Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ БЕРУВЧИ ТИЗИМЛАРНИНГ ИНТЕРФЕЙСИНИ ЛОЙИҲАЛАШТИРИШ'

ТАЪЛИМ БЕРУВЧИ ТИЗИМЛАРНИНГ ИНТЕРФЕЙСИНИ ЛОЙИҲАЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

57
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / тизим / интерфейсм / лойиҳалаштириш / дизайн / фойдаланувчи / сценарий / education / system / interface / design / design / user / scenario

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шамилжон Хасанович Рустамов

Мақолада, таълимни ахборотлаштириш доирасида янги ахборот технологиялари педагогик методларини қўллаб-қувватлашнинг ҳар қандай воситасини ишлаб чиқишда педагогик ва эргономик талабларни ҳисобга олиш ҳамда уларнинг бажарилишини назорат қилиш зарурлиги ҳақида фикр юритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article gives an idea of the need to take into account pedagogical and ergonomic requirements in the development of any means of supporting pedagogical methods of new information technologies within the framework of educational informatization, as well as control over their implementation.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ БЕРУВЧИ ТИЗИМЛАРНИНГ ИНТЕРФЕЙСИНИ ЛОЙИҲАЛАШТИРИШ»

ТАЪЛИМ БЕРУВЧИ ТИЗИМЛАРНИНГ ИНТЕРФЕЙСИНИ

ЛОЙИХДЛАШТИРИШ

Шамилжон Хасанович Рустамов

ТАТУ Карши филиали

АННОТАЦИЯ

Маколада, таълимни ахборотлаштириш доирасида янги ахборот технологиялари педагогик методларини куллаб-кувватлашнинг хар кандай воситасини ишлаб чикишда педагогик ва эргономик талабларни хисобга олиш хамда уларнинг бажарилишини назорат килиш зарурлиги хакида фикр юритилган.

Калит сузлар: таълим, тизим, интерфейсм, лойихалаштириш, дизайн, фойдаланувчи, сценарий.

DESIGNING INTERFACE OF EDUCATIONAL SYSTEMS

ABSTRACT

The article gives an idea of the need to take into account pedagogical and ergonomic requirements in the development of any means of supporting pedagogical methods of new information technologies within the framework of educational informatization, as well as control over their implementation.

Keywords: education, system, interface, design, design, user, scenario.

КИРИШ

Таълим берувчи тизимларнинг интерфейсини лойихалаштириш хдкида фикр юритадиган булсак, ушбу максадга эришиш учун иккита асосий вазифани: интерфейс схемаси ва интерфейс дизайнини ишлаб чикишни хал килиш керак булади.

Фойдаланувчи интерфейсини лойихалаштиришда иккита мухим боскични ажратиб курсатишимиз мумкин [1]:

1) фойдаланиш сценарийларини яратиш;

2) умумий таркибни лойихалаштириш.

Дастурий таъминот тизимидаги харакатларнинг одатий сценарийлари хар бир фойдаланувчи турининг функционал эхтиёжларидан келиб чикиб белгиланади. Кейинчалик, улар укув тизими интерфейсининг умумий

тузилишини лойихалашда ёрдам беради. Фойдаланувчи интерфейси хар доим тизимни яратилишининг дастлабки боскичида тизим иштирокчиларининг эргономик ва кулай ишлаши учун ишлаб чикилган. Дастурий таъминот тизимининг эргономик ва кулай интерфейсининг асосий тамойили - сичконча тугмасини "уч марта босиш" коидаси билан белгиланади. Рамзий маънода, бу энг мухим ва тез-тез фойдаланиладиган функциялар сичкончани максимал уч марта босиш имкониятига эга булишини англатади.

Функционал талаблар асосида энг куп ишлатиладиган одатий сценарийларни белгилаб оламиз.

Мавзу буйича мутахассис-экспертлар сценарийлари:

1. Билимлар базасини тахрирлаш интерфейси очиш. Мутахассис-эксперт максадларни яратади ва унинг параметрларини аниклайди, сунгра уни саклайди.

2. Билимлар базасини тахрирлаш интерфейси ишга туширилади ва аник максад танланди. Максад учун мутахассис-эксперт шарт яратади ва унинг хусусиятларини аниклайди.

3. Билимлар базасини тахрир килишни бошлаш, мутахассис-эксперт мавжуд холатни излашни бошлайди ва топилган шартни белгиланган максадга кушади [2].

4. Мутахассис-эксперт керакли максадни кидиришни бошлайди ва уни тахрир килади, сунгра узгаришларни куллайди.

5. Мутахассис-эксперт форум мавзуси тармогини очади ва керакли мавзу буйича хабарларни кушади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дифференциал таълим муаммоси урта таълим муассасаларининг анъанавий муаммоларидан биридир. Унинг услубий асослари Ю.К. асарларида уз аксини топган. Бабанский, А.А. Бударного, Б.П. Есипова, У. Зубаидова, А.А. Кирсанова, И.Я. Лернер, Э.С. Рабунский, И.Э. Унт, Ж. Шарипов, Н.М. Шахмаева ва бошкалар

Талабаларнинг маънавий ва индивидуал кобилиятини урганиш Л.С.нинг асарларида уз аксини топди. Вйгоцкий, И.В. Дубровина, З.И. Калмикова, В.А. Крутецкого А.Н. Леонтиев, Н.А. Менчинский, Н.Ф. Тализина, Б.М. Теплова ва бошк.

Ушбу муаммонинг турли жихатлари олимлар томонидан урганилган,

C. В. Алексеев, В.А. Гусев, М.И. Зайкин, Ю.М. Колягин, М. Нугмонов, Г.И. Саранцев, И.М. Смирнов, А.А. Бирлаштирувчи, Н.А. Терешин, В.В. Фирсов ва бошкалар Ушбу олимлар табакалаштирилган таълим назарияси ва амалиётини урганишга катта хисса кушдилар.

С.И. каби олимларнинг асарлари. Рубинштейн [3], И.С. Якиманская [4], Н.Ф. Талйзина [5] шахсга йуналтирилган таълимнинг концепцияси ва технологиясини ривожлантириш муаммоларига багишланган.

Ушбу муаммонинг тадкикотчилари таъкидлашларича, табакалаштириш ва индивидуаллаштириш энг самарали укитиш технологияларини танлашни таъминлайди.

Бирок, олий таълимнинг методологик ва математик режасида бу масала факат мухрланган илмий маколалар ва илмий конференцияларнинг тезисларида куриб чикилади.

НАТИЖАЛАР

Укитувчи харакатларининг сценарийлари.

1. Укитувчи тизимга кириб, муаммоли вазиятлар буйича топшириклар мастерини очади, вазифаларни юбориши керак булган талабаларни танлайди, масаланинг дастлабки маълумотларини курсатади, вазифаларни жунатилганлигини тасдиклайди.

2. Укитувчи натижалар журнали сахифасини очади, гурух ва талабани танлайди, сунгра топширикларни куриб чикади ва кераклигини очади.

3. Укитувчи журнал сахифасини очиб, гурухни танлаб, узлаштириш хакидаги хамда вазифалар бажарилиши статистикаси хисоботини олишни сурайди.

4. Укитувчи талабалар руйхатини очади, улардан бирини танлайди ва унинг хусусиятлари, холати, шунингдек, тизим офлайн режимда булса, кейинги харакатлар серияси тугрисида маълумот олади. Кулда урганиш режимда укитувчи педагогик жараённи режалаштириш интерфейси билан ишлайди [6].

Масалани ечишда таълим берувчи тизимда укувчилар томонидан амалга ошириладиган харакатларнинг асосий сценарийлари:

1. Талаба тизимга кириб, масалалар руйхатига утади ва уларни ечиш учун бирини танлайди. Кейин у масала хакидаги дастлабки маълумотларини куриб чикиб, ечиш бошланганлигини тасдиклайди.

2. Масалани ечиш учун интерфейсни ишга туширади. Талаба калит сузлар ёрдамида гипотезани излайди. Текшириш учун гипотезани танлайди ва суров утказади.

ЗГ I 1 w w

. Талаба тизимга киради, сунгра узи хакидаги маълумотларни шахсий хусусиятлари хамда маълумотларини куриш учун танлайди.

Керакли функционаллик ва харакатларнинг асосий сценарийларини хисобга олган холда тизим интерфейсларининг схемаларини ишлаб чикади.

Мутахассис асосий операцияларни бажариши учун сахифалар орасидаги утиш интерфейсининг схемаси такдим этилади[7].

Ишлаб чикилган укитувчи интерфейсининг диаграммаси анча мураккабдир. У асосий сахифага нисбатан учта чакирикка эга булган сахифаларни чакириш схемалари мавжуд булса хам, хар бир функция асосий сахифага нисбатан чакирилганда сичконча тугмасини "уч марта босиш", шунингдек, хар бир функция давомида кушимча курсатмалар, масалан, "кенгайтирилган созламалар вазифаси мастерида" шарти бажарилади.

Юкорида айтиб утилганидек, интерфейс схемасини ишлаб чикиш ва тавсифлаш билан бир каторда, таълим берувчи тизимнинг шакллари ёки сахифаларини лойихалаштириш керак булади.

Дизайн хам эстетик, хам эргономик жихатдан мухимдир.

Рассом-дизайнер интерфейс дизайнини унинг кулай ва самарали ишлатилишини хисобга олган холда, шунингдек, интерфейс ноёб, таникли, эсда коларли ва ижобий хис-туйгуларни уйготиши кераклигини инобатга олган холда ишлаб чикади[8].

Илова интерфейси дизайнини ташкил этувчи асосий элементлар:

1) шакл - элементларнинг услуби;

2) ранг;

3) шрифтлардан иборат.

Интерфейс дизайни учун жуда тез-тез карама-карши талаблар куйилганлиги сабабли, масалан, нафислик ва расмийлик, гайриоддийлик ва эргономиклик, укув тизими учун бир нечта турли хил сахифалар дизайнлари тугрисида карор кабул килиш мантикан тугри келади. Асосий сахифа учун ёркин ва гайриоддий интерфейс ишлатилади, баъзилари эса камдан кам кулланилади, булар контактлар, ишлаб чикувчилар хакидаги маълумотлар ва шу кабилар булиши мумкин. Укув жараёнининг интерфейси учун минимал нафислик билан дизайн ишлаб чикилган, буни "асосий" деб атаймиз[9].

МУХОКАМА

Сахифа интерфейси дизайни ноёб объект булиб, у тизимнинг максади, замонавий тенденциялари ва дизайнернинг дидини акс эттиради. Албатта, дизайн тизимнинг алмаштириладиган кисмидир, аммо унинг хар бир вариантида куйидаги хусусиятларни:

1) асбоблар ва меню элементларининг кулай жойлашиши;

2) фон ва унинг асосий ранглари;

3) матн шрифти, унинг хажми ва ранги;

4) кушимча интерфейс элементларининг ранги ва декоратив элементларини хисобга олиш керак булади.

Асосий сахифа дизайнида, турли хил элементларни ва мухим маълумотлар учун катта хаволаларни, шунингдек тизимнинг асосий хусусиятларини акс эттириш учун блокларни ажратиб курсатиш учун бир нечта ёркин ранглардан фойдаланади.

Тизимнинг асосий интерфейсининг инструментал блокларини жойлаштириш учун шаблон сифатида иккита устун шаклида дизайн танланди.

Чап кисми меню ва кушимча воситалар учун, марказий кисми эса асосий сахифа учун мулжалланган. Ушбу тартибни осонгина таниб олиш мумкин хисобланади [10].

Асосий сахифа дизайни услуби - бир хил ва асосий сахифага хос блокларнинг йуклиги билан ажралиб туради. Асосий фон сифатида ок ранг танланган, чунки у акроматик ва амалий жихатдан деярли барча бошка сахифалар билан уйгунлаштирилган. Тизим элементларининг асосий ранги -кук - кук диапазоннинг соялари бошкаларга караганда ёмонрок деб кабул килинганлиги ва шу туфайли узок муддатли кузатишдан сунг кузлар камрок чарчаганлиги хисобга олинган холда танланган [3].

Шрифтларнинг асосий ранги сифатида тук кук ранг олинади, чунки кора ранг билан солиштирганда у фон билан камрок контрастни келтириб чикаради, сузларнинг укилишини бузмайди. Шундай килиб, ушбу шажаранинг хар бир тугуни максад булиб, унга эришиш учун аник шартларни бажариш керак. Х,ар бир шарт оддий ёки мураккаб булиши мумкин, яъни унинг бажарилиши учун янада мураккаб шароитлар талаб этилади.

Барча тугунларнинг тулик ухшашлигига карамай, ушбу билимлар базасида билимларни хакикий саклашни амалга ошириш учун куйидаги тугун турлари талаб килинади ва такдим этилади.

Оддий тугун одатий маънода максад учун шарт хисобланади.

Мукобил - шартнинг бу тури мукобил шартларнинг хар хил тупламларида бажарилиши мумкин булган кийин вазиятларда зарурдир. Масалан, "тармок оркали маълумотларни узатиш" максади "Этхернет", "Wи-Фи" ва хк. тармок турига караб хар хил шартларни талаб килади. Шунинг учун ушбу максадлар учун мукобил гурухлар яратилади. Максадларнинг хар бир даражасида маълум бир вазифада факат битта мукобил гурухи ишлайди ва муаммоли вазиятни яратишда укитувчи ушбу вазифада ишлайдиган мукобилларнинг маълум бир сохасини курсатиб беради.

Шартлар гурухи - бу бошка максадлар тупламини уз ичига олган ва шартлар тупламини гурухлаш учун махсус яратилган тугун хисобланади. Факатгина шартларни/максадларни кулай ва визуал такдим этиш функцияларини бажаради. Файл тизимидаги папкалар билан ухшашлик бу ерда мос келади.

Максаднинг барча шартлари билимлар базасидаги маълумотлар замонавий ва изчил булиши учун куйидаги талабларга жавоб бериши керак.

1. Ортикча булмаслик - кераксиз шартлар булмаслиги керак, уларсиз максад аллакачон бажарилган. Керагидан ортиклик баъзи билимларни талкин килишнинг куплаб вариантларини ва максадга эришиш фактини аниклаш кийинлигини келтириб чикаради. Ортикча булмаслик, худди шу шартларга эришишни талаб киладиган турли хил максадларни яратишда хам намоён булади. Бундай холда, максадни юкори даражадаги максад харакати шарти сифатида танлашда ноаниклик, шунингдек, агар максадлардан бири хато билан яратилган булса, маълумотлар базаси маълумотларининг долзарблигини ёъкотиш эхтимоли мавжуд булади.

2. Изчиллик - шартларнинг бир вактда бажарилиши карама-каршиликларга олиб келмаслиги керак. Агар берилган максад шартларини бир вактнинг узида бажариш маълум шартларнинг бажарилмаслигини келтириб чикарадиган карама-каршиликларни келтириб чикарадиган булса, у холда максад автоматик равишда эришиб булмайдиган булиб колади.

3. Мустакиллик - максаднинг маълум бир шартини бажариш ушбу максадга тегишли булган бир ёки бир нечта шартларга боглик булмаслиги керак. Агар бундай холат руй берса, унда унга боглик булган шартни кушиб куйиш максадга мувофикдир.

Шундай килиб, хар бир шарт атомарний, мустакил ва иложи борича содда булиши керак.

Агар баъзи бир максадларга нисбатан баъзи бир шарт ёки шартлар бажарилмаса, муаммо юзага келади (хато, нотугри ишлаш). Карама-каршилик хар кандай тарзда ифодаланиши мумкин: огзаки тавсиф, тасвир, бошка хар кандай мультимедиа маълумотлари, шунингдек, ушбу фактни намойиш килувчи интерактив харакатлар. Ушбу маълумотлар базасидан фойдаланиб, муайян вазифа учун муаммолар аникланади ва унинг асосий хусусиятлари, масалан, мураккаблиги хисоблаб чикилади.

Шажаранинг хар бир кирраси устувор ахамиятга эга, бу икки ёки ундан ортик шарт бир вактнинг узида бажарилмаса, кандай муаммо юзага келишини аниклашга имкон беради.

Билимлар базаси муаммо базаси билан биргаликда мавзу буйича мутахассислар томонидан яратилади ва расмийлаштирилган билимлар билан мавзу доирасини акс эттиришнинг долзарблиги учун катта масъулият юклайди. ^ар кандай билим тизимида мутахассисларга алохида масъулият юкланади.

Хатолардан сугурта килиш факат малакали мутахассислар танланиб, билим базаларидаги карама-каршиликларни текшириш ва кидириш алгоритмларини излаб топилгандагина мумкин булади.

Бирок, асосий карама-каршиликлардан кочиш ва "Ортикча булмаслик, изчиллик, мустакиллик" коидаларини бажариш учун бир катор асосий алгоритмлар кузда тутилган. Масалан, билимлар базасидаги номувофикликнинг асосий сабабини олдини олиш - бу билимлар базаси шажарасида циклларни шакллантиришдир. Бу шуни англатадики, мутахассис максадга (шажаранинг юкори кисмига) бирон бир максад кушиш даражасида талаб килинадиган холатлардан бири сифатида (шажаранинг пастки кисми) шартни кушиши мумкин, шунда шажаранинг пастки кисмидаги каби юкори кисмида хам хеч булмаганда битта шарт мавжуд булади. Бу коида аник, чунки у барча зарурий шартлар сонини аниклаш алгоритмининг айланишига олиб келади.

Иккинчи коида - мутахассис максадни яратганда ва унга эришиш шартлари билимлар базасидаги бошка максадлар билан бир хиллигини курсатганда "эгизак максадлар" ни яратишнинг олдини олиш лозим. Бундай холда, ноаниклик хусусияти кондирилмайди.

ХУЛОСА

Умуман олганимизда, барча дизайн вариантларида сахифа 800х600 пиксел учун оптималлаштирилган элементларнинг жойлашувига эга булиб, бу хатто илгари ишлаб чикарилган мониторларда хам илова билан кулай ишлашга имкон беради. Мутахассис билимлар базасини яратганда иккала коидаларни

хам дастурий жихатдан осонликча текшириши мумкин. Иккинчи коида максадга шартлар кушилиши ва бироз нокулайлик тугдириши мумкин булган махсус тартибни талаб килади. Бирок, долзарблик ва изчилликка эришиш янада юкори максад хисобланади.

Идеал холда, мутахассис хар бир максад-шарт жуфтлиги ва тегишли муаммони тавсифлаши керак. Бирок, бу жуда машаккатли ва баъзи холларда хаддан ташкари такрорланишга олиб келади, шунинг учун биз муаммоларни талкин килиш учун бир катор коидаларни кабул киламиз.

1. Агар маълум бир максадга боглик булган шарт учун муаммонинг тавсифи аникланмаган булса, унда бу шарт бажарилмаса, муаммо аникланган дастлабки юкори турган шарт муаммоси намоён булади деб хисобланади. Бу мантикан тугри хисобланади, чунки куйи даражадаги хар кандай шарт бажарилмаса, юкори даражадаги шартлар бажарилмайди.

2. Агар бир вактнинг узида бажарилмайдиган бир нечта шартлар мавжуд булса, унда юкори ахамиятга эга булган шарт муаммоси максаднинг юкори погонасидан бошлаб пайдо булади.

REFERENCES

1. Петров М.Н. Компьютерная графика: учебник. - СПб: Питер, 2003. - 736 с.

2. M.L. Niess, "Preparing teachers to teach science and mathematics with technology: Developing a technology pedagogical content knowledge.", Teaching and Teacher Education 21, 509-523 (2005).

3. F. Barreto and V. Benitti "Exploring the educational potential of robotics in schools: A systematic review." Computers & Education 58, 978-988 (2012)

4. Electronics and Applications, 2009 4th IEEE Conference on Industrial Electronics and Applications.

6. Рустамов Ш. Интеллектуал таълим тизимлари ва уларнинг стратегияси. УзМУ хабарлари. Тошкент. 2021. № 1/3/1.144-147-б.

7. P.M.Jalolova. Methods of atomic physics classes organization based on e-learning technologies // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences №12 С.1547-1553 . Germany. 2020

8. P.M.Jalolova. Theoretical- methodological aspects of quantum physics section in the credit module system // Solid State Technology Volume: 63 Issue: 6 Publication . С.152-158 Year: 2020 (Scopus)

9. P.M.Jalolova. Методы использования информационных технологий в изучении физики. // Materialien von XVI International wissen schaftliche und praktische Konferenz Modernes 1wissenschaftliches Potenzial 28. Februar - März 2020 , Volume 11.: Berlin. С.69-73.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.