсус компетентлик;

- бошланFич компетентлик;

- ижрочилик компетентлиги;

- дифференциал компетентлик.

Узини тутиш (индивидуал) компетентлиги - узининг профессионал вазифаларини бажариш пайтида инсоннинг индивидуалли-гини характерловчи компетентлик. У шахсла-раро муносабат, бошкариш усули (стили), тахлил килиш кобилияти, максадни эгаллашга йуналтирилган масалаларни уз ичига олади. Булар «юмшок талаблар» ёки «юмшок компетенциялар» деб юритилади.

Техник (профессионал) компетентлик -мехнат натижалари, профессионал мажбури-ятларни бажариш стандартлари билан бево-сита боFлик булган компетентлик. Булар «каттик талаблар» ёки «каттик компетенция-лар» деб юритилади.

Умумий компетентлик - маълум бир касб билан шуFулланувчи барча инсонларни характерловчи компетентлик. Шу билан бирга инсоннинг кайси ташкилотда ишлаётгани ёки кайси лавозимни эгаллагани мухим ахамият касб этмайди.

Махсус компетентлик - аник профессионал мажбуриятларни самарали бажариш учун керак булган компетентлик.

Бошлангич компетентлик - топширилган профессионал вазифаларни бажариш учун хо-димга зарур булган асос, базавий компетент-лар.

Ижрочилик компетентлиги - эришилган натижаларнинг сифатини аниклаштирувчи

1 Шоюсупова А.А., Камалова С.Р. Малака ва компетен-цияларни бахолаш. - Т:. Тошкент давлат шаркшунослик институти, 2012. -18-19-б.

компетентлик. Ч.Вудравнинг фикрига кура, бошланFич ва ижрочи компетентциялар уртасидаги фаркни сезиш кийин, бунинг учун маълум даражадаги компетентлик керак булади.

Дифференциал компетентлик - у ёки бу

даражада самарали ижрочиларни фарклашга ёрдам берадиган компетентлик. Бу хилдаги компетентликда у ёки бу профессионал вази-фани бажариш пайтида узини кандай тутиш кераклиги тасвирланган моделлар мавжуд булади.

Шу билан бирга, шундай касбий компетент-ликлар борки, улар куплаб касблар учун асос булиб хизмат килади ва ишлаб чикаришда хам, ижтимоий амалиётда хам кул келади. Юкорида санаб утилган касбий компетентлик-лар бунга мисол була олади.

Э.Ф.Зеернинг фикрича, касбий компетентлик касбий билимлар, куникмалар йиFиндиси, шунингдек, касбий фаолиятни амалга ошириш усуллари булиб, улар куйидаги таркибий кисмлардан иборатдир2:

- ижтимоий-^уцуций компетентлик -ижтимоий институтлар ва одамларнинг узаро фаолиятлари сохасидаги билим ва куникмалар, шунингдек, касбий мулокот йуллари ва хулк-атвор коидаларини пухта эгаллаганлик;

- махсус компетентлик - мустакил ра-вишда муайян фаолият турларини амалга оширишга тайёрлик, куп учрайдиган касбий масалаларни еча билиш ва уз мехнати нати-жаларини бахолай олиш, уз мутахассислиги буйича янги билим ва куникмаларни мустакил равишда узлаштира олишга кодирлик;

- шахсий компетентлик - касбий махорат ва малакаларни доимий равишда орттириб боришга кодирлик, касбий фаолиятда узини курсата олиш;

- аутокомпетентлик - узининг ижтимоий касбий имкониятлари буйича хакконий тасав-вурга эга булиш, касбий кийинчиликларни бартараф эта олиш.

Компетентликни билим, куникма ва мала-каларга карама-карши куйиш мумкин эмас. Компетентлик билим, куникма ва малака ту-шунчаларига нисбатан кенгрок маънога эга. Компетентлик таълим натижаси сифатида уларни уз ичига олади, лекин компетентликни

2 Муслимов Н.А., Муслимов Ш.Н. Булажак укитувчи-ларда касбий компетентликни шакллантириш. // «Касб хунар таълими» илмий-услубий журнали, Т., 2014, 5-сон. -30-31-б.

билим, куникма ва малакалар йиFиндиси си-фатида тушунмаслик керак.

Компетентлик харбий хизматчиларнинг шахсий ва ижтимоий ахамиятга эга касбий фаолиятларини амалга ошириш учун зарур булган билим, куникма ва малакаларнинг эгалланиши хамда уларни касбий фаолиятда куллай олиши билан ифодаланади.

Хозирги вактда офицерлар ва сержантлар-нинг энг мухим вазифаларидан бири аскарлар ва курсантларнинг касбий компетентликлари-ни баркарорлаштириш, ривожлантириш ва боскичма-боскич шакллантириш учун педаго-гик шарт-шароитларни яратишдан иборат.

Жумладан, харбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини тарбиялаш педагогик куник-малар оркали хам намоён булиши мумкин, хусусан, харбий хизматчиларнинг педагогик куникмаси, педагогик фикрлаши ва уларни амалиётда куллаш билан боFлик жихатлари-нинг мослигини англатади. Педагогик нуктаи назардан караганда, харбий хизматчиларнинг таълими жараёни таълим берувчи (командир, бошлик, укитувчи, инструктор)нинг укитиш, сабок бериш ва таълим олувчиларнинг укиш, урганиш буйича максадли, тизимли ва хамкор-ликдаги фаолиятидир. Бу жараёнда таълим берувчи рахбар функциясини бажаради. Унинг асосий педагогик вазифаси куйидаги-лардан иборат:

- тингловчиларнинг укув фаолиятини таш-кил этиш ва унга рахбарлик килиш;

- укув материалини тизимли ва илмий асосда баён этиш;

- тингловчиларда билим олишга нисбатан кизикиш уЙFотиш ва ижобий мотивларни шакллантириш;

- таълим олувчиларда мустакил билим олиш, куникма ва малакаларни ривожлантириш хусусиятларини шакллантириш;

- харбий махоратни такомиллаштириш;

- таълим олувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини хамда касбий махоратини бахолаш.

Бу фаолият жараёнида, таълим олувчилар тегишли билим, куникма ва малакаларга эга буладилар. Шу билан бир вактда уларнинг та-факкури ривожланади, иродаси ва характери чиникади, жанговар вазиятларда харакат килиш учун рухий тайёргарлиги шаклланади.

Бу эса уз навбатида кенг тажрибалардан унумли фойдаланиш ва илFор технологиялар-ни куллаш, замон талаблари асосида, харбий

хизматчиларнинг уз профессионал, назарий ва амалий билимларини узлуксиз ошириб бо-риши, касбий компетентлигини шакллантириш коидаларини назарда тутади. Касбий компетентлик харбий хизматчиларнинг касбий фаолиятини ташкил этиш жараёнида хаётий куникмаларни эгаллашларига хам им-кон беради.

Харбий хизматчилар касбий фаолияти да-вомида куйидагиларни уддалай олишлари ло-зим:

- уз профессионал, назарий ва амалий билимларини узлуксиз ошириб бориши, узининг дунёкараши, билим ва тажрибасини доимий равишда кенгайтириш, янги билимларни уз-лаштиришга интилиш, ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган холда янги ахборотларни олиш, илFор тажрибаларни урганиш;

- хизмат бурчини бажаришга виждонан ёндашиш, ватанга сидкидилдан хизмат килиш, моддий ва маънавий бойликларимизни асраб-авайлаш, миллий кадриятларимизга хурмат билан мунособатда булиш;

- юксак касбий малака ва маънавий-ахло-кий фазилатлар, мантикий фикрлаш коби-лиятига эга булиш, сезгирлик, зийраклик, ку-затувчанлик, хамда билиш билан боFлик интеллектуал салохиятни ривожлантириш;

- хар томонлама кенг билим ва юксак профессионал махоратга эга харбий хизматчи булиш, фавкулодда ва кескин шароитларда узи мустакил равишда ностандарт карорлар кабул кила олиш;

- харбий санъатни урганиш, уз касбий би-лимдонликларини доимий тарзда ошириб бо-риш, яъни мустакил тарзда харбий курилиш, харбий тактика ва стратегияга, харбий бош-карув ва касб одобига оид илмий адабиёт ва оммавий нашрлардан фойдаланиш;

- хизмат муносабатларида хушмуомала-ликка амал килиб, Умумхарбий низомлар дои-расида харбий бурч ва мажбуриятларни ба-жариш, жамоат жойларида узини муносиб ту-тиш, шахсий хулк-атворни назорат килиб бо-риш;

- хорижий тилларни узлаштириш, хорижий тилда турли жанрдаги (телекурсатув, радио эшиттириш, эълонлар, янгиликлар ва х.к.) аудио ва видео матнларни эшитиб, асосий маъ-носини тушуниб мухокама кила олиш, хар кандай оFзаки нуткни тинглаб тушуниш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 8

- рухан ва жисмонан тетик, бардам, хушёр, доимо огох булиш, иродасини чиниктириб бориш, оFир дамларда сабр-бардошли булиш, хизмат ва касб сирларини саклаш;

- касбий фаолиятда жуда куп учрайдиган ностандарт вазиятларда мустакил карор кабул килишга, шунингдек, бутун касбий фаолият жараён-ходисаларини тахлил килишга имкон берувчи фикр доираларини кенгайтириш.

Хулоса килиб айтганда, барча буFиндаги харбий хизматчиларнинг касбий фаолияти офицерлар, сержантлар, курсантлар ва аскар-ларда компетентлик ва уларнинг таркибига кирувчи мухим компонентлар, механизмлар, тамойилларни шакллантириш, шунингдек, укув фаолятининг касбий йуналганлигини таъ-минлашга ёрдам берадиган педагогик шарт-шароитларни яратиш харбий билим юртлари ва сержантлар тайёрлаш мактабларининг укув тизимини такомиллаштиришнинг мухим вази-фаларидир.

Юкорида айтилган мулохазалардан келиб чиккан холда, касбий компетентликни шакл-

лантиришда харбий таълим жараёнини хам мазмунан, хам шаклан узгартириш, бунда таълим олувчиларга факат маълум бир компе-тенциялар буйича билим бериш эмас, балки бутун харбий таълим жараёни давомида улар асосида фаолият олиб боришни таъминлаш назарда тутилади. Фан ва техниканинг ривож-ланиши, Куролли Кучларнинг замонавий ва мураккаб жанговар техника ва курол-яроFлар билан таъминланиши, янги таълим технология-ларининг яратилиши ва бошка шу каби хозирги замонга хос узгаришлар таълим жараёнини ташкил этишга нисбатан тобора янги талаблар куймокда. Бу эса уз навбатида касбий компетентликни ривожлантиришни талаб килади. Компетентлик нуктаи назаридан ёнда-шув харбий таълим сифатини бахолаш учун хам жуда мухим, чунки таълим олувчи эриша-диган асосий таълимий натижа компетентлик хисобланади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Куролли Кучларининг Умумхарбий Низомлари. - Т.: «Узбекистон», 1996.

2. Алимов Б.Н. Компетенциявий ёндашув - укувчиларнинг математик саводхонлиги ва маданиятини ошириш воситаси сифатида. // «Узлуксиз таълим» илмий-услубий журнали, Т., 2015, 1-сон.

3. Зеер Э.Ф. Модернизация профессионального образования компетентность^ подход. // «Образование и наука»: Известия Уральского отделения РАО, 2004, № 3.

4. Муслимов Н.А. Харбий таълим укитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий-методик асослари. // Педагогика фанлари докторлик диссертацияси. - Т., 2007.

5. Шоюсупова А.А., Камалова С.Р. Малака ва компетенцияларни бахолаш. - Т:. Тош-кент давлат шаркшунослик институти, 2012.

6. Узбекистон Миллий энциклопедияси. 4-жилд - Т.: «Узбекистон Миллий энцикло-педияси» давлат илмий нашриёти, 2002. -682-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.