Научная статья на тему 'Таълим жараёнида бошқарув фаолияти самарадорлигини баҳолашга оид назарий қарашлар'

Таълим жараёнида бошқарув фаолияти самарадорлигини баҳолашга оид назарий қарашлар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2343
394
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим муассасаси / бошқарув жараёни / самарадорлик / модель / educational institution / process of management / efficiency / model.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Маткаримов Ж. Ш., Шарофаддинов Ш. А.

Таълим тизимида таълим ва кадрлар тайёрлаш сифатини ошириш учун таълим муассасаларида самарали бошқарув фаолиятини ташкил этиш долзарб вазифа ҳисобланади. Самарали бошқарувни ташкил этишда қандай омилларга кўпроқ эътибор қаратиш масалалари ушбу соҳада изланишлар олиб борган тадқиқотчиларнинг назарий қарашларида ёритилган. Шу боис, ушбу мақолада таълимда бошқарув фаолияти самарадорлиги билан боғлиқ назарий қарашлар таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL NOTIONS OF MANAGEMENT ACTIVITY’S EFFICIENCY ESTIMATION IN THE EDUCATING PROCESS

Arrangement of management activity in edicating institution is the most actual to education and training quality growth. There is provided theoretical visions of researchers and payed attention to effective management factors in the article. As well there are disclosed notions for efficiency of management activity.

Текст научной работы на тему «Таълим жараёнида бошқарув фаолияти самарадорлигини баҳолашга оид назарий қарашлар»

V_;_/

Маткаримов Ж.Ш.,

Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти x^yp^am Дaвлaт бoшк1apyви Aкaдeмияcи тинглoвчиcи; Шарофаддинов Ш.А.,

Уpтa iwaxcyc, кacб-x1yнap тaълими мapкaзи Axбopoт-мeтoдик тaъминлaш xизмaти eтaкчи ycлyбчиcи

TAЪЛИM ЖAPAЁНИДA БOШKAPУВ ФAOЛИЯTИ CAMAPAДOPЛИГИНИ БAДОЛДШГA OИД НДЗДРИЙ KAPAШЛAP

MAТ^РИМОВ Ж.Ш., ШЛРОФЛДДИНОВ Ш.Л. ТAЪЛИМ ЖAРAЁНИДA БОШ^ДРУВ ФAОЛИЯТИ СЛМЛРЛДОРЛИГИНИ БЛЦОЛЛШГЛ ОИД НДЗДРИЙ KIAРAШЛAР

Тaълим тизимидa тaълим вa кaдpлap тaйёpлaш cифaтини oшиpиш учун тaълим мyaccaca-лapидa caмapaли бoшк1apyв фaoлиятини тaшкил этиш дoлзapб вaзифa x1иcoблaнaди. Сaмapa-ли бoшкapyвни тaшкил этишдa кaндaй oмиллapгa кyпpoк эътибop кapaтиш мacaлaлapи ушбу cox^a излaнишлap oлиб бopгaн тaдкикoтчилapнинг нaзapий кapaшлapидa ёpитилгaн. Шу бoиc, ушбу мaкoлaдa тaълимдa бoшкapyв фaoлияти caмapaдopлиги билaн бoFлик нaзapий кapaшлap тax1лил этилен.

Тaянч cyз вa тyшyнчaлap: тaълим мyaccacacи, бoшкapyв жapaёни, caмapaдopлик, мoдeль.

MAТ^РИМОВ Ж.Ш., ШAРОФAДДИНОВ Ш.A. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ УПРAВЛЕНЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ

Оpгaнизaция эффeктивнocти yпpaвлeнчecкoй дeятeльнocти в oбpaзoвaтeльнoм yчpeждeнии являeтcя ^мым aктyaльным для пoвышeния кaчecтвa oбpaзoвaния и пoдгoтoвки кaдpoв. Пpи-вeдeны тeopeтичecкиe взгляды иccлeдoвaтeлeй, кoтopыe вeли иccлeдoвaния в oблacти yпpaв-лeния и yдeлили внимaниe фaктopaм opгaнизaции эффeктивнoгo yпpaвлeния. В cтaтьe pa«pbi-ты тeopeтичecкиe взгляды, cвязaнныe c эффeктивнoй дeятeльнocтью yпpaвлeния.

Ключeвыe cлoвa и пoнятия: oбpaзoвaтeльнoe yчpeждeниe, yпpaвлeнчecкий пpoцecc, эффeк-тивнocть, мoдeль.

MATKARIMOV J.SH., SHAROFADDINOV SH.A. THEORETICAL NOTIONS OF MANAGEMENT ACTIVITY'S EFFICIENCY ESTIMATION IN THE EDUCATING PROCESS

Arrangement of management activity in edicating institution is the most actual to education and training quality growth. There is provided theoretical visions of researchers and payed attention to effective management factors in the article. As well there are disclosed notions for efficiency of management activity.

Keywords: educational institution, process of management, efficiency, model.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / COВPЕMЕННOЕ OБPAЗOВAНИЕ 2015, 3

Самарадорлик тушунчаси бошцарувга доир фанларда куп-лаб бацс ва мунозараларга сабаб булиб келади. Сабаби, турли соцаларда самарадорлик соцанинг хусусий курсаткичларидан келиб чициб аницланади. Аммо таълим ижтимоий соцага тегишли тизим булганлиги туфайли натижаларни аниц курсаткичлар билан бацолашга турлича ёндашилади.

Таълим жараёни бошкарув фаолияти са-марадорлигини бах,олаш буйича назарий карашлар Мумбай Университети профес-сори С.Хедекар1, россиялик тадкикотчилар О.Хомерики2, В.С.Лазарев3, В.И.Зверева4, П.И.Третьяков5, А.С.Красиков6, Венгрия Фан-лар Академияси доктори Г.Кертеси7, Вашингтон Университети илмий ходимлари Бредлей С.Портин, С.Фельдмен ва С. Клапплар8 асарла-рида ёритилган.

Турли тадкикотчилар таълим муассасаси-нинг бошкарув жараёнини турлича изох,ла-шади. Масалан, С.Хедекар таълим муассасасида бошкарув жараёни - бу таълим максадларига эришиш максадида инсон ва моддий ресурс-лардан фойдаланган х,олда таълим муассаса-си фаолиятини режалаштириш, ташкил этиш, бошкариш ва назорат этиш жараёнидир, деб таъкидлаган9. Бошкача айтганда, С.Хедекар таълим муассасасининг бошкарув жараёнини

1 Sandhya Khedekar. Educational Management, TSCER. III.1 Function of Education Management. 2007. Р. 1.

2 Хомерики О.Н. Развитие школы как инновационный процесс. - М., 1994.

3 Лазарев В.С. Нормативный подход к оценке инновационной деятельности школы. // «Педагогика», 2003. № 3. -С. 17-26.

4 Зверева В.И. Организационно-педагогическая деятельность руководителя школы. - М.: «Новая школа», 1997. -С. 28-29.

5 Третьяков П.И. Формирование и развитие системы управления общеобразовательной школой. Дисс. докт. пед. наук. - М., 1997.

6 Красиков А.С. Оценка качества труда руководителя сферы образования. Учебное пособие. Российская академия образования, Вологодский Институт развития образования. - Санкт-Петербург. 2006. -С. 38-43.

7 Gаbor Kertesi. The assessment and evaluation of educational institutions, school accountability. Green Book: for the renewal of public education in Hungary. Budapest. 2009. Р. 179-180.

8 Bradley S.Portin, Sue Feldman and Michael S.Knapp. Leadership Assessment: Purposes, Uses and Practices of Leadership Assessment in Education. Center for the Study of Teaching and Policy, University of Washington, 2006.

9 Sandhya Khedekar. Educational Management, TSCER. III.1 Function of Education Management. 2007. Р. 1.

инсон ва мех,нат ресурслари х,амда бошкарув циклига боFликлигини назарда тутган.

Аммо О.Хомерики С.Хедекардан фаркли уларок, таълим муассасаларининг бошкарув жараёнини бошкарувга таъсир этувчи объект-лар, бошкарув фаолиятининг мазмуни х,амда бошкарув цикли билан боFликлигини эъти-роф этади ва узининг таълимда бошкарув жараёнини тулик акс эттирувчи куйидаги куп улчовли концептуал моделини ишлаб чикади (1-чизма).

Ушбу моделдан шуни куришимиз мумкин-ки, бошкарув фаолияти мазмунини туртта йуналиш камраб олган: маъмурий-хужалик ва молиявий фаолият, укув-методик ва тажриба-синов ишлари, кадрлар билан ишлаш ва жа-моанинг психологик мух,итини мустах,камлаш.

Юкоридаги биринчи йуналишда таълим муассасасининг маъмурий-хужалик ва молиявий фаолиятини таъминлаш, иккинчи йуналишда педагогларнинг малакасини оши-риш, учинчи йуналишда укитувчиларнинг умумий ва педагогик маданият даражасини кутариш, педагогик ходимларни саралаш ва бах,олаш, туртинчи йуналишда эса жамоада оптимал ижтимоий-психологик шароитни яра-тиш назарда тутилган.

Умумий бошкарувда булганидек, таълим муассасалари рах,барлари х,ам уз фаолиятлари давомида куйидаги еттита бошкарув циклидан фойдаланадилар: максадни белгилаш, маълу-мотларни йиFиш ва кайта ишлаш, бошкарув карорларини кабул килиш, режалаштириш, ташкиллаштириш, назорат калиш ва тах,лил килиш.

Таълим муассасасининг рах,бари узига юклатилган вазифаларни бажариш жараё-нида куйидаги уч турдаги объектларга бе-восита таъсир курсатади: таълим жараёни иштирокчилари (уринбосарлар, укитувчилар, укувчилар, техник ходимлар, ота-оналар, хо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

1-чизма. Таълим муассасалари рах,барларининг бошкарув фаолиятининг куп улчовли модели1

мийлар ва х,.к.), жараёнлар (таълимий, тарбия-вий), моддий-техник воситалар2.

Моделдаги 3 та улчовнинг юкори курсат-кичлари таълим муассасасидаги бошкарув фаолиятининг канчалик самарали ташкил этилганлигини курсатиб беради.

Шундан келиб чикиб, Хомерики таълим-да бошкарув самарадорлигини бошкарув объекти, бошкарув фаолияти мазмуни х,амда бошкарув цикли уртасидаги х,ам микдорий, х,ам сифат тавсифларига эга булган турли курсаткичлар, деб бах,олайди.

Таъкидланганидек, самарадорлик тушунча-си бошкарувга доир фанларда куплаб бах,с ва мунозараларга сабаб булиб келади. Сабаби турли сох,аларда самарадорлик сох,анинг хусусий курсаткичларидан келиб чикиб аникланади. Аммо таълим тизими ижтимоий сох,ага тегиш-ли тизим булганлиги сабаб барча натижаларни аник курсаткичлар билан бах,олаш имконияти мавжуд эмас. Куп тадкикотчилар самарадорлик тушунчасини таърифлашда «унумдорлик» тушунчасига мурожаат килишади.

1 Красиков А.С. Оценка качества труда руководителя сферы образования. Учебное пособие. Российская академия образования, Вологодский Институт развития образования. - Санкт-Петербург, 2006. -С. 43.

2 Хомерики О.Н. Развитие школы как инновационный

процесс. - М., 1994.

Бу борада узбекистонлик тадкикотчилар-дан Ш.Курбонов ва Э.Сейтхалиловлар куйи-даги фикрларни билдириб утишган: «Унумдорлик - бу кандайдир вакт ичида олинган натижаларнинг фойдалилиги ва у билан боFлик харажатлар уртасидаги нисбатни курсатувчи фаолият хусусияти демакдир»3. Шунингдек, ушбу тадкикотчиларнинг фикрича, бир таълим муассасасининг бошка таълим муассасасига нисбатан юкорирок натижалари ушбу таълим муассасасида х,ар доим х,ам бошкарув сифати юкорирок булишидан далолат бермайди. Ма-салан, таълим муассасаси бой моддий базага эга булса, молиялаштиришнинг кушимча ман-балари х,исобига укитувчиларга бошка таълим муассасасидагига нисбатан юкорирок иш х,аки тулай олса, бу таълим муассасаси бу барча неъматлардан мах,рум булган оддий таълим муассасасига нисбатан таълим сифатининг юкорирок булишини таъминлаши мумкин. Ле-кин масала х,ар бир таълим муассасаси узида мавжуд имкониятлардан нечоFлик фойдала-наётганлигидан иборат.

Юкоридаги каби карашларни россиялик тадкикотчи В.С.Лазарев тадкикотларида х,ам кузатиш мумкин. Унинг фикрича, бошкарув са-марадорлиги эришилган ва имконияти мавжуд булган унумдорлик уртасидаги муносабатлар-

3 Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Таълим тизимини бошкариш. - Т.: «Турон-Икбол», 2006. -101-б.

ни акс эттиради. Унумдорлик маълум бир вакт давомидаги натижалар ва улар билан боFлик харажатлар уртасидаги ижобий муносабатни курсатади1.

В.И.Зверева х,амда П.И.Третьяковларнинг фикрича, таълим муассасасининг бошкарув самарадорлиги - бу бошкарув фаолияти максадига эришганлик курсаткичи, яъни таълим муассасасида х,ар бир таълим олувчи-нинг шахсини ривожлантирувчи шарт-ша-роитларнинг яратилганлиги х,исобланади2.

Таълим муассасалари бошкарув фаолияти самарадорлигини бах,олаш буйича турли хил карашлар ва турли хил методикалар мавжуд. Яъни, таълим муассасалари бошкарув фаолияти самарадорлигини турли курсаткичлар оркали бах,олаши мумкин. Бир томондан, таъ-лим муассасалари бошкарув фаолияти сама-радорлигини бах,олаш факат бошкарувга доир курсаткичлар билан амалга оширилиши мумкин, яъни, режалаштириш, ташкиллаштириш, назорат, тартибга солиш, бошкарув аппарати таъминоти учун нисбатан кам харажат килиш ва х,оказо. Иккинчи томондан, бошкарув самарадорлиги таълим муассасасидаги педа-гогик жараёнларнинг узгариш динамикаси, ресурсларнинг натижавийлиги, утказилаётган ислох,отларнинг х,ар бир шахс учун таъсир да-ражасига боFлик.

Бу борада олимлар турли хил тадкикотлар олиб боришган. Хусусан, Венгрия Фанлар Академияси доктори Габор Кертеси узининг «Таълим муассасаларини тах,лил килиш ва бах,олаш: мактаблар мисолида» маколасида таълим муассасасининг бошкарув фаолияти самарадорлигини бах,олаш учун таълим муассасасидаги факат иктисодий кирим ва чикимларининг узаро нисбатини улчов сифа-тида олиш унинг фаолиятини тулик бах,олашда етарли эмас, бунинг учун таълим муассасасининг ижтимоий кирими ва чикимини х,ам ино-батга олиш лозим, дейди. Бу ерда у ижтимоий кирим сифатида 3 та компонентни назарда

1 Лазарев В.С. Нормативный подход к оценке инновационной деятельности школы. // «Педагогика», 2003, № 3. -С. 17-26.

2 Зверева В.И. Организационно-педагогическая деятельность руководителя школы. - М.: «Новая школа», 1997. -С. 28-29; Третьяков П.И. Формирование и развитие системы управления общеобразовательной школой. Дисс. докт. пед. наук. - М., 1997.

тутади: мех,нат (масалан, педагог ходимлар-нинг), товар ва хизматлар (укув материаллари ва электр энергия сарфи), капитал хизматлар (масалан, бинолар ва моддий-техник базага курсатиладиган хизматлар)3.

Чиким сифатида эса таълим олувчилар жа-миятнинг фаол аъзоси сифатида шаклланиши ва давлатнинг ривожига самарали х,исса куша оладиган билим ва куникмаларни эгаллаган-лиги даражаси назарда тутилади.

А.С.Красиков4 таълим муассасаси рах,бари-нинг мех,нат самарадорлигини бах,олаш - бу юкори турувчи органлар томонидан узига буйсунувчи ташкилотнинг юкори курсаткич-ларга эришишини таъминлаш учун куллани-ладиган воситаларнинг биригина холос, дейди. У, шунингдек, таълим муассасалари бошкарув фаолияти самарадорлигини бах,олаш учун юкори ташкилот рах,барлари натижаларнинг кандай даражаси белгиланган талабларга мувофиклигини аниклашлари лозимлигини х,ам таъкидлайди.

Юкорида берилган таърифлар ва караш-лардан келиб чикиб, таълим муассасалари бошкарув фаолияти самарадорлигини бах,о-лаш - бу таълим муассасасида мавжуд булган ресурслар (моддий, инсон) ва воситалардан кай даражада фойдаланганлик, таълим олув-чиларнинг жамият аъзоси сифатида кай даражада шаклланганлиги ва давлатнинг ривожига х,исса куша оладиган билим ва куникмаларни кай даражада эгаллаганликларини урганувчи восита х,исобланади, деган хулосага келиши-миз мумкин.

Умуман, муассасанинг бошкаруви самарадорлигини бах,олашда кулланиладиган курсаткичлар куйидаги узаро боFланган учта гурух,га булиниши мумкин.

1. Муассасанинг фаолият натижалари ва бошкарув сарф-харажатлари оркали ифода-ланадиган бошкарув тизими самарадорлигини характерловчи курсаткичлар гурух,и. Таълим муассасалари мисолида бунда битирувчилар

3 Gаbor Kertesi. The assessment and evaluation of educational institutions, school accountability. Green Book: for the renewal of public education in Hungary. Budapest, 2009. Р. 179-180.

4 Красиков А.С. Оценка качества труда руководителя сферы образования. Учебное пособие. Российская академия образования, Вологодский Институт развития образования. - Санкт-Петербург, 2006. -С. 38-43.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

сонининг (махсулот хажмининг) ортиши, илмий тадкикотлар, турли грантлар, хужалик шарт-номаларининг бажарилишидан олинаётган маблаFлар, лойихаларга капитал куйилмалар хажми, профессор-укитувчилар ва битирувчи-ларнинг касбий билим, куникма ва малакала-ри каби курсаткичлар самарадорлигини куриб чикиш мумкин.

2. Бошкарув жараёнининг мазмуни ва уни ташкил килиш, жумладан, бошкарув мехнатининг бевосита натижалари ва сарф-харажатларини ифодалайдиган курсаткичлар гурухи. Таълим муассасаси бошкарув харажат-лари сифатида бошкарув аппаратини саклаб туришга кетадиган жорий харажатлар, укув ва техник воситаларни ишлатиш, укув ва техник биноларни саклаш, бошкарув ходимларини тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, бошкарув ти-зимини такомиллаштириш, бошкарув жараё-нини автоматлаштириш учун сотиб олинади-ган хисоблаш техникаси ва бошка воситалар хамда уларни урнатиш харажатлари хисобга олинади.

Бошкарув жараёни самарадорлигини бахо-лашда хам микдоран, хам сифат жихатдан бахоланадиган курсаткичлардан фойдаланила-ди. Бошкарув аппаратининг унумдорлиги, те-жамкорлиги, тезкорлиги, ишончлилигини шун-

дай курсаткичлар каторига киритиш мумкин. Масалан, олий таълим муассасаси укув булими иши автоматлаштирилганда профессор-уки-тувчиларга дарс юкламаларини таксимлаш, укув жараёни жадвали, дарс жадвалини ту-зиш, назоратларни утказиш муддатларини белгилаш, талабаларнинг узлаштириш нати-жаларини назорат ва тахлил килиш осонлаша-ди. Шу билан бирга, бунда бошкарув аппара-тининг унумдорлик, тежамкорлик, тезкорлик, мослашувчанлик, эгилувчанлик, ишончлилик курсаткичлари хам яхшиланади.

3. Муассасанинг ташкилий тузилмаси, унинг техник-ташкилий даражасининг максадга мувофиклигини тавсифловчи курсаткичлар гурухи. Бу гурухга укув муассасасида булим ва булинмалар каби ташкилий бирликлар, мар-казлар, кафедраларнинг максадга мувофик ташкил этилганлиги, кафедраларнинг факуль-тетларга асосли равишда бирлаштирилган-лиги, бошкарув функцияларининг марказлаш-ганлик даражаси, проректорларга ташкилий тузилма буйича умумий рахбарликнинг туFри юклатилганлиги, бошкаришнинг кабул килин-ган меъёрлари, лавозим йурикномалари, хукук ва жавобгарликнинг мувозанатлашуви каби-лар киритилиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Хомерики О.Н. Развитие школы как инновационный процесс. - М., 1994.

2. Лазарев В.С. Нормативный подход к оценке инновационной деятельности школы. // «Педагогика», 2003, № 3. -С. 17-26.

3. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Таълим тизимини бошкариш. - Т.: «Турон-Икбол», 2006. -101-б.

4. Зверева В.И. Организационно-педагогическая деятельность руководителя школы. - М.: «Новая школа», 1997. -С. 28-29.

5. Третьяков П.И. Формирование и развитие системы управления общеобразовательной школой. Дисс. докт. пед. наук. - М., 1997.

6. Красиков А.С. Оценка качества труда руководителя сферы образования. Учебное пособие. Российская академия образования, Вологодский Институт развития образования. - Санкт-Петербург, 2006. -С. 38-43.

7. Gаbor Kertesi. The assessment and evaluation of educational institutions, school accountability. Green Book: for the renewal of public education in Hungary. Budapest, 2009. Р. 179-180.

8. Bradley S.Portin, Sue Feldman and Michael S.Knapp. Leadership Assessment: Purposes, Uses and Practices of Leadership Assessment in Education. Center for the Study of Teaching and Policy, University of Washington, 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.