Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ИСЛОҲОТЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШДА ПЕДАГОГДА МУЖАССАМ БЎЛИШИ ЗАРУР БЎЛГАН КАСБИЙ СИФАТЛАР'

ТАЪЛИМ ИСЛОҲОТЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШДА ПЕДАГОГДА МУЖАССАМ БЎЛИШИ ЗАРУР БЎЛГАН КАСБИЙ СИФАТЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
186
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим ислоҳотлари / касбий сифатлар / касбга қизиқиш / ўз устида ишлаш / ўз-ўзини такомиллаштириш / билимдонлик / йўналтирувчилик / сафарбарлик / ривожлантирувчилик / лойиҳаловчилик / тадқиқотчилик / шакллантириш. / образовательная реформа / профессиональные качества / интерес к профессии / самосовершенствование / самосовершенствование / познание / направленность / мобилизация / развитие / проектирование / исследование / формирование.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Зокир Тоштемирович

Мақолада ўқитувчи шахсиятининг асосий касбий муҳим хусусиятларини шакллантириш, ўқитувчининг турли хил касбий зарур фазилатлари ва бошқа хусусиятлари, касб-корига оид бўлган билимдонлик, йўналтирувчилик, сафарбарлик, ривожлантирувчилик, лойиҳаловчилик, воситачилик, ташкилотчилик, тадқиқотчилик каби сифатлари таснифи очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ КАЧЕСТВА, НЕОБХОДИМЫЕ ПЕДАГОГУ ПРИ РЕАЛИЗАЦИИ РЕФОРМ В ОБРАЗОВАНИИ

В статье описывается формирование основных профессионально важных черт личности педагога, классификация различных профессиональных качеств и других характеристик педагога, таких как профессиональные знания, направленность, мобилизация, развитие, проектирование, опосредование, организованность, исследовательская работа.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ИСЛОҲОТЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШДА ПЕДАГОГДА МУЖАССАМ БЎЛИШИ ЗАРУР БЎЛГАН КАСБИЙ СИФАТЛАР»

Рахимов Зокир Тоштемирович,

Карши давлат университетининг Педагогика институти "Мактабгача ва бошлан^ич таълим методикаси" кафедраси профессори, педагогика фанлари доктори (DSc), Турон фанлар академиясининг академиги

ТАЪЛИМ ИСЛОДОТЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШДА ПЕДАГОГДА МУЖАССАМ БУЛИШИ ЗАРУР БУЛГАН КАСБИЙ СИФАТЛАР

УУК: 37.014.3

РАХИМОВ З.Т. ТАЪЛИМ ИСЛОЦОТЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШДА ПЕДАГОГДА МУЖАССАМ БУЛИШИ ЗАРУР БУЛГАН КАСБИЙ СИФАТЛАР

Мак,олада укитувчи шахсиятининг асосий касбий мух,им хусусиятларини шакллантириш, ук,итувчининг турли хил касбий зарур фазилатлари ва бошка хусусиятлари, касб-корига оид булган билимдонлик, йуналтирувчилик, сафарбарлик, ривожлантирувчилик, лойих,аловчилик, воситачилик, ташкилотчилик, тадк,ик,отчилик каби сифатлари таснифи очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим ислох,отлари, касбий сифатлар, касбга к,изик,иш, уз устида ишлаш, уз-узини такомиллаштириш, билимдонлик, йуналтирувчилик, сафарбарлик, ривожлантирувчилик, лойих,аловчилик, тадк,ик,отчилик, шакллантириш.

РАХИМОВ З.Т. ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ КАЧЕСТВА, НЕОБХОДИМЫЕ ПЕДАГОГУ ПРИ РЕАЛИЗАЦИИ РЕФОРМ В ОБРАЗОВАНИИ

В статье описывается формирование основных профессионально важных черт личности педагога, классификация различных профессиональных качеств и других характеристик педагога, таких как профессиональные знания, направленность, мобилизация, развитие, проектирование, опосредование, организованность, исследовательская работа.

Ключевые слова и понятия: образовательная реформа, профессиональные качества, интерес к профессии, самосовершенствование, самосовершенствование, познание, направленность, мобилизация, развитие, проектирование, исследование, формирование.

RAXIMOV Z.T. PROFESSIONAL QUALITIES THAT A TEACHER MUST HAVE IN THE IMPLEMENTATION OF EDUCATIONAL REFORMS

The article describes the formation of the main professionally important features of the teacher's personality, the classification of various professional qualities and other characteristics of the teacher, such as professional knowledge, orientation, mobilization, development, design, mediation, organization, research.

Key words and concepts: educational reform, professional qualities, interest in the profession, self-improvement, self-improvement, knowledge, orientation, mobilization, development, design, research, formation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

Кириш. Узбекистонда таълим тизими ислохотларни амалга ошириш жараёнида шахснинг хар томонлама камол топиши, ёшларнинг самарали таълим олиши учун кенг имкониятлар яратиб берилмокда. Бугунги кунга келиб, Республикамиз мил-лий таълим тизимининг хукукий асосла-рини шакллантириш учун кенг шароит яра-тилди. Уз навбатида, ислохотлар таълим тузилмаси ва мазмун-мохиятини такомил-лаштириш имконини берди. Таълим - жами-ятни ислох килиш ва уни ташки дунё учун янада очик хамда янги технология ва билим-ларга йуналтирилган жамиятга айлантириш-нинг асосий омилидир. У нафакат жамият-нинг ривожланиш истикболини, балки хар бир инсоннинг алохида фаолиятини олдиндан аниклайди ва белгилайди1.

Бугунги кунда таълим жараёнида булажак мутахассисларни тайёрлашда, шахс ва жами-ятнинг таълимий эхтиёжларини максимал даражада кондириш, касбий тайёрлашни оптималлаштириш мухим йуналишлардан бири хисобланади. Узлуксиз касбий тайёр-лашнинг энг асосий узига хослиги изчиллик тамойилига амал килиш, таълим максадларига эришишда анъаналарга таяниш хисобланади.

Республикамизда таълим-тарбия тизи-мини ислох килиш давлат сиёсати даража-сига кутарилиб, фарзандларимизнинг жахон андозаларига мос шароитларда замона-вий билим ва касб-хунарларни эгаллаш-лари, жисмоний ва маънавий жихатдан етук инсонлар булиб вояга етишларини таъмин-лаш, уларнинг кобилият ва истеъдоди, интеллектуал салохиятини руёбга чикариш, ёшла-римиз калбида она юртга садокат ва фидой-илик туЙFуларини камол топтириш бора-сида улкан ишлар амалга оширилмокда. Шунинг учун хам бугунги кунда таълим тизи-мидаги йуналишлардан бири - таълим муас-сасаларининг инновацион фаолияти асосий омил сифатида белгилаб берилмокда. Хар бир булажак мутахассис таълим тизи-мини ислох килишнинг зарурлигини тушуниб етиши ва унинг амалиётда таълим муассаса-лари инновацион жараёнларига кушилишдаги

1 Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жара-ёни ривожланишининг мухим омили сифатида. "Замо-навий таълим" журнали 2019 йил № 7-сон 3-8-б.

ахамиятини англаб етиши хамда яратиш имкони мавжуд булган инновацион майдонда узини куриш ва энг мухими, янгиликларни узлаштиришдан иборат2.

Мавзунинг долзарблиги. Республикамиз ижтимоий хаётига шиддатли тезликда ахборотлар окими кириб келмокда ва кенг куламни камраб олмокда. Ахборотларни тез-кор суръатда кабул килиб олиш, уларни тахлил этиш, кайта ишлаш, назарий жихатдан умумлаштириш, хулосалаш хамда талабага етказиб беришни йулга куйиш таълим тизими олдида турган долзарб муаммолардан бири хисобланади.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг цисцача та^лили. Замонавий таълимга хос мухим жихатлардан бири - педагог фао-лиятининг инновацион характер касб эти-шига эришиш саналади. Ривожланган хори-жий мамлакатларда олиб борилган илмий тадкикот ишларда инновацион фаолият, педагогик фаолиятга инновацион ёндашиш, инновацион Fояларни асослаш ва уларни амали-ётга самарали татбик этиш, хорижий мамла-катлар хамда республикада яратилган педагогик инновациялардан хабардор булиш оркали педагог фаолиятида улардан фаол фойдала-ниш борасидаги амалий харакатлар мазму-нини ёритилган.

Укитувчининг педагогик фаолияти, энг аввало, унинг учун мутахассис сифатида шахсий маъно касб этиши билан узвий боFлик3. Укитувчилик фаолиятнинг тузи-лиши унинг бошка жихат ва сохаларга караганда кам урганилган. Лекин, бу сохада баъзи бир тадкикотлар амалга оширилди. Санкт-Петербург университетининг про-фессори Н.В.Кузьминанинг илмий-тадкикот ишларини педагогик махоратни шакллантириш йуналишидаги укитувчилик фаолияти туFрисида яратилган илмий ишлар-дан деб алохида курсатиб утиш мумкин. Укитувчиларнинг фаолиятини узок вакт куза-тиш, натижаларни илмий асосда ишлаб чикиш, таълим муассасаси рахбарларининг

2 Рахимов З.Т. Таълим жараёнида талабалар укув-билиш компетентлигини ривожлантириш. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2020 йил 3-сон, 3-10-б.

3 Muslimov N.A., Raximov Z.T., Xo'jayev A.A. "Kasbiy pedagogika" Darslik. - T.: «Voris nashriyot», 2020. 277 b.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

укитувчилар хакидаги фикрларини синчиклаб урганишлари натижасида олима Н.В.Кузмина укитувчи фаолияти тузилмасини уч асосий сохадан: 1) конструктив; 2) ташкилотчилик; 3) перцептив, яъни укитувчи-талабалар муно-сабатидан иборат деб билади. Укитувчининг иш сохасида талабалар, уларнинг ота-оналари ва хамкасблари билан алокасидан иборат яхлитлик педагогик фаолият ва педагогик махорат асосини ташкил этади1.

Н.В.Кузьминанинг укитувчилик фаолият тузилмасидаги укитувчининг конструктив фаолияти талабаларга бериладиган матери-ални танлаш, улардан энг асосийсини аниклаб олиш хамда бу материални талабаларнинг ёши, индивидуал хусусиятларига мослаб кайта ишлаб чикиш ва шу асосда дарс, сухбат ташкил этиш, тарбиявий ишлар олиб бориш, талабалар шахси, билим савияси, дунёкарашини аниклаш ва ривожлантиришни назарда тутса, ушбу тузилмадаги укитувчининг ташкилотчилик фаолияти эса, ишни ташкил этиш ва талабаларнинг дарсда ва дарсдан ташкари вактларда узларига хамда мехнатларига рахбарлик килиш, шу билан бирга улар фао-лиятини ташкил этишдир2. Ф.Н.Гоноболиннинг таъкидлашича укитувчи учун куйидаги сифат-лар зарур саналади3:

- педагогик такт;

- урганувчини тушуниш кобилияти;

- материални бемалол такдим етиш кобилияти;

- ривожланиш кобилияти

- талабаларнинг кизикиши;

- ташкилотчилик кобилияти;

- уз фаолияти натижаларини прогноз килиш.

Билимдон педагог мутахассис сифа-тида педагогик жараён ва муносабатларни максадга мувофик самарали шакл, усул хамда

1 Кузьмина, Н.В. Структура педагогических способностей / Н.В. Кузьмина // Педагогическая психология : хрестоматия : учебное пособие / Сост. Б.Б. Айс-монтас. - Москва : Московский городской психолого-педагогический университет, 2004. - с. 365-369.

2 Кузьмина Н.В. Специалисты — субъекты изучения продуктивности своей деятельности (в свете акмеоло-гической теории фундаментального образования) // Акмеология-2005. Методологические и методические проблемы. СПб.: Изд-во ЦСИ, 2005. С.16.

3 Гоноболин Ф.Н. Укитувчи хакида кисса. - Т.:

"Укитувчи" 1967, 66-67 б.

воситаларини етарли даражада узлаштира олган булиши зарур. Куйидаги сифатлар билимдон педагогга хос саналади:

Билимдон педагогга хос сифатлар4:

- ижтимоий субъектлар билан узаро алокада, маданий мулокотда булиш;

- мутахассислик йуналиши буйича ахбо-ротларни излаш, топиш, уларни таълим маз-мунига таянган холда кайта ишлаш ва касбий фаолият жараёнида улардан самарали фойда-лана билиш;

- укув ахборотларини талабаларга етка-зиб бера олиш.

Педагогнинг касбий билимдонлигида талаба билан субъектив муносабат урната олиш; педагогик жараёнлар мохияти, педа-гогик вокеликни изчил идрок кила билиш; жахон педагогик маданияти асосларини хамда миллий педагогик тажрибани урганиш, уларни интеграциялаштириш асосида уз фаолиятига татбик этиш; инновацион янгиликлар билан доимий хабардор булиш; шахсий тажриба-ларни умумлаштириш ва талабаларга узатиш; касбий фидойилик хамда педагогик техноло-гияларни эгаллаш борасидаги билим, куникма ва малакаларнинг узлаштирилганлиги намоён булади5.

Асосий цисм. Укитувчи шахсининг тузили-шида касбий ва педагогик йуналиш алохида урин тутади. Бу укитувчи шахсиятининг асосий касбий мухим хусусиятларини шакллантира-диган асосдир. Касбий-педагогик йуналиш-бу укитувчи шахсининг устун мотивларининг иерархик тузилишини белгилайдиган, уни педагогик фаолият ва касбий мулокотда узини курсатишга ундайдиган хиссий-киймат муно-сабатлари тизими хисобланади.

Укитувчининг турли хил касбий зарур фазилатлари ва бошка хусусиятларининг йиFиндиси педагогик фаолиятга касбий тайёр-лик сифатида белгиланади. Укитувчилик кас-бининг касб-корга оид сифатлари таснифи:

а) Билимдонлик:

- укитадиган фанини пухта билиши;

4 Башина Т.Ф., Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: Питер, 2009. С. 31.

5 Турдиева М. Олий таълим муассасалари талабала-рида педагогик тафаккурни шакллантириш. - Т.: Низо-мий номидаги ТДПУ, 2008. - 38-42-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

- нотиклик санъатига (укув материалини тушунарли ва равон тилда баён кила олиш малакасига) эга булиши;

- билимларни гуманитарлаштира олиши;

- укитиш воситалари (теварак-атрофдаги буюмлар, харакатлар. моделлар, чизма-лар, схемалар, жадваллар ва хоказолар, укитишнинг техника воситалари: диапозитив-лар, диафильмлар, укув кинофильмлари, овоз ва видеоёзувлар, Укув кулланмалар ва укув кулланмалари, талабалар билими, малака ва куникмаларини назорат килиш учун мос-ламалар, микрокомпьютерлар)ни эгалланган-лиги;

- талабаларнинг билим, малака ва куникмаларини тахлил кила олиши ва уларни бахолай олиши;

- билимларни узлуксиз мустакил эгаллаб бориши;

- укитувчининг шахсий сифатлари (мехнатсеварлик, ишга ижодий ёндашиш, мустакиллик, камтарлик, юксак маданиятли-лик, эпчиллик, хозиржавоблик, вазминлик, масъулиятлилик, синчковлик, катъиятлилик, батартиблик, саботлилик, тиришкоклик, ижрочилик, виждонлилик, холислик, хар томонлама билимдонлик, кузатувчанлик, хуш-муомалалик, талабаларни севиш ва улар шах-сини хурмат килиш ва бошкалар).

б) Йуналтирувчилик:

- укитиш тамойиллари тизими (тар-бия ва укитиш жараёнида талабалар шах-сини хар томонлама ривожлантириш, илмий-лик ва билимларнинг талабалар имкония-тига яраша кийинлик даражаси, укитувчи рахбарлигида талабалар онглилиги ва ижодий фаоллиги, укитишда курсатмалилик ва талабаларнинг назарий тафаккурини ривожлантириш, тизимлилик ва изчиллик, укитишдан билимларни мустакил эгаллашга утишни таъ-минлаш, укитишни хаёт, укитиш натижалари-нинг пухталиги ва талабаларнинг билиш имко-ниятларини ривожлантириш, укитишда ижо-бий хиссиёт яратиш, укитишнинг жамоа туси-далиги ва талабаларнинг индивидуал хусуси-ятларини хисобга олиш)ни узлаштирганлиги.

в) Сафарбарлик:

- дарсда талабаларнинг диккатини баркарорлаштириши;

- хар хил типдаги дарслар (янги билимларни узлаштириш, малака ва куникмаларни эгаллаш, ва уларни куллаш, билимларни тизимлаштириш ва умумлаштириш, билим, малака ва куникмаларни назорат килиш ва тузатиш, аралаш дарс)ни утказа олиши;

- политехник таълимга оид ва касбга йуналтириш ишларини амалга ошира олиши;

- эгалланган билимларни тизимлашти-риш ва умумлаштириши;

- хазил-мутойибани уддалай олиши;

- мехнатни илмий асосда ташкил кила олиши ва унга куйиладиган эстетик ва гигие-ник талабларга риоя кила олиши.

1. Ривожлантирувчилик:

- талабаларнинг ёш хусусиятлари, улар-нинг укув имкониятларини билиши;

- талабаларда уз фанига кизикиш уЙFота олиши;

- таълимнинг турли усуллари ( баёний-тасвирий, репродуктив, муаммоли таъ-лим, кисман-изланувчан ёки эвристик усул, тадкикот усули)ни эгаллаганлиги.

2. Лойик,аловчилик:

- уз ихтисослиги буйича машFулотларни лойихалай олиши;

- уз фанининг методологик асосини билиши, укитиш натижалари буйича талабаларнинг билим, куникма ва малакаларини назорат килиш манбаларини танлай олиши;

- укитишда предметлараро ички ва ташки алокаларни уюштира олиши;

- керакли хужжатларни туFри олиб бориши ва расмийлаштириши;

- асосий тарбиявий ишларнинг турла-рини аниклаш ва уни утказиш шаклларини танлаши;

- фан кабинети учун зарур воситаларни аниклаш ва уни кулда ясалган курсатмали куроллар хисобига бойитиб бориш малакасига эга булиш.

3. Воситачилик:

- гурух жамоасини бошкара билиши;

- укитишни ташкил килиш шакллари (фронтал, индивидуал, гурух)ни эгаллаган булиши;

- талабаларнинг ота-оналари билан ишлай олиши;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

- мулокот жараёнида ахлокий норма-ларга риоя килиши;

- лектор-тарFиботчи малакасини эгалла-ган булиши.

4. Ташкилотчилик:

- дарсни ташкил кила олиши;

- гурух рахбари ишини режалаштириши;

- гурухдан ва дарсдан ташкари ишларни, уз фанига оид оммавий тадбирларни ташкил килиши ва уларни мохирона утказиши.

5. Тадцицотчилик:

- дарс, шунингдек укув-тарбия тадбир-ларини танкидий тахлил кила олиши;

- таълим-тарбияга оид унча мураккаб булмаган педагогик тажрибаларни утказиши ва ишлаб чикиши;

- бошка укитувчиларнинг тажрибала-рини тахлил килиш ва улардан танкидий фой-даланиши;

- илмий ва педагогик ижодиётга кизикиши;

- мулохаза юритганда фикрлашнинг диалектик усулини куллаши.

Куриб утганимиздек укитувчилик касби хам шахсий хам касбий сифатларга эга ижтимоий-педагогик ходиса. Уни аник ташкил килиш, талаба-ёшлар билим олиш жараёнини, улар-нинг эхтиёжлари, кизикишлари, мотивлари, максадлари, амалга ошириш шаклларини туFри йуналтириш педагогик махоратнинг шаклланиши учун мухим ахамиятга эга. Хар кандай фаолият сингари, педагогик фао-лият хам махсус тайёргарлик (маълумотли-лик), тажриба, ихтисослик буйича билимга эга булишини талаб этади.

Агар, укитувчи талабалар билан туFри муносабатда булиб, алока урната олса, унинг конструктив ва ташкилотчилик фаолияти хам муваффакиятли булади. Бу эса педагогик ишнинг сифат ва хислатларига, талабалар психологиясини тушунишига, укувчи-ёшлар билан узаро муносабатини йулга куйишга, уларнинг ёш хамда индивидуал хусусиятла-рини эътиборга олишига, шунингдек тала-баларга таъсир эта билишига боFликдир. Бу укитувчилик касбига куйилган талабларнинг биринчи шарти хисобланади.

Шу уринда эътироф этиб утиш жоизки, хозирги давр, миллий мустакиллик

укитувчи - тарбиячининг уз фаолияти жараёнида куйидаги уч мухим вазифани амалга оширишини талаб этади:

1. Ижтимоий буюртма сифатида таълим муассасаларида укув - тарбия ишларини ташкил этиш, амалга ошириш оркали, акл - зако-ватли, билимдон, ишбилармон тадбиркор-ларни тайёрлаш хамда уларни давр техникаси ва унинг ишлаш технологияси билан якиндан таништириш.

2.Таълим - тарбия ишларини амалга ошира бориб, укитувчи -талабаларни илмий билим-лар билан куроллантириш, эгалланган билим-лар асосида уларда амалий куникма, малака-лар хосил килиш ва узлуксиз таълимга тайёр-лаш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Кулга киритилган маълумотлар асосида укувчи - ёшларда илмий дунёкарашни шак-ллантириш, маънавий - ахлокий салохиятини юксалтириш, жамият учун эркин фикрловчи ва иродаси бакувват ёшларни тарбиялаб вояга етказиш, уларнинг уз - узини англаш, уз - узини бошкариш малакаларини хосил килиш, мустакил билим олишга ургатиш, Fоявий - сиёсий эътикодини хамда миллий - эстетик фазилатларини таркиб топти-ришга эришиш.

Бу вазифаларни хал этиш ва укитувчи -тарбиячидан билим, махорат, салохият талаб этилади. Бунинг учун укитувчи уз фаолия-тини куйидаги йуналишларда йулга куйган укитувчининг бундай тайёргарликка эга булиши ва амалга ошишини тажриба курсатмокда: Булар:

I. Ихтисослик фанининг

илмий - назарий ва методологик асослари билан цуролланиш. Маълумки, хар бир фан узининг урганиш сохаси, укитиш муаммосига караб илмий - назарий ва методологик асосга эга булади. Зеро, фаннинг илмий - назарий ва методологик асоси билан куролланиши укитувчи -тарбиячига борликни, унинг тараккиёт конуниятларини аник англаш ва талкин килиш имконини беради. Чунончи, таълим - тарбия жараёни мана шу тараккиёт конуниятларини англашга, тушуниб етишга каратилган, максадга йуналтирилган укитувчи - талаба хамкорлигининг ибо-рат мажмуадир. Бундай хамкорликда укувчилар укитувчи рахнамолигида борликдаги оддий ва мураккаб нарса -

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

х,одисаларнинг мох,ият - мазмунини билиш-дан, мураккаб нарса ва х,одиса, вокеа сир-ларини англашгача булган йулни босиб утади. Табиат, жамият, тафаккур тараккиёти конуниятларини узлаштириб уларга уз муно-сабатини билдиради. Шу муносабат нати-жаси уларок укувчи - талабалар борликдаги нарса ва х,одисаларнинг тузилишини, улар-нинг алокадорлигини, фаркини, бордан йук, йукдан бор булмаслигини билиб ола-дилар, тасаввурлар х,осил киладилар. Шунга кура асосий илмий Fоялар, давр концепци-яси, конуниятларни туFри англаш, билиш окибатида фаннинг бош йуналиши, методоло-гияси эгалланади ва амалиётда кулланилади. Бу давр такозосидир.

II. Таълим - тарбиянинг ^озирги босцичдаги мацсад ва вазифаларини тушу-ниб етиш ва уни амалга ошириш малака-сига эга булиш. Хозирги даврнинг укитувчи-тарбиячиси замон талаблари асосида таълим ва тарбиянинг максад, вазифаларини туFри, аник тушунсадагина уни талабга мувофик амалга ошира олади. Бунинг учун х,ар бир укитувчи -тарбиячи, аввало, "таълим", "тар-бия" тушунчаларининг мох,иятини, мазмунини, «таълим жараёни», «тарбия жараёни»нинг механизмини, уларнинг объектив ва субъек-тив конуниятларини билиши, амалий фаоли-ятда улардан уринли фойдаланиш малакасига эга булиши талаб этилади.

Шунга кура укитувчи, даставвал, таълим - тарбиянинг асосан ижтимоий, психологик, дидактик хусусиятларини, илмий - наза-рий асосларини мунтазам билиб боришга одатланмоFи, сунгра эса, шахсий тажри-баларини давр талаблари асосида ташкил этиши, уларни педагогик-психологик наза-риялар билан таккослаши, илFор тажри-баларни урганиши, укитиш ва тарбиялаш ишларини х,аёт билан, мех,нат билан, ишлаб чикариш технологиялари билан боFлаш имко-ниятини кулга киритишга х,аракат килиши даркор. Зеро, укувчилар х,озирги шароитда унумли мех,нат жараёнида тайёр булишлари шарт. Таълим муассасасиданок уларни ишлаб чикаришнинг барча жабх,алари тамойиллари-дан вокиф килмок лозим. Айни пайтда уларга оддий мех,нат куроллари билан ишлай олиш малакасини бериши зарур.

III. Педагогик фаолиятни мустакил ташкил этиш. Хар бир укитувчи - тарбиячи педагогик фаолиятга киришар экан, аввало, уни мустакил ташкил этиш, шахсий тажрибаларини яратиш малакасига эга булиши лозим. Шундагина, у мах,оратли касб эгаси була олади. Шунинг учун укитувчи, аввало, уз ихтисослиги, касбий фаолияти устида мустакил ишлаши, билим олиши шахсий фаолиятини илмий - назарий, усулий - амалий йуналишларини мукаммал эгал-лашга интилмоFи даркор. Мустакил ишлаш, уз фаолиятини мустакил такомиллаштириб бориш х,ар бир укитувчи-мураббий олдига давр куяётган талабдир. Бу уз навбатида укитувчининг мустакил билим олишнинг комплекс малакаларига эга булишини, уз-узини назорат килишини, уз фаолият натижаларини тах,лил килиб, уз фаолиятини бах,олашнинг реал куникмаларини узига х,осил килиши зарурлигини курсатмокда. Бу факатгина педагогик фаолиятни мустакил ташкил этиш оркали амалга ошади.

IV. Педагогик жараёнга ижодкор-лик нуцтаи назаридан ёндошиш. Хар бир укитувчи - тарбиячи энг аввало уз педагогик фаолиятига тадкикотчилик нуктаи назарида куриб, унга изланувчанлик асосида ёндашса, тадкикотчилик малакаларига эга булса, шахсий тажрибасини педагогик ташхислар, тажри-балар асосида яратса, мах,оратга эриша олади. Чунки, бунда укитувчи илFорликдан ижодкор-ликка утади ва кунлик иш фаолиятини тах,лил килади, йул куйган нуксон ва камчиликларини аниклаб, уни тузатишни лойих,алаштиради. Бунда ижодкорликнинг мух,им омиллари тафаккур ва фаолият, ирода ва кобилият изла-ниш х,осиласи сифатида педагогик мах,оратни тарбиялашга кумаклашади. Укитувчи ижодкор булган такдирдагина таълим-тарбиявий ишларини ташкил этишнинг ноанъанавий йулидан бора олади.

Амалий фаолиятнинг ижодкорлик даража-сини укувчиларни укитиш ва тарбиялашнинг мазмунан ва мох,иятан янги, самарали мажму-асини яратиш ташкил этади, у ишнинг сама-раси х,амда истикболини таъминлайди.

V. Таълимнинг тарбиявий имкони-ятларидан фойдалана олиш. Хар бир фан укитувчиси ёш авлодга фан асосларини ургатар экан, у, аввало, берилаётган

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

маълумотлар асосида укувчиларда илмий дунёкараш асосларини шакллантиради, улар-нинг маънавий-ахлокий фазилатларини тар-биялайди, уларни мехнат ва касбга йуллаб, ижтимоий фойдали фаолиятга тайёрлайди. Шунинг учун таълим ва тарбия яхлитлигини илмий жихатдан тушуниш, таълим ва тарби-янинг имкониятларидан уринли ва максадли фойдаланиш оркали мумкин. Бу колаверса, хар бир фан укитувчисининг олдидаги инсо-ний бурчи ва педагогиканинг умумий конунидир. Таълимнинг тарбиявий имко-ниятидан фойдалана олиш, уз навбатида, укитувчига педагогик Fояларни хаёт билан, ишлаб чикариш ва фан билан, тараккиётнинг ижтимоий муносабатлари билан, ижтимоий онгни ижтимоий тараккиёт конуниятлари билан боFлаш имконини беради. Фаннинг тарбиявий имкониятлари кенгайиб, таълим самарадорлиги ошади, шунинг учун педагогик махорат сари интилаётган хар бир укитувчи буни чукур хис килиши, теран англай олиши ва уз укув фани доирасидаги билимлар ёрда-мида дарснинг тарбиявий максад, вазифа, йул хамда воситаларини аник белгилаб, улар-дан уринли фойдаланиш куникмасини узида шакллантирган булмоFи лозим. Бу педагогик махоратни такомиллаштиришнинг мухим шартларидан биридир.

VI. Уцитувчининг компютер саводхон-лиги. XXI аср компьютер, ахборот коммуни-катив технологиялари асридир. Бу асрда хар бир укитувчи компьютер саводхонлигига эга булиши, давр техникаси ва унинг ишлаш тех-нологиясидан хабардор булиши, укитиш жараёнига техника ва ахборот-коммуникатив технологияларини куллай олиши талаб эти-лади. Бу эса уз навбатида дарс самара-дорлигини оширишга, укиш-укитиш сифа-тини таъминлашга хизмат килувчи дидактик ходиса хисобланади. Бундан ташкари компьютер, ёрдамида олинган маълумотлар машFулот мазмунини бойитиш билан бирга укитувчининг илмий-назарий савиясини оширишга, саводхонлигини кутаришга ёрдам курсатади, фанлараро интеграция йулга куйилади, укув топширикларининг амалий йуналиши кучайтирилади, укитувчининг педагогик махорати такомиллашади.

VII. Уз ишига, уртоцларига, касбдош-ларига, таълим муассасаси ра^барларига,

ота - оналарга ижобий муносабатда булиш. Узаро хурмат, ёрдам, хамкорлик ва бир бирини аник ва туFри тушуниш касбий махоратни эгаллашнинг мухим шартларидан бири эканлигини тажриба курсатмокда

VIII. Педагогик изланиш илмий услубий, амалий тайёргарликни режалаштириш, педагогика, методика фанлари со^асида ижод цилиш.

IX. Дарсдан ва таълим муассасасидан ташцари ишларни ташкил этишнинг усул ва шаклларини мукаммал билиши, талабалар-нинг буш вактларини кизикарли ва мазмунли утказиш методикасини, уларни ижтимоий - фойдали ишларга жалб килиш йулларини, талабаларда хавас, кизикиш, ташаббускор-ликни тарбиялаш шаклларини хар тарафлама билиш ва амалда куллаш учун мухим омил-

дир.

Хулоса. Укитувчининг шахсий фазилат-лари орасида педагогик бурч, фидойилик ва масъулият алохида урин тутади. Педагогик бурч хиси билан бошкариладиган укитувчи хар доим болалар ва катталарга, унга мухтож булган хар бир кишига уз хукуклари ва вако-латлари доирасида ёрдам беришга шошилади; у узига хос педагогик ахлок кодексига катъий риоя килган холда узини талаб килади.

Укитувчининг хамкасблари, ота-оналар ва болалар билан муносабатлари, касбий бурчни англаш ва масъулият туЙFусига асос-ланиб, педагогик тактиканинг мохиятини ташкил этади, бу хам мутаносиблик хиси, хам харакатларнинг онгли дозаси, хам уни бошкариш ва агар керак булса, уни мувозанат-лаш кобилиятидир бошкаси билан англатади. Укитувчининг хатти-харакатларининг такти-каси хар кандай холатда унинг окибатларини кутиш, тегишли услуб ва охангни, педагогик харакатларнинг вакти ва жойини тан-лаш, шунингдек уларни уз вактида тузатишни амалга оширишдан иборат.

Педагогик такт куп жихатдан укитувчининг шахсий фазилатлари, дунёкараши, мада-нияти, иродаси, фукаролиги ва касбий махоратига боFлик. Бу укитувчилар ва тала-балар уртасидаги ишончли муносабатларнинг усиши асосидир. Педагогик такт, айникса, укитувчининг назорат ва бахолаш фаолия-тида аник намоён булади, бу ерда алохида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

Fамхyрлик, адолатлилик ва хушмуомалалик жуда мух,имдир.

Инсоннинг когнитив йуналишининг асоси маънавий эх,тиёжлар ва к,изик,ишлардир. Шахснинг маънавий кучлари ва мада-ний эх,тиёжларининг куринишларидан бири билимга булган эх,тиёж, уз предметига булган мух,аббатдир. Педагогик уз-узини тарбия-лашнинг узлуксизлиги касбий ривожланиш ва такомиллаштиришнинг зарурий шартидир.

Таклифлар. Замонавий укитувчи фаннинг турли сох,аларини, асосларини яхши билиши, ижтимоий-иктисодий, ишлаб чикариш ва маданий муаммоларни х,ал килишнинг барча имкониятларини билиши керак. Шунингдек:

- доимий равишда янги тадкикотлар, кашфиётлар ва фаразлардан хабардор булиши;

- укитадиган фанининг якин ва узок, истикболларини кура олиши;

- касбий ва педагогик йуналиши х,амда касбга кизикиши;

- болаларни севиши;

- доимий равишда уз устида ишлаш уз-узини такомиллаштириш;

- укитувчининг касбий ва педагогик йуналишини тавсифловчи куплаб касбий мух,им фазилатларни максадли равишда ривожлантириш зарур саналади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Башина Т.Ф., Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. -СПб.: Питер, 2009. С. 31.

2. Гоноболин Ф.Н. Укитувчи х,ак,ида кисса. - Т.: "Укитувчи" 1967, 66-67 б.

3. Кузьмина, Н.В. Структура педагогических способностей / Н.В. Кузьмина // Педагогическая психология: хрестоматия: учебное пособие / Сост. Б.Б.Айсмонтас - Москва: Московский городской психолого-педагогический университет, 2004. - с. 365-369.

4. Кузьмина Н.В. Специалисты - субъекты изучения продуктивности своей деятельности (в свете акмеологической теории фундаментального образования) // Акмеоло-гия-2005. Методологические и методические проблемы. СПб.: Изд-во ЦСИ, 2005. С.16.

5. Muslimov N.A., Raximov Z.T., Xo'jayev A.A. "Kasbiy pedagogika" Darslik. - T.: «Voris nashriyot», 2020. 277 b.

6. Рахимов З.Т. Таълимнинг мобиллашуви шароитида масофавий укитиш технологи-ясининг узлуксиз ривожланиши. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп жур-нали, 2018 йил 11-сон, 14-20 б.

7. Рахимов З.Т. Талабаларнинг таълим жараёнидаги компетентлигини ривожланти-ришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш зарурияти. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2019 йил, 1-сон, 32-39 б.

8. Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жараёни ривожланишининг мух,им омили сифатида. // "Замонавий таълим" журнали 2019 йил № 7-сон 3-8-б.

9. Рахимов З.Т. Таълим жараёни самарадорлигини таъминлашда педагогик креатив-лик ва унинг зарурияти. "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2019 йил, 8-сон, 3-9-б.

10. Рахимов З.Т. Таълим жараёнида талабалар укув-билиш компетентлигини ривожлантириш. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2020 йил, 3-сон, 3-10-б.

11. Рахимов З.Т. Масофавий талим талабалар укув-билиш компетентлигини ривож-лантиришнинг зарур омили сифатида // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2021. № 9 (106). - 3-11 б.

12. Турдиева М. Олий таълим муассасалари талабаларида педагогик тафаккурни шакллантириш. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2008. - 38 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.