Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ'

ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
19
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Тарбия / ахлоқ / фазилат / ҳикоя / эртак / фаолият / манфаат / ҳаёт

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Химматалиев Дўстназар Омонович, Усманов Шерзод Вахобжонович

Маънавий-ахлоқий тарбиянинг асосий вазифаси жамиятнинг ижтимоий зарур талабларини ҳар бир бола учун бурч, ор-номус, виждон, қадр-қиммат каби юксак ахлоқий ички рағбатларга айлантиришдан иборат. Ўқувчиларга энг яхши маънавий-ахлоқий фазилатларни сингдириш учун мактабга келган биринчи кунлариданоқ жуда кичик, аммо ибратли ҳикоялар, ўзбек халқ эртакларидан фойдаланиш самарали ҳисобланади. Синфда болалар ўқийдиган дўстлик ҳақидаги китоблар ижобий натижалар беради. Мактаб ўқувчиларининг ҳар қандай фаолияти, у атрофдагиларнинг ижтимоий манфаатлари, жамият ҳаёти билан боғлиқ бўлган даражада ахлоқий ҳисобланади. Ахлоқий тамойил боланинг барча кўп қиррали амалий фаолиятига, унинг ҳиссий ва интеллектуал соҳаларига киради. Болалар ўқишадими, мактаб ҳовлисида ўйнашадими, боғда ишлашадими, уларнинг фаолиятида ижобий ёки салбий маълум ахлоқий фазилатлар ҳамма жойда намоён бўлади. Бундан келиб чиқадики, ахлоқий тарбия ҳам таълимнинг алоҳида бўлими, ҳам бошқа ҳар қандай таълим бўлими сифатида кўриб чиқилиши керак. Мақолада таълим кластери шароитида ўқувчиларни маънавий ахлоқий тарбиялашда боланинг мустақил ҳаракатлари, ахлоқий тажриба тўплаш ва нотўғри ҳаракатга сабаб бўлган йўналишлар, ахлоқсизликни англаб етишларига ёрдам бериш зарурлиги каби масалалар илгари сурилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ»

"RAQAMLI TA'LШNШG ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI УА ^АИШ TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-оИаЬг 2023-уИ

ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА УЦУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОЦИЙ

ТАРБИЯЛАШ МАСАЛАЛАРИ *Химматалиев Дустназар Омонович 2Усманов Шерзод Вахобжонович

1Чирчик давлат педагогика университети профессори 2Тошкент иктисодиёт ва педагогика институти укитувчиси 1d.ximmataliev@mail.ru 2usmanovs404@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10036611

Аннотация. Маънавий-ахлоций тарбиянинг асосий вазифаси жамиятнинг ижтимоий зарур талабларини %ар бир бола учун бурч, ор-номус, виждон, цадр-циммат каби юксак ахлоций ички рагбатларга айлантиришдан иборат.

Уцувчиларга энг яхши маънавий-ахлоций фазилатларни сингдириш учун мактабга келган биринчи кунлариданоц жуда кичик, аммо ибратли %икоялар, узбек халц эртакларидан фойдаланиш самарали %исобланади. Синфда болалар уцийдиган дустлик %ацидаги китоблар ижобий натижалар беради.

Мактаб уцувчиларининг %ар цандай фаолияти, у атрофдагиларнинг ижтимоий манфаатлари, жамият %аёти билан боглиц булган даражада ахлоций %исобланади. Ахлоций тамойил боланинг барча куп циррали амалий фаолиятига, унинг миссий ва интеллектуал со%аларига киради. Болалар уцишадими, мактаб %овлисида уйнашадими, богда ишлашадими, уларнинг фаолиятида ижобий ёки салбий маълум ахлоций фазилатлар %амма жойда намоён булади. Бундан келиб чицадики, ахлоций тарбия %ам таълимнинг ало%ида булими, %ам бошца %ар цандай таълим булими сифатида куриб чицилиши керак.

Мацолада таълим кластери шароитида уцувчиларни маънавий ахлоций тарбиялашда боланинг мустацил %аракатлари, ахлоций тажриба туплаш ва нотугри %аракатга сабаб булган йуналишлар, ахлоцсизликни англаб етишларига ёрдам бериш зарурлиги каби масалалар илгари сурилган.

Калит сузлар: Тарбия, ахлоц, фазилат, %икоя, эртак, фаолият, манфаат, %аёт.

Аннотация. Основная задача духовно-нравственного воспитания - превратить общественно необходимые требования общества в высокие нравственные внутренние стимулы, такие как долг, честь, совесть и достоинство каждого ребенка.

Для привития ученикам лучших нравственных и моральных качеств эффективно использовать очень небольшие, но поучительные рассказы, узбекские народные сказки с первых дней поступления в школу. Книги о дружбе, которые дети читают на уроках, дают положительные результаты.

Любая деятельность школьников считается этической в той мере, в какой она связана с социальными интересами окружающих людей, жизнью общества. Нравственное начало включает в себя всю многогранную практическую деятельность ребенка, его эмоциональную и интеллектуальную сферы. Учатся ли дети, играют ли на школьном дворе или работают в саду, определенные нравственные качества, положительные или отрицательные, проявляются повсюду в их деятельности. Отсюда следует, что нравственное воспитание следует рассматривать и как отдельную отрасль образования, и как любую другую отрасль образования.

В статье выдвигаются такие вопросы, как самостоятельные действия ребенка в духовно-нравственном воспитании учащихся в условиях образовательного кластера, необходимость помочь им осознать безнравственность, накопить нравственный опыт и направления, вызывающие неправильные действия.

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

Ключевые слова: Образование, мораль, добродетель, история, сказка, деятельность, интерес, жизнь.

Abstract. The main task of spiritual and moral education is to transform the socially necessary requirements of society into high moral internal incentives, such as duty, honor, conscience and dignity of every child.

To instill in students the best moral and ethical qualities, it is effective to use very small but instructive stories, Uzbek folk tales from the first days of entering school. Books about friendship that children read in class produce positive results.

Any activity of schoolchildren is considered ethical to the extent that it is connected with the social interests of the people around them and the life of society. The moral principle includes all the multifaceted practical activities of the child, his emotional and intellectual spheres. Whether children are studying, playing in the schoolyard, or working in the garden, certain moral qualities, positive or negative, are evident throughout their activities. It follows that moral education should be considered both as a separate branch of education and as any other branch of education.

The article puts forward issues such as the child's independent actions in the spiritual and moral education of students in an educational cluster, the need to help them realize immorality, accumulate moral experience and directions that cause wrong actions.

Keywords: Education, morality, virtue, history, fairy tale, activity, interest, life.

Кириш

Мактаб укитувчиси болаларни маънавий-ахлокий тарбиялаш жараёнида укувчиларни х,ар томонлама ривожлантириш учун катта имкониятларга эга. Маънавий-ахлокий тарбия бола шахсини шакллантириш ва ривожлантиришнинг энг мух,им жихдти булиб, унинг ота-онасига, бошкаларга, жамоага, жамиятга, Ватанга, мех,натга, уз мажбуриятларига ва узига булган муносабатини шакллантиришни назарда тутади. Жамоавий фаолиятнинг ижтимоий йуналиши болаларда хдётни яхшилаш учун нима килиш мумкинлигини сезиш истагини уйготади. Маънавий-ахлокий тарбия жараёнида мактаб укувчисида ватанпарварлик, байналмилаллик, дустлик, жамоавийлик, вокеликка фаол муносабат, мех,наткашларга чукур хурмат туйгулари шаклланади. Маънавий-ахлокий тарбиянинг асосий вазифаси жамиятнинг ижтимоий зарур талабларини х,ар бир бола учун бурч, ор-номус, виждон, кадр-киммат каби юксак ахлокий ички рагбатларга айлантиришдан иборат.

Шахснинг маънавий-ахлокий шаклланиши тугилишдан бошланади. Таълим кластери шароитида укувчиларда дастлабки маънавий-ахлокий х,ис-туйгулар ва гоялар, ахлокий хулк-атворнинг асосий куникмалари шаклланади. Мактабда бу иш тизимли ва максадли олиб борилади.

Укувчиларга энг яхши маънавий-ахлокий фазилатларни сингдириш учун мактабга келган биринчи кунлариданок жуда кичик, аммо ибратли х,икоялар, узбек халк эртакларидан фойдаланиш самарали х,исобланади. Синфда болалар укийдиган дустлик хдкидаги китоблар ижобий натижалар беради, лекин, афсуски, бу х,ар доим х,ам эмас.

Бола биринчи кадамлариданок мумкин, керак, мумкин эмас деган сузларни тушуниши керак. Афсуски, болалар (албатта, хдммаси эмас) мумкин, деганни ёктиришади. Бу савол тез-тез пайдо булади. Салбий жавоб унда норозиликни келтириб чикаради ёки

"RAQAMLI TA'LШNШG ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI УА ^АИШ TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-оИаЬг 2023-уИ

охир-окибат укувчи (интизомсиз укувчи) такикланган нарсаларни килишга узига имкон беради. Шундан можаро келиб чикади. Таълимда таъкиклаш жуда мухим усул. Бу хатти-харакатлардаги куплаб камчиликларнинг олдини олади ва болаларни уз хохиш-истакларидан окилона фойдаланишга ургатади. Болалар ва усмирларнинг истаклари жуда куп, аммо буларнинг барчасини руёбга чикариш ва уларнинг барчасини кондириш шарт эмас.

Тадкикотнинг методологияси ва объекти

Машгулотларда "Укиш ва мехнатга виждонан муносабат", "Мактаб ва жамоат мулкига гамхурлик килиш", "^андай килиб тинч яшаш керак", "Мен хохлайман ва керак" каби куплаб сухбатлар ва мунозаралар утказилиши керак, уларнинг асосий максади болаларнинг маънавий-ахлокий тарбиясини яхшилашга ёрдам беришдан иборат. Мактаб укувчиларининг ахлокий онгини шакллантириш жараёнида укувчини эзгулик, ёвузлик, адолат, бурч ва виждон, халоллик хакидаги билимлар билан куроллантирадиган максадли ахлокий тарбия тизими катта ахамиятга эга.

Бошлангич синфларда ахлокий муносабатлар, хулк-атвор, хис-туйгулар ва онгнинг янги шакллари шаклланадиган асос булиб, боланинг хатти-харакатлари, катталар ва тенгдошлар билан булган муносабатлари, ахлокий билимлари ва хиссиётлари шаклланади.

Психологлар бошлангич мактаб ёши ташки таъсирларга мойиллик, ургатилган ва айтилган хар бир нарсанинг хакикатига ишониш билан тавсифланишини аникладилар.

Мактаб укувчиларининг хар кандай фаолияти, у атрофдагиларнинг ижтимоий манфаатлари, жамият хаёти билан боглик булган даражада ахлокий хисобланади. Шундай килиб, ахлокий тамойил боланинг барча куп киррали амалий фаолиятига, унинг хиссий ва интеллектуал сохаларига киради. Болалар укишадими, мактаб ховлисида уйнашадими, богда ишлашадими, уларнинг фаолиятида ижобий ёки салбий маълум ахлокий фазилатлар хамма жойда намоён булади. Бундан келиб чикадики, ахлокий тарбия хам таълимнинг алохида булими, хам бошка хар кандай таълим булими сифатида куриб чикилиши керак.

Маънавий-ахлокий ривожланишни белгиловчи таълимнинг узаги болалар уртасида инсонпарварлик муносабати ва муносабатларини шакллантиришдир. Тарбиявий ишнинг мазмуни, усуллари, шакллари ва уларга мос келадиган аник максадлардан катъи назар, укитувчи олдида доимо болалар уртасидаги ахлокий муносабатларни ташкил этиш вазифаси туриши керак.

Таълим кластери шароитида укувчиларни маънавий ахлокий тарбиялашда боланинг мустакил харакатлари жуда мухимдир. Укувчи факат укитувчи ва катталар рахбарлигида ёки уларнинг назорати остида харакат килса, у, энг аввало, итоаткорликни урганади. Узининг ахлокий тажрибасини туплаган холда, бола баъзан хато килади ва нотугри харакат килади. Укитувчи унга хатонинг аччиклигини, килмишнинг ахлоксизлигини англаб етишига ёрдам бериши керак. Албатта, унга нафакат хатти-харакатларини тугрилаш, балки нотугри харакатга сабаб булган мотив йуналишини кайта куриб чикишга ёрдам бериш керак.

Х,ар бир синфда таълимнинг ушбу боскичининг аник вазифалари аник белгиланган. Мисол учун, бошлангич синфларда укувчиларни кизиктирган шахслар билан учрашувлар, Ватанимизнинг асосий шахарларига ички саёхатлар каби шакллардан фойдаланиш мумкин. Бунинг учун болалар фильмларни томоша килиш, шеърлар ва кушикларни урганиш оркали олдиндан тайёргарликни бошлайдилар.

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

Учрашувларда болалар тайёр хулосалар олмайдилар, улар узлари вокеа х,олатини ва одамлар уртасидаги муносабатларни тах,лил килишни урганадилар. Хуллас, укитувчи боскичма-боскич уз шогирдларини одоб-ахлок алифбосидан утказиб, уларнинг ахлокий фазилатларини шакллантиради, оддий фукаролик фазилатларини пухталик билан сингдиради.

Тадкикот натижалари ва мух,окамаси

Мактаб укувчилари билан таълим-тарбиявий ишларнинг бошлангич даври бутун укув жараёни учун катта ахдмиятга эга. Айнан сентябрь ойининг биринчи кунларида укитувчи тарбиявий ишларга киришади. Укитувчи уз шахсий намунаси билан болаларни х,ар кимдан яхшиликни излашга, яхшиликни бахдм куришга, синфга ва атрофдаги одамларга кувонч келтириши мумкин булган нарсаларни излашга хдммани жалб килишга, мактабга, якинларга, уз она юртига, катталар ва кичикларга, уз синфига гамхурлик килишга ургатади. Таълим кластери доирасига кирувчи ташкилотларга экскурсиялар уюштириш оркали укувчилар эстетик тарбиясини шакллантириш ва бу ташкилот ходимлари билан ахлокий муносабатларни шакллантиради. Кластер ташкилотларида у ёки бу ижод турининг тасвирий ва ифодали воситалари мажмуи билан таништиради. Расм чизиш, шеър укиш, моделлаштириш жараёнида болалар тах,лил киладилар, фарклайдилар ва таккослайдилар. Мактаб укувчиларининг материални эмоционал ва образли узлаштиришдаги бу кобилиятидан фойдаланиш, умуман олганда, укитиш ва тарбия самарадорлигини оширишга ёрдам беради.

Таълим кластери шароитида укувчиларни маънавий ахлокий тарбиялаш жараёнида уларда вокеликка ахлокий муносабатни ривожлантириш конуниятлари, шунингдек, мактабларнинг илгор тажрибаларини тах,лил килиш бадиий ижодиёт воситалари оркали болаларни ахлокий тарбиялашнинг асосий боскичларини аниклашга имкон беради. Х,ар бир дарсдан ташкари ишнинг натижаси синф албоми ёки газетасида ёритилади. Х,ар бир укувчи уз таассуротлари билан булишиш имкониятига эга, бу укитувчига боланинг калбида х,иссий муносабатни топган нарсаларни аниклашга ёрдам беради. Ва энг мух,ими, х,ар бир бола бундай ишларда иштирок этиши керак.

Таълим кластери доирасида укитувчилар, укувчиларнинг ота-оналари билан мулокот килиш, мактабнинг укув-тарбиявий ишлари тизими билан танишиш ва укувчиларни тарбиялашни режалаштириш синфдаги укув-тарбиявий ишларни шахсий режалаштириш учун асос булади. Болалар жамоаси билан ишлашни режалаштираётганда укитувчи синф билан ишлашнинг профессионал ахлокий тамойилларига амал килиши керак, уларсиз болалар билан ишлашда норасмий натижаларга эришиш мумкин эмас.

Х,ар бир синфдан ташкари машгулот ноанъанавий, гайриоддий, ностандарт тарзда амалга оширилса ва шу билан укувчининг энг яхши х,ис-туйгулари ва фикрларини уйготса, болаларни тарбиялаш жараёни самарали булади. Бу инсониятнинг энг яхши маданий анъаналарига асосланган ижодий жараён булиши керак. Боланинг нафакат мактабда, балки жамиятда, оилада тарбияланишини х,исобга олсак, синф рах,барининг таълим усуллари ижобий маънода шунчалик таъсирли булиши керакки, уларнинг таъсири узларининг таъсирига караганда анча ишончли ва ахдмиятли булиши мумкин.

Таълим кластери шароитида укувчилар билан олиб бориладиган маънавий ахлокий ишлар ота-оналарнинг эътиборига хдвола килиниши керак. Шу билан бирга, ота-оналар нафакат синф рах,барининг ёрдамчилари, балки унинг хдмфикрлари, дустлари,

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

фарзандларининг кандай усишига умуман бефарк булмаган одамларга айланиши керак. Укувчилар хаётдан, китоблардан ишончли мисолларни талаб киладилар. Болалар катталар сузига чукур ишонч билан буйсунадилар. Улар билан баланд овозда уйлаш, шубхаларни бахам куриш ва маслахат сураш керак. Бундай енгиллик ишонч, очиккунгиллик, самимиятни карор топтиради, катталар билан болани якинлаштиради, уларнинг маънавий оламига йул очади.

Синф рахбари ишида маънавий-ахлокий синф соатлари катта рол уйнайди.

Синф соатлари синф рахбари ва синф укувчилари уртасида бевосита мулокот килиш имкониятидир. Маънавий-ахлокий синф соатлари турли шаклларда булиши мумкин, аммо уларнинг мохияти бир хил булиб колади. Бу мактаб укувчиларининг шахсий ва ахлокий фазилатларини шакллантириш буйича жиддий ва тизимли ишдир.

Маънавий-ахлокий синф соатлари кизикарли, эсда коларли, укувчиларга хаяжонли булиши учун укитувчи куйидагиларга амал килиши зарур:

- синфсоати олдиндан уйлаб топилган ва тайёрланган булиши;

- синф соати давомида болаларнинг уз фикр ва хис-туйгуларини ифодалаш имконияти мавжудлиги;

- синф соати жамоани ривожлантириш учун фойдали булиши;

- синф соати мазмунли ва ранг-баранг булиши;

- синф соати синфдаги укувчилар ва укитувчининг узида ижобий хис-туйгуларни уйготиши.

Хулоса

Таълим кластери шароитида укувчиларни маънавий ахлокий тарбиялаш жараёнини ташкил этишда синф рахбари уз укувчиларининг ахлокий маданиятини тарбиялашга катта эътибор бериши керак.

Инсон тугилгандан деярли улимигача тарбияланади. Гарчи бу тарбиявий таъсирнинг кучи табиий равишда ёшга, ижтимоий мавкега ва хоказоларга караб узгаради. Шунингдек, укувчиларни маънавий ахлокий тарбиялашнинг энг мухим воситаларидан бири табиат булиб, у турли эстетик кечинмаларнинг абадий манбаидир. Ёввойи табиат болага таъсир килади, унинг хиссий реакциясини келтириб чикаради, шунинг учун экскурсиялар ва сайрларда катталар болаларнинг эътиборини табиатнинг ноёб рангларига каратишлари, урмон ва даланинг "тирик" овозини эшитишга ургатишлари керак. Юриш болаларда кувончли кайфиятни яратиши керак. Укувчиларга табиат куйнида булиш завкини хис килишларига имкон бериш керак: хаво салкин, кушлар сайр килмокда, дарахтлар шитирлайди. Болалар учун тушунарли булган табиатдаги гузаллик намоёндаларини болалар билан биргаликда куриш, катталарнинг кичкина пахмок итни, гузал майсазорни ёки ботаётган куёшни куришда хайратга тушиши болада тегишли хиссий тажрибаларни уйготади ва аста-секин унда атроф-мухитга нисбатан фаркланган муносабат ва гузалликни тушуниш шаклланади.

REFERENCES

1. Абдурахмонов А. ^адрият - маънавий меросдир // «Маърифт гулшани» г. 12 (77) 2007 й. - 7-бет

2. Джураев Р.Х., Толипов УД., Сафарова P.F, Туракулов Х.О., Иноятова М.Э., Диванова М.С. Педагогик атамалар лугати, Тошкент, 2008 йил, -136 Б, 5-7-бетлар.

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

3. Salokhiddinova Gazalkhon Bekmirzayevna (2018). Social pedagogue's responsibilities in cooperation with a family to increase child sociability. Достижения науки и образования, (19 (41)), 59-61.

4. Karimovna, N. Y., Nasirovna, M. R., Tursunaliyevna, A. M., Abduvaliyevna, A. N., & Ravshanovna, U. S. (2023). Psychodiagnostics of psychosomatic diseases. Journal of Survey in Fisheries Sciences, 10(2S), 2903-2911.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.