Научная статья на тему 'Таълим муассасалари фаолиятининг бошқарув алгоритми ва модели'

Таълим муассасалари фаолиятининг бошқарув алгоритми ва модели Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1066
183
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / муассаса / бошқарув / лойиҳалаштириш / алгоритм / функция / тизим / жамоа / фаолият / ишончли ахборотлар / модель. / еducation / establishment / managing / planning / algorithm / function / system / community / action / reliable informations

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абдуллаев С. Х.

Мақолада таълим муассасалари фаолиятини бошқаришни лойиҳалаштириш, бошқарувнинг мақсади, бошқарув функцияларининг мазмун-моҳияти ва вазифалари, умумий мақсадларга эришишда бошқарув функцияларини амалга ошириш тизимини ташкил этувчи вазифаларнинг бажарилиш кетма-кетлигини белгиловчи алгоритм ҳамда бошқарув модели ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MANAGING ALGORITHMS AND MODELS OF EDUCATIONAL INSTITUTIONS’ ACTIVITIES

There is discribed in the article drawing up of managing activities of educational institutions, aim of the management, meanings and functional duties of managing, algorithm of the on going functions and forming duties.

Текст научной работы на тему «Таълим муассасалари фаолиятининг бошқарув алгоритми ва модели»

V_;_/

Абдуллаев С.Х.,

Наманган вилояти халк, таълими ходимларини к,айта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти ректори, педагогика фанлари номзоди, доцент

ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИНГ БОШКАРУВ АЛГОРИТМИ ВА МОДЕЛИ

АБДУЛЛАЕВ С.Х. ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИНГ БОШ^АРУВ АЛГОРИТМИ ВА МОДЕЛИ

Мак,олада таълим муассасалари фаолиятини бошк,аришни лойих,алаштириш, бошк,арувнинг мак,сади, бошк,арув функцияларининг мазмун-мох,ияти ва вазифалари, умумий мак,садларга эришишда бошк,арув функцияларини амалга ошириш тизимини ташкил этувчи вазифаларнинг бажарилиш кетма-кетлигини белгиловчи алгоритм х,амда бошк,арув модели х,ак,ида фикр юри-тилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим, муассаса, бошк,арув, лойих,алаштириш, алгоритм, функция, тизим, жамоа, фаолият, ишончли ахборотлар, модель.

АБДУЛЛАЕВ С.Х. МОДЕЛИ И АЛГОРИТМЫ УПРАВЛЕНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ

В статье изложены мнения о проектировании управления деятельностью образовательных учреждений, сущности и задачах управленческих функций для достижении общих целей, описан алгоритм последовательности реализации управленческих функций в исполнения задач, составляющих модель управления.

Ключевые слова и понятия: образование, учреждение, управление, проектирование, алгоритм, функция, система, коллектив, деятельность, достоверная информация, модель.

ABDULLAYEV S.X. MANAGING ALGORITHMS AND MODELS OF EDUCATIONAL INSTITUTIONS' ACTIVITIES

There is discribed in the article drawing up of managing activities of educational institutions, aim of the management, meanings and functional duties of managing, algorithm of the on going functions and forming duties.

Keywords: еducation, establishment, managing, planning, algorithm, function, system, community, action, reliable informations.

Узбекистон Республикасининг биринчи Президенты Ислом Каримовнинг Олий Мажлис Цонунчилик палатаси ва Сенат-нинг цушма мажлиси цамда 2005 йил 7 февраль куни Оцсарой цароргоцида Вазирлар Мацкамасининг янги таркиби билан утказилган йитилишдаги маърузасида мамлакатимизда де-мократик янгиланиш ва эркин ижтимоий тузумга хос булган фуцаролик жамиятини барпо этиш йулидаги босцичма-босцич изчил царакатнинг концептуал йуналишлари алоцида таъкидланиб, юртимизда бошланган ислоцотлар жараёнини изчиллик билан давом эттириш ва мантиций якунига етка-зиш муаммоларининг асосий ечими - бошцарув тизимини эр-кинлаштириш эканлиги эътироф этилганди.

Бунда рахбар ходимларга куйидаги асосий талаблар куйилди:

- хар бир мутасадди рахбарнинг уз иши-га булган масъулиятини тубдан узгартириш, шахсий жавобгарлигини ошириш, уларнинг онгидан «хеч ким менга тегмаса бас, тинчги-на куним утса булди» деган фикрни чикариб ташлаш;

- рахбарнинг уз сохасида компетентли, яъни уз ишининг устаси булиши, уз сохасининг сирларини хар томонлама чукур билиши за-рурлиги.

Мазкур фикрга асосланиб айтиш мумкин-ки, замонавий ижтимоий-иктисодий шарт-шароитлар таълим муассасалари бошкаруви тизимини хам кайта куриб чикишни такозо этади. «Бошкарув» сузи одатда аник бир максадга эришиш учун бошкарилувчи объект (ёки тизим)га фаол таъсир курсатиш туFрисида гапирилганда кулланилади, бу уз навбатида маълум бир режалаштирилган фаолиятдир.

Хар кандай фаолият бошкариладиган объект ва бошкарувчи субъект тизимларидан иборат булиб, мазкур тизимлар уртасидаги алока инсонларнинг узаро муносабатларидан ташкил топади ва мавжуд узаро муносабатлар уларнинг фаолиятини акс эттиради. Шундай экан, ихтиёрий фаолият бошкарувни талаб этади, шахснинг индивидуал фаолиятида ин-сон узини-узи бошкаради ва кузланган нати-жаларга эришади, хамкорликдаги фаолиятни ташкил этиш учун узаро таъсир ёки шахснинг бошка шахсларга нисбатан таъсири зарур булиб, бу уз мохиятига кура бошкарувни, яъни маълум бир максадга эришиш йуналишида инсонлар фаолиятини ташкил этиш ва мувофиклаштиришни англатади.

Бошкарув инсонларнинг барча фаолият-ларига тегишли булган жараён булиб, хаётий эхтиёжларни кондиришда, кузланган максадларга эришишда маълум бир максадга йуналтирилган фаолиятни режалаштириш, ташкил этиш, назорат килиш, тахлил килиш ва бахолаш, мазкур жараён иштирокчиларига таъсир курсатиш оркали уларнинг фаолиятини мувофиклаштиришни ифодалайди1.

Шундай экан, бошкарувни, яъни бошкарув фаолиятини ташкил этиш заруриятини бел-гиловчи бош мезон бу инсон ёки муассаса олдига куйилган максад булиб, унга эришиш учун вазифалар белгилаш, ташкил этиладиган фаолиятни олдиндан режалаштириш, амалга ошириш йул-йурикларини танлаш, вазифа-ларнинг мазмун ва мохиятига кура бажарув-чилар (мутахассислар)ни танлаш ва бажари-ладиган вазифаларни таксимлаш, белгиланган максадга эришиш учун ташкил этиладиган жараён иштирокчилари (ходимлар) фаолиятини мувофиклаштириш зарур.

Бошкарув фаолиятини амалга ошириш бошкарув функциялари, амалга ошириш из-чиллиги (кетма-кетлиги) бошкарув алгорит-ми, амалга ошириш йул-йуриклари бошкарув методлари, ходимларнинг фаолиятини таш-кил этиш ва мувофиклаштириш бошкарув услублари, мазкур йуналишда кабул килинган карорлар ижросини таъминлаш оркали ташкил этилади.

Таълим муассасаси рахбарларининг бошкарув фаолиятини иккита субъект, яъни рахбар

1 Абдуллаев С.Х., ТурFунов С.Т. Таълим муассасалари рахбарлари бошкарув фаолияти самарадорлигининг на-зарий асослари. // «Касб-хунар таълими» журнали, Т., 2006 йил, 1-сон.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 10

1-расм. Бошк,арув фаолиятининг алгоритми

билан таълим тизимининг yзаpo бoFлик1 фаo-лияти cифатида каpаш мумкин. Бундай хрлатда pаx1баpнинг бoшкаpув oбъeкти бoшкаpиш ва Узини-Узи бoшкаpиш каби заpуpий xуcуcият-лаpга эга булган таълим тизими хи^бланади, туpли xил таъcиpлаp аcocида бoшкаpилаëтган таълим муа^а^^ х,ам уз ypнида бoшкаpув натижалаpи ва бoшкаpув cубъeктига таъcиp кypcатади.

Мазкуp жаpаëнда таълим муаccаcаcи pаx1-баpи бoшкаpув фаoлиятининг аcocий вазифа-cи таълим жаpаëнини ташкил этишда ижoбий натижалаpга эpишиш учун жамoада заpуpий шаpoитлаpни яpатиш, pакoбатбаpдoш бити-pувчилаp тайëpлаш ва яxлит таълим тизими-ни pивoжлантиpиш х.игобланиб, таълим му-аccаcаcи oлдига куйилган ма^адга эpишиш йуналишидаги x1амкopликдаги фаoлиятнинг ташкил этилишини ифoдалайди ва бу уз нав-батида бeлгиланган макcадлаpга эpишиш таълим муаccаcалаpи пeдагoгик xoдимлаpи ва бoшка тexник xoдимлаpнинг биpгаликда-

ги cамаpали фаoлиятини назаpда тутади. Бу жаpаëн таълим муаccаcалаpида фаoлиятни мувoфиклаштиpиш, яъни бoшкаpувни маълум биp изчилликда лoйиx1алаштиpиш заpуpияти-ни бeлгилайди.

Таълим муа^а^^ фаoлиятини ташмил-лаштиpиш, pакoбатбаpдoш битиpувчилаp тайëpлашда мавжуд имкoниятлаpдан тулик фoйдаланиш, таълим-таpбия жаpаëни ишти-poкчилаpи фаoлиятини мувoфиклаштиpиш х,амда иннoвациoн фаoлиятни ташкил этишда таълим муаccаcаcи pаx1баpи бoшкаpув фаoли-ятини эpгoнoмик ашеда ташкил этиш мух,им ах,амият ^c6 этади, бу узига xoc xуcуcиятлаp-га эга булиб, мазкуp жаpаëн ижoдий жаpаëн х.игобланади ва уз навбатида таълим муа^а-cаcининг ма^ад ва вазифалаpи йуналишида кузланган натижалаpга эpишиш учун энг кулай булган бoшкаpув мeтoдлаpи ва иннoва-циoн тexнoлoгиялаpни амалиëтга татбик этиш а^^да бoшкаpув функциялаpини амалга oшиpиш, xoдимлаp билан булган yзаpo мунo-

ЗAМOHAВИЙ TAЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ OБPAЗOВAHИE 2016, 10

сабатларда хамда муаммоли вазиятларни бар-тараф этишда окилона карорлар кабул килиш, шунингдек, уларнинг бажарилишини назорат килишда бошкарув фаолиятини маълум бир изчилликда лойихалаштиришни назарда ту-тади1.

Бошкарувни лойихалаштиришда, энг авва-ло, бошкарувнинг максади, функцияларининг мазмун-мохияти ва вазифалари инобатга оли-нади. Умумий максадларга эришишда мазкур функцияларни амалга ошириш тизимини таш-кил этувчи вазифаларнинг бажарилиш кетма-кетлиги алгоритми белгиланади.

Бошкарув алгоритми - таълим муассасаси бошкарув фаолиятининг кетма-кетлиги (из-чиллиги) булиб, у куйидаги боскичлардан иборат булиши мумкин (1-расм).

Биз таклиф килаётган мазкур бошкарув алгоритми педагогик жараённинг холати туFри-сида ишончли ахборотлар туплаш, кайта ишлаш ва объектив бахолаш; бошкарув фаолияти максадини белгилаш; бошкарув фаолиятини олдиндан куриш (англаш) ва ре-жалаштириш; кадрлар танлаш ва жой-жойига куйиш; жамоа фаолиятини назорат килиш ва ташхис; жамоа аъзоларининг фаолиятларини мувофиклаштириш; таълим муассасаси фаолиятининг ривожланиш мойиллиги ва дина-микасини аниклашдан иборат булиб, мазкур боскичлар изчиллигида бошкарув методлари: ижтимоий-психологик, маъмурий, иктисодий, шунингдек, ахборотлар туплаш методларини куллаш ёрдамида бошкарув функцияларининг бажарилиши амалга оширилади2.

Бошкарув алгоритмининг мазмун-мохияти бошкарув функциялари ва методларини амалга оширишда уз ифодасини топади ва улар биргаликда бошкарув жараёнида таъ-сир курсатишнинг тартиби, кетма-кетлиги, йуллари ва уларнинг тугалланиш даврини акс эттиради.

Наманган вилояти халк таълими ходимла-рини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакаси-ни ошириш институти фаолиятида таълим-тарбия жараёнининг холати, профессор-

1 ТурFунов С.Т., Абдуллаев С.Х. Таълим муассасаларида бошкарув фаолиятини лойихалаштириш. // «Халк таълими» журнали, Т., 2008 йил, 6-сон.

2 Джураев Р.Х., ТурFунов С.Т. Умумий урта таълим муас-сасаларини бошкаришда менежментнинг асосий тушун-чалари. Методик кулланма. - Т.: «Фан», 2006.

укитувчилар ва ходимларнинг уз вазифасига булган муносабати, узаро муносабатлар, яъни профессор-укитувчилар ва тингловчиларнинг муносабатлари, шунингдек, таълим жараёни максадларига эришиш учун амалга оширила-ётган ишларнинг кулами ва самарадорлиги, тингловчиларнинг узлаштириш курсаткичлари хамда ташкил этилаётган машFулотларнинг сифати туFрисида етарли маълумотларга эга булиш учун зарурий ахборотлар институт тар-кибидаги булимлар томонидан тупланади.

Ахборотларни туплаш меъёрий хужжатлар-ни ва илFор педагогик тажрибаларни урганиш, таълим-тарбия жараёнини тахлил килиш, суровномалар утказиш, аттестация, тахлилий бахолаш, умумлаштириш ва тизимлаштириш, статистик ва математик тахлил методларидан фойдаланган холда амалга оширилади.

Тупланган ишончли ахборотлар тахлил килиниб ва умумий холат урганилиб, ректорат томонидан бошкарув фаолияти узгартирилади, такомиллаштирилади, яъни бошкарув фаолиятининг максади белгилаб олинади.

Ахборотларга асосланган холда, бошкарув фаолиятининг самарадорлигини хам тахлил килиш имконияти тугилади ва шунга асосан уни такомиллаштириш йуналишлари ва ма-лака ошириш институти фаолиятини яхшилаш учун амалга оширилиши зарур булган вазифа-лар белгиланади.

Малака ошириш институтида кадрлар танлаш ва уларни жойлаштириш профессор-укитувчилар танлов асосида, ходимларни эса институт ректори томонидан ташкил килинган ишга кабул килиш махсус комиссияси оркали амалга оширилади. Бунда ходимларнинг би-лими, куникма ва малакалари, касбий тажри-баларига кура аввалдан белгилаб олинган ва-зифалар таксимланади.

Жамоа фаолиятини назорат килиш ва ташхис натижаларига кура зарур холларда инсти-тутнинг фаолияти, таълим-тарбия жараёнини ривожлантириш учун юкори малакали мута-хассислар жалб этиш масалалари хал этиб бо-рилади.

Институтнинг рахбар, профессор-укитувчи, ёрдамчи ходимлар ва хужалик ходимларининг фаолиятлари белгилаб олинган вазифалар иж-росини таъминлаш жараёнида ректорат томонидан мувофиклаштириб борилади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 10

Мазкур жараёнларда амалга оширилган ишларнинг натижалари ва йиFилган маълу-мотларга асосланган холда институтнинг ри-вожланиш имкониятлари аникланиб, белги-ланган вазифаларни амалга ошириш буйича карорлар кабул килинади.

Малака ошириш институтини бошкаришда педагогик ходимлар хамда бошкарув фао-лиятининг самарадорлиги тингловчилар фао-лиятига таъсир курсатувчи, шунингдек, институт фаолиятини такомиллаштиришда мухим ахамият касб этувчи асосий жараёнлардан бири - кабул килинган карорларнинг бажари-лишини таъминлаш жараёни хисобланади.

Карорларни тайёрлаш, кабул килиш ва унинг бажарилишини таъминлаш куп жихатдан рахбарларнинг бошкарув йуналишидаги би-лими, куникма ва малакаси, касбий тажриба-лари, бажариладиган вазифаларнинг хусуси-ятлари, шунингдек, институтда яратилган иж-тимоий мухит ва шароитга боFлик булади.

Таълим муассасаларини бошкариш жа-раёнида турли хил муаммоларни хал этиш, таълим-тарбия жараёнини эргономик асос-да ташкил этиш ва таълим самарадорлигини оширишда турли масалалар юзасидан мохияти ва мазмуни жихатидан бир-биридан фарк килувчи, шунингдек, муассасанинг хамда жа-моа аъзоларининг фаолиятида мухим ахамият касб этувчи карорлар кабул килиш жараёнида муайян вазиятлардан келиб чикиб бахсли масалалар, турли-туман фикрлар ва тортишув-лар вужудга келади, бундай пайтларда асосан ахборотларга асосланилади. Ахборотларнинг аниклиги, уни ташкил этувчи маълумот, хабар ва янгиликларнинг ишончлилиги, яъни исбот-ланганлиги кабул килинадиган карорларнинг хусусиятларини белгилаб беради1.

Шундан келиб чикиб, бошкарув фаолия-ти - бошкарув жараёнида кабул килинаётган карорларнинг йуналишини ифодаловчи ва кузланган натижаларга эришишни таъминлов-чи узаро боFлик булган ва бир-бирини узаро тулдирувчи компонентлардан иборат булган тизимдир (2-расм).

Таълим муассасаси рахбари таълим муас-сасида вужудга келадиган муаммоли вазият-ларда хам рахбарларга хос равишда, уз вако-

1 Джураев Р.Х., ТурFунов С.Т. Таълим менежменти. Укув

кулланма. - Т.: «Ворис», 2006.

лати доирасида фаолият курсатиши, жамоада мавжуд булган сунъий тусик ва муаммоларни хал этиш, турли йуналишларда карорлар кабул килишда жамоа фикрини урганиши, бошкарувда бевосита узаро таъсир жараёни-нинг мавжудлиги ва унда «рахбар-ходим» му-носабатларини куп киррали эканлигини эъти-борга олиши, таълим муассасаси бошкарувига инновацион технологияларни татбик этиши, таълим муассасасида инновацион таълимий мухитни вужудга келтириши, узини-узи ри-вожлантириши керак булади.

Бундай бошкарувнинг максади ва вазифа-лари таълим тизимини мунтазам ривожланти-риб бориш ва ракобатбардош битирувчилар тайёрлаш хисобланади.

Бошкарув фаолиятини амалга оширишда ташкилий, бошкарув, педагогик ва бошка карорлар кабул килинишини назарда тутган холда таълим муассасаси рахбари бошкарув фаолиятининг моделига бошкарув жараёнида кабул килинадиган карорларнинг йуналишини ифодаловчи компонентлар киритилган булиб, улар куйидагиларни уз ичига олади:

- бажариладиган вазифалар билан куллани-ладиган рахбарлик услублари ва бошкарув методларини мувофиклаштириш;

- педагогик тизимнинг истикболи ва ри-вожлантириш йуналишидаги вазифаларни ол-диндан белгилаш;

- энг кулай ва самарали булган бошкарув максадларини белгилаш ва уларни амалга ошириш воситаларини танлаш;

- белгиланган бошкарув максадларини амалга ошириш буйича бажариладиган вазифаларни аниклаш.

Шундай килиб, юкорида келтирилган ком-понентлар ва маълумотларга асосланиб ай-тиш мумкинки, бошкарув модели бошкарув алгоритмининг мазмун-мохияти, бошкарув функциялари ва методларини амалга оширишда уз ифодасини топади ва улар биргалик-да бошкарув жараёнида таъсир курсатишнинг тартиби, кетма-кетлиги, йуллари ва уларнинг тугалланиш даврини акс эттиради.

Шунингдек, ХТВнинг 2012 йил 25 июлда-ги 227-сон буйруFи билан тасдикланган ва OчzStandart Давлат агентлигида 2013 йил 5 мартда OчzDSt 2767:2013 3523-кайд раками билан руйхатга олиниб, амалиётга жорий этилган «Халк таълими муассасалари рахбар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 10

2-расм. Таълим муассасасида бошкарув фаолияти модели

Аттестация

Ba пeдaгoг кaдpлapи мaлaкacини oшиpиш Ba к1aйтa тaйёpлaш мaзмyни x1aмдa cифaтигa к^ил^н Дaвлaт тaлaблapи» иcтeъмoлчилap-нинг эx1тиёжлapини x^co6ra oлгaн x1oлдa мa-лaкa oшиpиш тaълимидa кyтилaётгaн cифaт-ни тaъминлaш мaкcaдидa мyaллифнинг 20132014 йиллapдaги кyзaтишлapи Ba УТ^З^Н нaзopaт-тax1лил нaтижaлapи yзлyкcиз тaълим тизими aмaлиётидa тaълим мyaccacacи pax,6ap хoдимлapининг aкcapиятидa, тaълим мyac-cacaлapининг тypли бyFинлapидa фaoлият кypcaтaётгaн pax1бapлap, ёш мyтaхaccиcлapдa бoшкapyв йyнaлишлapи бyйичa зapypий би-

лим, кacбий фaoлият тaжpибaлapи, тaшкилoт-чилик мax1opaти, кyникмa Ba мaлaкaлapнинг eтapли дapaжaдa эмacлигини кУpcaтмoкдa. БУ эca тaълим мyaccacacини бoшкapишдa тyp-ли мyaммoлapнинг вyжyдгa кeлишигa ca6a6 бyлмoкдa. Ïaълим мyaccacaлapи pax1бapлигигa зaхиpaгa oлингaн тинглoвчилapгa тaълим мyaccacaлapининг бoшкapyв aлгopитми Ba мoдeли x1aкидa илмий acocлaнгaн эpгoнoмик мaълyмoтлap бepилиши тaълим мyaccacacи фaoлияти x1aмдa тaълим cифaти caмapaдopли-гини тaъминлaшгa x1aмдa мaзкyp мyaммoлap-нинг eчимини тoпишгa хизмaт килaди.

Адабиётлар:

1. Aбдyллaeв C.X., ÏypFyнoв C.T. Ïaълим мyaccacaлapи pax1бapлapи бoшкapyв фaoли-яти caмapaдopлигининг нaзapий acocлapи. II «Кacб-x1yнap тaълими» жypнaли, T., 2006, 1-coн.

2. Джypaeв P.X., ÏypFyнoв C.T. Ïaълим мeнeжмeнти. YKyB кУллaнмa. - T.: «Вopиc», 2006.

3. Джypaeв P.X., ÏypFyнoв C.T. УМУМИЙ ypтa тaълим мyaccacaлapини бoшкapишдa мeнeжмeнтнинг acocий тyшyнчaлapи. Мeтoдик кУллaнмa. - T.: «Фaн», 2006.

4. TypFyнoв C.T., Aбдyллaeв C.X. Ïaълим мyaccacaлapидa бoшкapyв фaoлиятини лoйиx1aлaштиpиш. II <^лк тaълими» жypнaли, T., 2008, 6-гон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.