Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ'

ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
332
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим хизматлари / таълим хизматлари бозори / олий таълим тизими / рақобатбардошлик. / образовательные услуги / рынок образовательных услуг / система высшего образования / конкурентоспособность.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Кулдашев Шерзод Алимардонович

Ушбу мақолада таълим хизматларининг ўзига хос жиҳатлари ва хусусиятлари, таълим хизматлари категориясининг моҳияти, олий таълим тизими бўйича таълим хизматлари бозори иштирокчиларининг ўзаро муносабати ва таълим муассасалари рақобатбардошлигини оширишнинг аҳамияти ҳамда олий таълим тизимида рақобатбардошлик муҳитининг шаклланиши тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ И ПРИНЦИПЫ ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ВЫСШИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ НА РЫНКЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УСЛУГ

В данной статье рассматривается специфика и особенности образовательных услуг, сущность категории образовательных услуг, Изучено взаимодействие участников рынка образовательных услуг в системе высшего образования и значение повышения конкурентоспособности образовательных учреждений и формирования конкурентной среды в системе высшего образования.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ»

г

v.

Кулдашев Шерзод Алимардонович,

Самарканд ик,тисодиёт ва сервис институти тадк,ик,отчиси

ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ А^АМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

УДК: 028:372.41

КУЛДАШЕВ Ш.А. ТАЪЛИМ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ РАЦОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АЦАМИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

Ушбу маколада таълим хизматларининг узига хос жих,атлари ва хусусиятлари, таълим хиз-матлари категориясининг мох,ияти, олий таълим тизими буйича таълим хизматлари бозори иштирокчиларининг узаро муносабати ва таълим муассасалари ракобатбардошлигини оши-ришнинг ах,амияти х,амда олий таълим тизимида ракобатбардошлик мух,итининг шаклланиши тадкик килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим хизматлари, таълим хизматлари бозори, олий таълим тизими, ракобатбардошлик.

КУЛДАШЕВ Ш.А. ЗНАЧЕНИЕ И ПРИНЦИПЫ ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ВЫСШИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ НА РЫНКЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УСЛУГ

В данной статье рассматривается специфика и особенности образовательных услуг, сущность категории образовательных услуг, Изучено взаимодействие участников рынка образовательных услуг в системе высшего образования и значение повышения конкурентоспособности образовательных учреждений и формирования конкурентной среды в системе высшего образования.

Ключевые слова и понятия: образовательные услуги, рынок образовательных услуг, система высшего образования, конкурентоспособность.

KULDASHEV SH.A. IMPORTANCE AND PRINCIPLES OF INCREASING THE COMPETITIVENESS OF HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN THE MARKET OF EDUCATIONAL SERVICES

In this article, educational services, interaction of participants of the market of educational services on the system of higher education and the importance of increasing the competitiveness of educational institutions has been studied.

Key words and concepts: educational services, educational services market, higher education system, competitiveness.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

Кириш.

Бугунги кунда олий таълим тизими ривож-ланишининг ижтимоий ва иктисодий сама-радорлигини ошириш бир томондан, ушбу тизимни бошкаришнинг халкаро тажри-бада кенг куламда кулланилаётган усулла-рига боFлик булса, иккинчи томондан, таълим хизматлари бозорининг конъюнктураси узгариши х,амда олий таълим муассасалари-нинг малакали юкори илмий салох,иятга эга кадрлар таъминотига зарур булмокда.

Узбекистон Республикасида руй бераётган ижобий узгаришлар ва амалга оширилаётган ижтимоий-иктисодий ислох,отлар жамиятни кайта куриш ва келгусида баркарор ривож-лантириш имконини берувчи олий таълим тизимини яратишни зарурат этмокда.

Бугунги кунда ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг барча боскичларида инсонни ривожлантиришнинг асосий максади - жамият интеллектуал салох,иятини, ах,олининг турмуш фаровонлигини ошириш, баркарор ривожланиш имкониятини беради-ган ижтимоий-иктисодий, маданий ва эколо-гик мух,итни шакллантириш зарур булмокда.

Инсон тараккиёти концепциясида таълим асосий таркибий кисм булиб, жамият-нинг мух,им масалаларини х,ал этишда асосий уринни эгаллайди.

Ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг турли боскичларида илм-фан ва таълимни юкори даражада ривожлантириш ижтимоий-иктисодий ва техник-технологик ривожланишнинг мух,им омили ва х,аракатлантирувчи кучи х,исобланган.

Таълим хизматлари бозори бугунги кунда ижтимоий-иктисодий тизимнинг истеъ-мол бозоридаги мураккаб булган узаро боFланган барча элементларидан ташкил топ-ган. Мазкур тизимни бош генератори булиб, шубх,асиз, мех,нат бозорида узига хос товар сифатида чикувчи малакали профессионал кадрлар тайёрлашдаги жамиятнинг эх,тиёжи х,исобланади. Шунинг учун иктисодиётнинг трансформациялашиши шароитида таълим хизматлари бозорида олий таълим муасса-салари ракобатбардошлигини оширишнинг ах,амияти ва тамойилларини тадкик этиш алох,ида ах,амиятга эга.

Мавзу буйича бошк,а олимлар илмий асар-лари к,иск,ача та^лили.

Инсон ривожланиши концепциясида таълим асосий таркибий кисмлардан бири х,исобланиб, жамиятнинг мух,им муаммо-ларини х,ал этишда х,ам у асосий урин эгаллайди. Инсоният цивилизациясида таълим ва илм-фанни юкори даражада ривожлантириш ижтимоий, техник х,амда иктисодий тараккиётнинг мух,им х,аракатлантирувчи кучи х,исобланган. Товар бозорлари таснифи-дан келиб чиккан х,олда таълим хизматлари бозори уз навбатида товар бозорининг бир тури сифатида маънавий ишлаб чикарилган товарлар бозорининг таркибий кисми х,исобланади. Товар бозорининг мох,иятидан келиб чиккан х,олда ушбу бозор иктисодий алокалар тизимини узидан намоён этади.

МДХ давлатлари олимларидан бири Ю.А.Шевченконинг асарида таълим хизматлари бозорининг шаклланиши, олий таълим муассасаларида нархнинг шаклланиши ва унинг маркетинг стратегияси, таълим хиз-матларига нарх белгилашнинг умумий алго-ритми, пуллик таълим хизматлари бах,осини аниклашда харажатлар усули, олий таълим муассасаларини молиялаштириш, таълим хиз-матларига нарх белгилаш боскичлари, дав-лат олий таълим муассасаларида нарх белгилаш сиёсатининг максадлари каби масалалар тадкик килинган1.

Шунингдек, В.С.Баженованинг асарида таълим хизматлари бозорининг шаклланиши, таълим хизматлари бозорида маркетинг тадкикотларини амалга ошириш, таълим хизматларига талаб ва таклиф мувофиклиги, битирувчиларни ишга жойлаштиришни тар-тибга солиш, иктисодиётнинг трансформация-лашуви шароитида узлуксиз таълимни амалга ошириш сиёсатининг асосий йуналишлари, битирувчиларни ишга жойлаштиришни тартибга солиш механизмлари, олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни диверсификациялаш жараёни, таълим хизмат-

1 Шевченко Ю.А. Маркетинговые стратегии ценообразования в вузе // Практический маркетинг. 2002. № 10 (68). С. 25-32.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

лари бозорида рак,обатни к,уллаб-к,увватлаш билан боFлик тадк,ик,отлар олиб борилган1.

М.А.Лукашенко асарида таълим хизмат-лари бозорида олий таълим муассасала-рининг урни, таълим хизматлари бозори-нинг ривожланиш хусусиятлари ва шарт-шароитлари, олий таълим муассасаларини бошк,ариш тизими, таълим хизматларида талаб ва таклифнинг шаклланиши, мех,нат бозори ва таълим хизматлари бозорининг узаро боFликлиги, битирувчиларни ишга жой-лаштириш жараёни, олий таълимни ривож-лантириш сиёсатининг мак,сад ва вазифалари, таълим хизматлари бозорида рак,обатни шак-лланишига доир масалалар тадк,ик, килинган2.

Россиялик тадк,ик,отчи Л.В.Захарованинг тадк,ик,от ишида таълим хизматлари бозорининг ривожланиш хусусиятлари, таълим хизматлари ва мутахассислар мех,нат бозорининг узаро боFлик1лиги, таълим хизматлари тушун-часининг мох,ияти, мазмуни ва таснифи, таълим хизматлари бозорида рак,обатни шаклланиши, таълим хизматларига талаб ва таклифнинг шаклланиши, олий таълим муассасалари битирувчиларини ишга жойлаштириш, таълим хизматлари бозорининг стратегик ривожла-ниши ва маркетинг тадк,ик,отлари масалалари урганилган3.

Ватандош олималаримиздан Г.Ахунованинг асари Узбекистонда таълим хизматлари мар-кетинги муаммолари тадк,ик, килинган булиб, унда таълим хизматлари бозорининг ривожланиш хусусиятлари, таълим хизматлари тушунчасининг мох,ияти ва мазмуни, таълим хизматлари бозори ва мех,нат бозорининг шаклланиш хусусиятлари, таълим хизматлари бозорида маркетинг тадк,ик,отларини утказиш, олий таълим муассасаларининг маркетинг стратегиясини ишлаб чик,иш, мамлакатимизда таълим хизматлари ва мутахассислар мех,нат

1 Баженова В.С. Непрерывное образование в условиях трансформации экономической системы. - М.: Изд. Рос. экон. акад, 2000. - 216 с.

2 Лукашенко М.А. Высшие учебное заведение на рынке образовательных услуг: актуальные проблемы управления. - М.: Изд. Маркет ДС, 2003. - 358 с.

3 Захарова Л.В. Формирование и развитие образовательных услуг: автореф. дисс. конд. экон. наук / Белград.

2002. - 235 c.

бозорида менежмент ва маркетинг масалалари ёритиб берилган4.

Тадцицотда цулланилган усуллар.

Тадк,ик,от жараёнда таълим хизматлари бозорининг ривожланиш механизмини тако-миллаштириш буйича ик,тисодий тизим-лар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бах,олаш, к,иёсий ва солиштирма тах,лил, статистик ва динамик ёндашув х,амда гурух,лаш усулла-ридан фойдаланилди х,амда таълим хизматлари бозорида рак,обатбардошлик даражаси бах,оланди.

Мацоланинг мацсади. Ик,тисодиётнинг трансформациялашиши шароитида таълим хизматлари бозори иштирокчилари манфаат-ларидан келиб чик,к,ан х,олда, улар уртасида муносабатларни шакллантириш х,амда олий таълим муассасалари рак,обатбардошлигини ошириш юзасидан таклифлар ишлаб чик,ишдан иборат.

Бугунги кунда шиддат билан узгараётган жамиятда таълим хизматлари бозорида олий таълим муассасалари рак,обатбардошлигини ошириш х,амда таълим хизматлари инсоннинг жамиятдаги урнини аник,лаб, унинг интеллектуал салох,иятга эга аъзоси сифатида шакллан-тиради.

Та^лил ва натижалар.

Узбекистон Республикасида руй бераётган ижобий узгаришлар ва амалга оширилаётган ижтимоий-ик,тисодий ислох,отлар жамиятни кайта куриш ва келгусида барк,арор ривож-лантириш имконини берувчи олий таълим тизимини яратишни зарурат этмок,да. Респу-бликамиз таълим тизимини ривожланти-риш буйича амалга оширилаётган ислох,отлар натижаси сифатида таълимнинг кутилаётган давомийлиги муддати мустак,илликнинг даст-лабки йилларида 13,7 йилни ташкил этган х,олда, мазкур курсаткич 2020 йилга келиб 21 йилга узайтирилди.

Таълим хизматлари инсоннинг жамият-даги урнини аниклаб, унинг интеллектуал

4 Ахунова Г. Узбекистонда таълим хизматлари мар-кетинги муаммолари. Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим Вазирлиги, Тошкент Давлат иктисодиёт университети. - Т.: Ик,тисод-Молия, 2005. -244 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

салох,иятга эга аъзоси сифатида шаклланти-ради.

Таълим хизматлари ижтимоий манфаат-лар сифатида ички ва ташки самарага эга булиш тавсифига эга. Таълим хизматларига булган эх,тиёжнинг ички самараси шундан иборатки, касб, мутахассислик буйича таълим салох,иятини оширувчи х,ар бир инсон бошкаси билан таккослаганда юкори даромад олиши таълимдан индивидуал кайтимни оши-риш имкониятини беради. Ташки самара эса макроиктисодий карорларни кабул килиш, ялпи ички мах,сулот х,ажмини ошиши, мех,нат унумдорлигининг усиш суръатларида намоён булади.

Бошка томондан, таълим хизматлари - ишчи кучини тайёрлаш, кайта тайёр-лаш ва малакасини оширишга х,амда ходим-нинг касб ёки малака олишга, кайта мала-кадан утишга, ишлаб чикариш талабини кондиришга йуналтирилган укув муассаса-нинг укув, бошкарув ва молиявий натижаси-дир1.

Хозирги вактда нафакат алох,ида бир киши балки, бутун мамлакат такдири ва унинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши шу мамлакат ах,олисини таълим даражасига боFлик эканлиги кундай равшан булмокда.

Ривожланган давлатларда миллий даромад усишининг 60 %и жамиятда таълим ва билим-нинг усиши билан белгиланади. Иктисодий жих,атдан олганда, таълимга йуналтирилган инвестициялар узини жуда киска муддат-ларда оклайди ва экспертларнинг х,исоб-китобларига караганда, таълим тизимидаги 1 долларлик харажат 3-6 доллар даромадни таъминлайди. Ундан ташкари, баъзи х,исоб-китобларга караганда, таълимга харажатлар-нинг 1 % га усиши мамлакат ЯИМнинг 0,35% га усишигаёки ривожланган давлатларда таълим олиш давомийлигининг 1 йилга ошиши ЯИМнинг 5-15 %га ошишига олиб келиши маълум булган. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси курсатишича, баркарор иктисодий усишни таъминлаш учун ах,олининг 40-50 фоизи олий маълумотга эга булиши керак,

1 Сонь Т.А. Формирование рынка образовательных услуг / www.marketing/spb.ru

билимлар иктисодиётида эса, олий маълумот-лиларнинг х,иссаси 60 фоизгага етади2.

Узбекистон Республикаси «Таълим туFрисида» Конунининг 5-моддасида кел-тирилганидек: Жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чикиши, эътикоди, шахсий ва ижтимоий мавкеидан катъий назар, х,ар кимга таълим олиш учун тенг х,укуклар кафолатланади3. Бунда, мамлакатимизда таълим олишга булган эътиборнинг давлат сиё-сати доирасида каралиши, унинг республика-миз ижтимоий-иктисодий ривожланишининг мух,им ижтимоий вазифаси сифатида назарда тутилишининг исботи х,исобланади.

Бизнинг фикримизча, иктисодчи олим-лар томонидан келтирилган таърифларда таълим хизматларининг бозор мох,иятини аниклаш учун унинг узига хос хусусиятлари ва жих,атлари, хусусан, бошка ижтимоий ман-фаатлар сингари ички ва ташки самара хусусиятлари х,амда унинг номоддий бойликка, номоддий неъматларга тегишли ижтимоий ах,амиятга эга товар эканлиги, таълим хизматлари турли ижрочилар томонидан амалга оширилиши х,исобга олинмаган.

Бизнинг фикримизча, таълим хизматларининг узига хос жих,атлари ва хусусиятлари куйидагилардан иборат:

1. Таълим хизматларини пул куринишидаги кийматини бевосита улчашнинг имко-нини мавжуд эмаслиги, куп х,олларда ушбу куринишдаги хизматларни яратишга харажат-ларни аниклашнинг имкони йук.

2. Таълим хизматларини ишлаб чикарувчи субъектлар олдига куйган максадларининг кенг куламлиги ва уларни юкори даражада кенгайиб бориши. Купчилик таълим муасса-салари олдида потенциал истеъмолчи талабини кондириш учун улар томонидан бажа-рилиши керак булган куп микдордаги вази-фалар куйилади ва х,ар доим х,ам улар конунчиликда аник курсатилмайди. Жах,онда таълим сох,асида юз бераётган узгаришлар уларга куйилаётган талаблар ва вазифаларни доимий усишига олиб келмокда.

2 Высшее образование сегодня. 2008. № 8. Издательская группа «Логос», 2008. - С. 5.

3 Узбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентяб-рдаги УРК.-637-сон "Таълим туFрисида"ги Конуни. -https://lex.uz/docs/5013007

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

3. Таълим маънавий кадриятларни яратади хамда таълим хизматларини курсатишнинг комплекс тавсифга эгалиги таълимни олаёт-ганларнинг шахси сифатида намоён булиши, тарбияланиши ва ижтимоий ривожланишига кодирлигини пайдо килади.

4. Таълим хизматларини бериш жараёнида укитувчилар ва тингловчилар бир бири билан узаро муносабатда булишади. Бунда таълим хизматларини курсатиш жараёнида мута-хассиснинг билими ва фаол булишига талаб ошади хамда мижозни шахси тубдан узгаради.

5. Таълим хизматларини курсатиш ва унинг натижалари учун жамият ва давлат назо-рати амалга оширилади. Бу таълим сохасида конунчилик тизимини мустахкамлаш буйича ислохотлар доирасида юзага келадиган масъ-улиятни оширади.

6. Таълим хизматларининг натижаларини аниклаш ва бир вактда бахолаш имконинг мавжуд эмаслиги. Бунда таълим хизматларини курсатиш самарали натижа сифатида узок вактдан кейин содир булиши мумкин хамда уни билвосита курсаткичлар асосида бахолаш мумкин.

7. Таълим хизматлари бозорида олди-сотди жараёнини мураккаблиги.

8. Таълим хизматларини курсатишнинг узок муддат давом этиши. Таълим хизматларини курсатиш давомли узок даврни узида ифода этади.

Юкорида келтирилган илмий ёндашув-лар ва таълим хизматлари бозори ривож-ланишининг узига хос хусусиятларига асос-ланган холда, биз, таълим хизматларига куйидаги таърифни таклиф этамиз: таълим хизматлари - бу белгиланган тартибда таълим ва малака туFрисидаги хужжатлар билан тасдикланган муайян компетенция, малака ва куникмаларни узлаштириш натижаси хисобланган таълим фаолиятини амалга оши-риш жараёнида таълим муассасалари томо-нидан курсатиладиган хизматдир.

Тадкикот жараёнида олий таълим муас-сасаларининг таълим хизматлари бозорида ракобатбардошлигини оширишнинг илмий-назарий, услубий ва амалий жихатларига эътиборимизни каратамиз.

Таълим хизматлари бозорида олий таълим муассасалари фаолиятининг хусусият-

лари улар фаолиятининг узига хос жихатлари билан аникланади:

- такдим этилаётган хизматларнинг табиати;

- ракобатбардошликни шакллантиришда узига хос омиллар таъсирининг таркиби ва хусусиятлари;

- таълим фаолияти натижаларидан ман-фаатдор томонларнинг узаро муносабатлари.

Олий таълим муассаса (ОТМ)ларининг таълим хизматларини курсатишдаги хусуси-ятли жихатлари куйидагилардан иборат1:

- таълим хизматлари номоддий хусуси-ятга эга ва жамFарилмади, лекин интеллектуал салохиятни шакллантиришга йуналтирилган уларнинг натижалари жамFарилади ва умум-лаштирилади;

- тайёрлашнинг меъёрий муддатини аникловчи узок вакт давомида таълим хизматлари курсатилади;

- олий таълим муассасаларининг таълим хизматлари истеъмолчиси муайян даражада таянч маълумотга эга булиши зарур;

- таълим хизматлари воситачилар-сиз бир вактнинг узида ишлаб чикарилади ва истеъмол килинади;

- хизматлар курсатиш натижаларига давлатнинг юкори даражада манфаатдор-лиги, шунинг учун таълим хизматлари жамият тараккиёти ва унинг интеллектуал салохияти шаклланишига ижобий таъсир курсатади.

Умумий ва олий таълим тизимининг юкори даражадаги ижтимоий ахамияти таълим муассасалари фаолиятни ташкил этишга жиддий талабларни куяди: таълим жараёнида ишти-рок этиш шартлари ва унинг самарадорлигини бахолашга куйиладиган талабларни белги-лайди, шунингдек кенг доирадаги манфаатдор шахслар, ижтимоий институтлари ва ташки-лотлари манфаатларини хисобга олиш зару-ратини аниклайди.

Таълим хизматлари бозорининг турли хил иштирокчиларининг манфаатларидан келиб чикиб, муносабатларнинг характери ва узига хослиги ушбу бозорда олий таълим муас-сасалари ракобатбардошлигини шакллани-шига таъсир курсатади. Биринчи навбатда келтирилган хусусиятлар жамият ва таъ-

1 Тадкикот натижалари асосида муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

лим хизматлари буюртмачиларининг тала-бини кондириш контекстида содир булади. Мазкур бозорнинг турли хил иштирокчи-лари томонидан кузланган максадлар таш-килотга муайян хулк-атвор моделини белги-лайдиган чекловлар тизимини куяди. Сунгра у ракобатбардошликни шакллантириш учун зарурий шарт-шароитларни яратади, бу эса таълим хизматлари бозорида х,аракатлар стратегиясини аниклаш имконини беради.

ОТМларининг таълим хизматлари бозори-даги иштирокни тадкик этамиз.

Авваламбор, буюртмачиларни караймиз. Республикамиз таълим тизимида таълим хизматларининг асосий буюртмачи давлат булиб, у тегишли давлатнинг ижро этувчи х,окимият органлари оркали муайян таълим йуналишлари (мутахассисликлари) ва таълим даражалари буйича мутахассисларни тай-ёрлаш буюртмасини шакллантиради х,амда ах,оли жон бошига туFри келадиган норматив шаклида бюджетдан молиялаштиришни амалга оширади.

Иктисодиёт назариясида келтирилган тер-минологик аппаратдан фойдаланган х,олда буюртмачиларнинг кейинги тоифасини пул-лик таълим хизматларни курсатиш буйича шартномалар тузиш оркали мутахассислар тайёрлашга талабини шакллантириш объекти булиб, «уй хужаликлари» х,исобланади.

Бозорнинг ах,амиятли булмаган улушини туFридан-туFри шартномалар асосида муайян категориядаги мутахассисларни узларининг манфаатларидан келиб чиккан х,олда укитиш буйича талабни шакллантирувчи бизнес тузилмалари ташкил этади. Бу вактда буюр-тмачилар битирувчиларнинг асосий истеъ-молчилари сифатида уларга сунгги касбий компетенциялар ва малака даражаларига нисбатан юкори талабни куядилар.

Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, ялпи миллий мах,сулот таркибида хусусий сектор-нинг улуши ва молиялаштириш нисбатидаги номувофиклик давлат ва тадбиркорлик муно-сабатлари тизимида миллий иктисодиёт учун малакали кадрлар тайёрлаш сох,асида мав-жуд номутаносибликни юзага келтиради. Давлат ижтимоий функцияларни бажара туриб, битирувчиларни молиялаштиради, уларнинг 70,0%дан ортиFи хусусий корхоналар ва таш-килотларда ишлайди.

1-жадвалда олий таълим тизими буйича таълим хизматлари бозори иштирокчилари-нинг узаро муносабати келтирилган.

ОТМларининг ракобатбардошлигини шак-лланишига таълим хизматлари бозори ишти-рокчиларининг таъсирини куриб чикамиз:

1. Миллий олий таълим тизимининг ракобатбардошлиги, мутахассисларни тайёрлаш тузилмаси ва х,ажмининг иктисодиёт эх,тиёжларига мувофиклиги х,амда уларнинг малакасини давлат таълим стандарт-лари талабларига мувофиклигини таъминлаш бутун мамлакат иктисодиётининг инновацион ривожланиши ва ракобатбардошлигининг асоси булиб х,исобланади. Давлат мезон-лар ва курсаткичлар туплами оркали таълим тизими ва олий таълим муассасала-рининг фаолиятини бах,олаб, махсус усул-лар воситасида уни тартибга солади ва шу билан бирга, олий таълим муасасаларининг ракобатбардошлиги шаклланишига таъсир курсатади.

Лицензиялаш талабларига ва аккредитация мезонларига жавоб бермайдиган ОТМ юкори сифатли таълим хизматларини курсата олмайди ва таълим фаолиятини амалга ошира олмайди х,амда унинг ракобатбардошлиги юкори булмайди. Бу, биринчидан, олий таълим тизимининг юксак ижтимоий ах,амияти билан боFлик булса, иккинчидан, ОТМларининг аксарияти давлат ижро этувчи х,окимият органларининг бошкарув шакли билан боFлик булиб, уларни тижорат муассасаси сифатида фаолият юритишга йул куймайди.Бу эса олий таълим муассасалари томонидан фойдани ошириш имкониятини чегаралайди.

1-расмда келтирилган узаро муноса-батларни амалга ошириш воситалари-нинг тах,лили шуни курсатадики, ОТМларининг таълим хизматлари бозорида ракобатбардошлигининг асосий омиллари мутахассислар ва моддий ресурсларни тайёрлаш буйича х,укуматнинг буйруFи; сама-радорлик даражаси таълим муассасасининг ракобатбардошлигини белгиловчи омилга айланади.

Бозорда ракобат курашининг тавсифи (шу жумладан, таълим хизматлар) турли хил куринишдаги ресурслар учун мавжуд х,олатни назарда тутади ва имижни ошириш воситала-рини фаол куллашга шароит яратади. Энг яхши

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

1 -жадвал. Олий таълим тизимида таълим хизматлари бозори иштирокчиларининг узаро муносабати1

(-N

Таълим жараёни ишти-рокчилари Талаблар (мак,садлар, эх,тиёжлар) Мезонлар Узаро таъсир этиш воситалари

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 2 3 4

Давлат Миллий олий таълим тизими рак,обатбар-дошлиги. Давлат университетлари-нинг халк,аро рей-тингдаги урни. Таълим тизимининг халк,аро даражадаги рак,обатбардош мутахассисларни тайёрлаш имконияти. Таълим сох,асида давлат сиёсати, олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциям, олий таълим муассасалари ривож-ланишининг инновацион дастурларини давлат томонидан молиялаштириш.

Ик,тисодиёт талаб-ларига мувофик, мута-хассислар тайёрлаш. Ик,тисодиёт тармок^парини малакали кадрлар билан таъминлаш. 1-курсга к,абулнинг назорат курсаткичи.

Давлат таълим стандартлари талабларига мое кадрларни тайёрлаш даражаси. Давлат аккредитациясидан муваффак,иятли утган таълим муассасаларининг х,иссаси Давлат таълим стандартларининг лицензия-лаш талаблари. Таълим фаолиятини лицензиялаш ва аккреди-тациялашни меъёрий-х,ук,ук,ий тартибга солиш

Уй хужаликлари Давлат таълим стандартлари талабларига мое кадрларни тайёрлаш сифати. Танланган касблар доирасида касбий реализация К.ИЛИШ имконияти Олий таълим муассасаларида давлат аккреди-тациясининг мавжудлиги. Олий таълим муассасаси бренди. Касбий реализация буйича олий таълим муассасалари битирув-чилари тажрибаси Пуллик таълим хизматлари курсатишда шар-тномалар доирасида касбий компетенция мазмуни ва даражасига талабларнинг расмий-лаштирилиши ва буюртмаларнинг шаклла-ниши.

Бизнес тузилмалари Олий таълимга эга малакали кадрларга хужалик субъектлари эх,тиёжларини к,ондириш. Касбий к,айта тайёрланган кадрларга хужалик субъектлари эх,тиёжларини к,ондириш. Таълим дастурларининг инновацион тавсифи. Мех,нат бозорида кадрлар так,чиллиги-нинг мавжуд эмаслиги. К,ушимча касбий таълим ва к,айта тайёрлаш дастурларининг очик^лиги. Давлат ижро х,окимияти ва мах,аллий уз-узини бошк,ариш органларининг узаро муносабати. Олий таълим муассасалари билан узаро муно-сабат.

Талабалар Тайёрлашнинг талаб этилган йуналиши буйича таълим олиш. Таълим дастурларининг инновацион тавсифи. Юк,ори рейтингга эга олий таълим муассаса-сидан диплом олиш. Олинган малака доирасида касбий реализация К.ИЛИШ. Тайёрлашнинг танланган йуналишига жамият эх,тиёжларининг мавжудлиги. Таълим муассасасини тажрибаси ва унга берилган так,риз. Касбни реализация к,илиш буйича олий таълим муассасаси битирувчиларининг тажрибаси. Таълим жараёнида олий таълим муассасалари билан узаро муносабат.

Олий таълим муассасаси Миллий ва халк,аро бозорларда узининг рак,обатбардошлигини таъминлаш Худудда таълим хизматлари бозорининг улуши. Миллий ва халк,аро рейтингда олий таълим муассасасининг урни. Самарали кадрлар сиёсати. Самарали маркетинг сиёсати. Самарали инвестицион сиёсат. Таълим дастурларининг инновацион тавсифи.

Жамоат институтлари Олий таълим тизимининг иннова-цион ривожланиши. Олий таълим тизимининг жамият эх,тиёжларига мувофик,лиги. Докторантура, таянч докторантура фаолияти, таълим дастурлари реализациясининг тавсифи. Олий таълим тизими х,олати мониторинги, унинг жамият эх,тиёжларига мувофик^лиги тах^лили.

О

ГТ1

О

Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

моддий-техник, илмий ва ишлаб чикариш базасига эга юкори даражадаги маком билан ОТМлари хам миллий, хам худудий даражада бозорларнинг катта улуши учун курашади-лар.Шу билан бирга, муваффакиятнинг асо-сий ОТМнинг обруси ва бренд эга булишидир. Уларнинг имижини яратишнинг ажралмас эле-менти булган миллий ва халкаро рейтинг таъ-лим хизматлари бозорида олий таълим муас-сасаларининг ракобатбардошлигини шаклла-ниши ва оширишнинг воситаси хисобланади. Бунда урнатилган мезонлар ва курсаткичлар асосида ОТМнинг миллий ва халкаро рей-тингдаги урни аникланади.

2. ОТМни танлашда уй хужаликлари учун асосий мезон таълимга инвестициядан кути-лаётган даромад хисобланади. Бозорда баркарор урни, самарали маркетинг стра-тегияси, таълим дастурларининг иннова-цион тавсифга эгалиги уй хужаликларини шу билан ишонтирадики, аник ОТМ бошкасидан кура купрок имкониятларни такдим килади ва ракобатбардошлигини шакллантиради.

3. Тадбиркорлик тузилмаларининг асосий максади - уларнинг малакали кадрларга булган эхтиёжини кондириш хамда муайян мутахассислик буйича тайёрланиш дара-жасини замонавий технологик талабларга мувофиклигини таъминлашдан иборат.Биз-нес ва таълимнинг узаро муносабати дара-жаси ракобатбардошликни шакллантириш воситаси хисобланади.Иктисодий муноса-батлар субъектлари ОТМлар уртасида бево-сита алокаларни урнатилиши таълим дастур-ларини мослаштириш, ихтисосликларни шакллантириш, миллий иктисодиётнинг реал эхтиёжларидан келиб чиккан холда амалий тайёргарлик куриш ва ихтисослашувни амалга ошириш имконини беради.

4. Талабалар таълим дастурларининг инновацион даражаси, академик мобил-лик, олинган билимларни долзарблиги ва кулланилишига куйиладиган тала-бларни такдим эта туриб, ОТМни дои-мий равишда инновацияларни жорий этиш ва такомиллаштиришни раFбатлантиради. Бунда ракобатбардошлик шаклланишининг мухим манбаи булиб, мутахассис тайёрлаш-нинг танланган йуналиши доирасида университет битирувчиларини касбий реализация килиш имконияти хисобланади.

5. Таълим хизматлари бозорида ОТМ ракобатбардошлиги шаклланишининг мухим жихати булиб, уларнинг узига хос урни хисобланади.Маркетинг стратегиясини реализация килиш асосида улар бозорнинг катта улушини эгаллаш учун зарур чора-ларни куради ва инвестиция манбалари хамда инсон ресурсларини жалб килади. Универ-ситетлар нафакат максадли давлат бюджети маблаFларини таксимлашда иштирок этади, балки очик бозорда абитуриентлар учун ракобат курашида иштирок этади ва бунда асосий омил булиб, университет мавкеининг жамоатчилик олдида ва касбий тан олиниши, миллий ва халкаро рейтинг тизимлари унинг холати хисобланади.

6. Норасмий тартиблар доирасидаги ижти-моий институтлари стандарт параметрлар-дан таълим тизимини турлича четланишига оператив таъсир курсатишнинг ахамиятли даражасида имкониятга эга булади. Таълим муносабатларининг бевосита иштирокчила-рига мурожаат килиш оркали улар зарурий харакатларни раFбатлантирадилар. Биринчи навбатда таълим муассасаси имижининг таянч элементи сифатида обруйига путур етказмас-лик максадида давлат ОТМларнинг юкори даражада ракобатбардошлигини шакллантириш ва куллаб-кувватлаш манбаи булиб хисобланади.

Кабул килишнинг назорат курсаткичларини шакллантиришда иктисодиёт сохалари ва тармоклари эхтиёжлари хамда таълим хизматларига булган бозор шароитларидан келиб чиккан холда давлат курсатилган таълим дастурларини амалга ошириш даражаси-дан бошлаб,давлат университетларига устун-лик беради.

Амалга оширилаётган кенг куламли таълим дастурлари ва таълим муассасалари-нинг кулами марказлаштирилган ва самарали бошкариш имконини беради мутахассислар тайёрлашга давлат буюртмасини жойлаш-тириш ва потенциал мехнат бозорини яра-тиш. Мутахассислар нуктаи назаридан флагман университетлар иккинчи уринни эгал-лаб, тармок, идоравий ва минтакавий кабул максадларини колдик асосида олади ёки ололмайди умуман олганда, купинча амалга ошириш сифати ва таълим дастурлари сони-нинг етарли эмаслиги, шунингдек, таълим

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ 43

1-расм. Таълим хизматлари бозорида олий таълим тизими иштирокчиларининг узаро муносабати1

т

Таълим хизматлари буюртмачилар

Я

Узаро таъсир

этиш воситалари

А

fit

Олий таълим муассасалари

Бизнес тузилмалари -

Щ)

Уй хужаликлари

ZJ

Жамоат ташкилотлари

Таълим сохдсида давлат сиёсати; инновацион дастурларни давлат тоионидан молиялаштириш; 1-курсга кабулнинг назорат курсаткичи; лицензиялаш талаблари; давлат таълим стандартларининг лицензиялаш

талаблари ва х,.к.

Давлат ижро х^окимияти ва мах,аллий уз-узини боыщариш органларининг узаро муносабати; олий таълим муассасалари билан узаро муносабат.

Пуллик таълим хизматлари курсатишда шартномалар доирасида касбий компетенция мазмуни ва даражасига талабларнинг расмийлаштирилиши ва буюртмаларнинг шаклланиши.

Пуллик таълим хизматлари курсатишда шартномалар доирасида касбий компетенция мазмуни ва даражасига талабларнинг расмийлаштирилиши ва буюртмаларнинг шаклланиши; таълим жараёнида олий таълим муассасалари билан узаро муносабат.

Пуллик таълим хизматлари курсатишда шартномалар доирасида касбий компетенция мазмуни ва даражасига талабларнинг расмийлаштирилиши ва буюртмаларнинг шаклланиши; таълим жараёнида олий таълим муассасалари билан узаро муносабат.

В'

я

15! &

& В

CD Н К о

Он

« 5S

к В £ §

S

К

ч g

н

ЭК

к о

о &

& Ч

п

о И К

к" &

S d> Н К о

Он CD PQ К

1=5 §

SC

К

е

4 О

я

PQ cd PQ W О

5

6

н &

£

в

о И К аЗ

PQ &

В

CD Н К о

Он CD PQ К

хизматлари бозорининг паст улуши билан бо^ик.

Эксперт бахолаш буйича, таълим хизматлари буюртмачилари билан мустахкам узаро муносабатлар давлат университетлари, инсти -тутлар ва таянч университетларда кузатил-ган.Бундай натижанинг сабаби буюртмачилар томонидан истеъмолчиларнинг умидлари деб аташ мумкин.

1 Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

Хусусан, бизнес тузилмалари билан узаро муносабатлар янада яккол намоён булади. Чунки бизнес хамжамияти бунда таълим дастурларини реализация килишдан энг юкори сифатга эришга умид бо^айди.

Уй хужаликлари ва талабалар (абитуриент -лар)нинг давлат университетлари ва инсти -тутлари юкори даражадаги узаро муносабати касбий реализацияни амалга ошириш учун кутилаётган катта имкониятлар билан бо^ик.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

Умуман олганда, жамият олий таълим тизи-мини профессионал узини узи англаш воси-талари билан бир каторда шахснинг хам, бутун жамиятнинг хам ижтимоий, маданий ва коммуникатив ривожланиши учун бир катор имкониятларни таъминлайдиган мухим ижтимоий институт сифатида талкин этади.

Хулосалар.

Олиб борилган тадкикотлар куйидагиларни курсатмокда:

1. Олий таълим тизимида давлат ва хусу-сий ОТМларнинг ривожланиб бориши таълим хизматлари бозорида ракобатбардошликни шакллантиришнинг бир катор хусусиятларини шакллантириш имконини беради.

2. Такдим килинаётган хизматлар хусуси-ятлари хам объектив иктисодий сабаблар, хам олий таълим сохасининг юкори ижтимоий

ахамияти буйича уларнинг сифатига боFлик холда ракобатбардошликни шакллантиришни назарда тутади.

3. Таълим хизматларининг буюртмачи-лари мувофик инструментлар воситасида турли хил узаро муносабатлар куринишида аник мутахассисларни тайёрлаш сифати, хажми ва таркиби буйича ОТМга талабларни куяди хамда уларнинг хатти-харакатларини белгилайди ва ракобат стратегиясини тан-лашни шартлайди.

4. Таълим хизматлари бозорида олий таълим муассасалари ракобатбардошлигининг шаклланишининг ракобатбардошлигини бахолаш учун муайян услубий ёндашувларни жорий этишда уз ифодасини топади ва бунда ушбу соха узига хос хусусиятлари назарда тутилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Шевченко Ю.А. Маркетинговые стратегии ценообразования в вузе // Практический маркетинг. 2002. № 10 (68). С. 25-32;

2. Баженова В.С. Непрерывное образование в условиях трансформации экономической системы. - М.: Изд. Рос. экон. акад, 2000-216 с.

3. Лукашенко М.А. Высшие учебное заведение на рынке образовательных услуг: актуальные проблемы управления. - М.: Изд. Маркет ДС, 2003. -358 с.;

4. Захарова Л.В. Формирование и развитие образовательных услуг: автореф. дисс. конд. экон. наук / Белград. 2002-235с.;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Ахунова Г. Узбекистонда таълим хизматлари маркетинги муаммолари. Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим Вазирлиги, Тошкент Давлат иктисодиёт уни-верситети. - Т.: Иктисод-Молия, 2005 й. - 244 б.;

6. Сонь Т.А. Формирование рынка образовательных услуг / www.marketing/spb.ru

7. Повышение конкурентоспособности регионального вуза в условиях экономики знаний: монография /Под ред. Веселовского М.Я., Измайловой М.А./ - М.: Издательство «Научный консультант». 2015 - 200 с.

8. Республикасининг 2020 йил 23 сентябрдаги УРК,-637-сон "Таълим туFрисида"ги Конуни. - https://lex.uz/docs/5013007

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 2 (111)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.