CC BY
8ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
e-ISSN: 1694-8610
№2/2023, 113-119
УДК: 947.1
DOI: https://doi.org/10.52754/16948610 2023 2 14
ТАЛАС (АТЛАХ) САЛГЫЛАШУУСУНУН ТАРЫХЫЙ -МАДАНИЙ МУРАС КАТАРЫ ИЛИМИЙ-ТЕОРИЯЛЫК НЕГИЗДЕМЕСИ: ЖАЦЫ ИЛИКТвЭЛвР,
К9З-КАРАШТАР
НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКОЕ ОСНОВАНИЕ ТАЛАСА (АТЛАХА) КАК ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ: НОВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ, ТОЧКИ ЗРЕНИЯ
THE SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATION OF TALAS (ATLAH) AS A HISTORICAL-
CULTURAL HERITAGE: NEW RESEARCH, VIEWS
Жусупова Моймол Молдобековна
Жусупова Моймол Молдобековна Zhusupova Moimol Moldobekovna
т.и.к., доцент, Талас мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Талаский государственный университет Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Talas State University
ТАЛАС (АТЛАХ) САЛГЫЛАШУУСУНУН ТАРЫХЫЙ -МАДАНИЙ МУРАС КАТАРЫ ИЛИМИЙ-ТЕОРИЯЛЫК НЕГИЗДЕМЕСИ: ЖАЦЫ ИЛИКТввЛвР, КвЗ-КАРАШТАР Аннотация
Макаланын акталдуулугу Борбордук Азиянын тарыхы YЧYн олуттуу из калтырган окуялардын бири - 751-жылдагы Талас суусунун боюндагы Атлах шаарынын жанында болуп еткен салгылашуу женYнде жацыча кез караштар, иликтеелердY ачууга аракет жасоо учурдун талабы. Орто кылымдардагы Улуу жибек жолунда орун алган ири шаарлардын бири болгон Атлах шаарынын чалдыбары учурда Кыргызстандын Талас облусуна караштуу Манас районунун алкагындагы Жоон-Тебе айылында жайгашкан. Демек, бул тарыхый окуя жалац гана Кыргызстан YЧYн эмес, жалпы Борбордук жана Ички Азия, Сибирь, Алтай YЧYн да терец из калтыргандыгы маалым. Андыктан макалада тарыхый ордун дагы тактоо YЧYн кээ бир булактардын негизинде анализдер жYргYЗYлДY. Атлах салгылашуусу болуп еткен аймактагы рун жазуусу менен жазылган таш эстеликтин тарыхын жана чечмеленишине дагы изилдее жYргYЗYЛYп, макалага кошулду.
Ачкыч свздвр: Атлах, борбордук Азия, Жоон-Дебе айыл, таш эстелик, археологдор, рун жазуусу, Манас району, музей, экспонат.
Научно-теоретическое основание Таласа (Атлаха) как историко-культурного наследия: новые исследования, точки зрения
Аннотация
В статье предпринята попытка раскрыть в новых ракурсах и исследованиях одно из событий, оставивших значительный след в истории Центральной Азии - сражение, произошедшее у города Атлаха на реке Талас в 751 году. Города Атлаха, одного из крупнейших городов на Великом шелковом пути в средние века, в настоящее время расположена в селе Жоон-Добе Манасского района Таласской области Кыргызстана. Поэтому это историческое событие не только для Кыргызстана, известно, что он оставил глубокий след в Средней и Внутренней Азии, Сибири и Алтае в целом. Поэтому анализ был проведен на основе некоторых источников с целью уточнения исторической позиции в статье.
История и интерпретация рунического каменного памятника в районе, где произошла битва при Атлахе, были дополнительно исследованы и дополнены в статье.
The Scientific and Theoretical Foundation of Talas (Atlah) as a Historical-Cultural Heritage: New Research, Views
Abstract
The article attempts to reveal from new perspectives and research one of the events that left a significant mark on the history of Central Asia - the battle that took place near the city of Atlakha on the Talas River in 751. The city of Atlakh, one of the largest cities on the Great Silk Road in the Middle Ages, is currently located in the village of Joon-Tobe, Manas district, Talas region of Kyrgyzstan. Therefore, this historical event is not only for Kyrgyzstan, it is known that it left a deep mark in Central and Inner Asia, Siberia and Altai as a whole. Therefore, the analysis was carried out on the basis of some sources in order to clarify the historical position in the article. The history and interpretation of the runic stone monument in the area where the Battle of Atlach took place was further researched and supplemented in the article.
Ключевые слова: Атлах, центральной Азии, село Жоон-Добе, каменный памятник, археологии, руническое надпись, Манасский район, музей, экспонат.
Keywords: Atlakh, central Asia, Joon-Dobe village, stone monument, archeology, runic inscription, Manas region, museum, exhibit.
Киришуу
Кыфгыз Республи^^н^ жaшaп жaткaн ap биp жapaн e3 тapыxын теpец тYШYHYY жaнa arnrn сaбaктapын эске aлуу менен raM Кыpгызстaндын келечегинин eнYГYY бaгыттapын TYYpa ammTa^ келечек муун YЧYн бекем пaйдубaл TY3Yn, eзYHYн оpдун ээлей aлaт.
Боpбоpдук Aзиядa ^iprb^ap бaйыpкы жaнa уюткулуу элдеpдин б^и болгондугун бaйыpкы жaзмa тapыxый булaктap жaнa соцку тaбылгaлap тaстыктaп келгени amm.
Элибиз тapыxтын тaгдыp чечYYЧY сыноолоpунaн eTYn, эл кaтapы сaктaлып, e3 aлдынчa мaмлекетке ээ болдук. Быйыл эгемендуу мaмлекет болгонубузгa 32 жыл болду. Эгемендуу мaмлекетке жетуубуз биздин aтa-бaбaлapдын кеменгеpлигинин, бaaтыpдыгынын жaнa aлысты кepe билгендигинин негизинде гата жapaлды деп aйтуугa толук негизибиз бap.
Кыpгызстaндын жaнa жaлпы Боpбоpдук Азиянын тapыxы учун олуттуу из талтьфган окуялapдын биpи - 751-жылдын июль aйындaгы Тaлaс суусунун боюндaгы Aтлax шaapынын жaнындa болуп eткeн иpи сaлгылaшуу болуп сaнaлaт.
Оpто кылымдapдaгы Улуу жибек жолундa оpун aлгaн иpи шaapлapдын биpи болгон ATrax шaapынын чaлдыбapы учуpдa Кыpгызстaндын Тaлaс облусунa кapaштуу Maнaс paйонунун aлкaгындaгы Жоон-Дeбe aйылындa жaйгaшкaн. Демек, бул TapK^rn окуя жaлaц гата Кыpгызстaн учун эмес, жaлпы Боpбоpдук жaнa Ички Азия, Сибиpь, Aлтaй учун дa теpец из кaлтыpгaндыгы мaaлым.
Бул тapыxый сaлгылaшуу жaлпысынaн Чыгыш aтaлгaн иpи мейкиндиктин эки бaшкa бучкaгынын - кун бaтыштaн Apaп xaлифaты менен кун чыгыштaн Тaн мaмлекетинин гaнa тиpешуусу болуп чектелбестен, жеpгиликтуу туpк жaнa бaшкa кaлктapынын дa ич apa aтaaндaш тaндоосунун кaгылышуусу дa болуп кaлгaн. Бул окуя, биp эле учуpдa, Азиянын чыгышы менен бaтышын мaдaний жaнa теxнологиялык жaктaн шиpелткен дa бapaктapгa ээ.
Тaлaс сaлгылaшуусу бул - Кыpгызстaндын тapыxы гaнa эмес дуйталук тapыx учун aбдaн мaaнилуу окуя. Бул сaлгылaшуу кeптeгeн дуйм eлкeлepунун тapыx китептеpинде тapыxты eзгepткeн окуя кaтapы оpун aлып, окутулуп келет. Оpто кылымдaгы Aтлax шaapы 751-жылы aнын жaнындa apaб жaнa кытaй aскеpлеpинин оpтосундa сaлгылaшуу болуп, arnrn жыйынтыгы кapлуктapдын туpк уpуулapынын биpинчисинин пaйдaсынa чечилгени менен белгилуу. Тaлaс (Aтлax) сaлгылaшуусу aдaмзaт TapM^^^^ эц иpи жaнa эц мaaнилуу сaлгылaшуулapдын ондугунa киpген.
Aтлax сaлгылaшуусунун келип чыгуу себептеpи, жуpушу жaнa тapыxый мaaниси коомчулуккa белгилуу, aл эми окуянын болуп eткeн оpду, Тaлaс суусунун жээгинен тaбылгaн тaш эстеликтин тaбылышы жaнa жaцы иликтeeлep жaлпы эле окумуштуулapдын жaнa бул окуяга кызыккaн жapaндap учун дaле болсо кызыгууну жapaтып келет. Бaшкaчa aйткaндa илим дуйнeсундe Боpбоpдук Aзиядaгы тapыxый eнугуунун жуpушун aлдын ana белгилеген эбегейсиз окуяга бaa беpуугe кызыгуу ушул кунгe чейин бaсaцдaй элек. Aлгaч сeзду Aтлax шaapы жeнундe болсо.
Оpто кылымдaгы A^ax шaapы менен биpдей Жоон-Дeбe конушу Кыpгызстaндын aймaгындa, Тapaз конушунaн 15 чaкыpым туштуктe, Кaзaкстaн менен чектеш жеpде жaйгaшкaн. 10-кылымдын геогpaфы aль-Maкдиси мындaй деп кaбapлaйт: «A^ax -
аянты боюнча негизги шаарга (Таразга) барабар чон; шаар, анын айланасында дубал бар, Мединада курулма мечит, Рабадда базарлар бар» деп да жазат. (Волин, 1960,83 б ).
Советтик окумуштуулар А.Н. Бернштам жана П.Н. Кожемяко Атлах бул - Талас облусунун Манас районундагы Кецеш айылынын тYндYк четинде жайгашкан Жоон-Дебе конушунда жайгашкан. 9ткен кылымдын 50-жылдарындагы картада жана илимпоздор тарабынан жарыяланган схемаларда конуштун узундугу 3 кмдей болгон сырткы чеп дубалдары, ошондой эле жалпы елчемY 140 х 250 цитадел менен борбордук урандылар даана керYHYп турат деген пикирлерин билдиришкен. (Бернштам,1997, 118 б). Тактап айтканда 1930-жылдардын акырында тарыхчы жана археолог Александр Натанович Бернштам (1910-1956), ал эми 1950-жылдары кыргызстандык археолог Петр Никитович Кожемяко (1918-1973) бул шаар чалдыбарын алгач археологиялык иликтееден еткерYшкен (Бернштам,1997, 145-224 б.) жана аны Атлах шаарынын орду катары жоромол кылышкан. Бирок бул жай атайын корукка айлана элек кезде кыштактын айыл чарбасындагы кийинки дын; бузуу иш-аракеттери шаар чалдыбарын сактоого елчеесYЗ зор кесепетин тийгизген. Сыртка кыйла чыгып турган дубалдардын айрым урандылары айыл чарба иштеринин кесепетинен уратылып, дээрлик тYзелYп калган.
Ал эми Атлах шаарынын ордунан табылган таш эстеликтин тарыхы темендегYче: 1987-жылы бул шаар чалдыбарынан руна сымал алфавитинде бир сез жазылган таш жаргылчактын жартысы табылган.
Аны илим чейресYне жарыя кылган белгилYY казак археологу, академик Карл Молдахметович Байпаков (1940-2018) бул рун жазма эстелигинин эстампажын орусиялык тYрколог, рун таануучу Сергей Григорьевич Кляшторныйга (1928-2014) жиберген. (Кляшторный, 2001, 289-290б). Профессор С.Г.Кляшторный бул жаргылчак таш сыныгындагы (петроглифтик) жазууну "Атлах" (Atlay) - "кечмелик", б.а. Талас дарыясынан еЙYЗ-бYЙYЗге жецил "аттап етчY, оцтойлуу кечмелик" деп Байпаков К.М. чечмелеп окуган. (Байпаков, 2013, 88 б). Ал эми учурдагы окумуштуулардын пикирине таянсак, тарыхчы жана нумизмат Александр Михайлович Камышев (1953-жылы туулган) белгилегендей, С.Г.Кляшторный Атлах шаарынын орду - Жоон-Тебе шаар чалдыбарын орто кылымдардагы «Тараз шаарынын чалдыбарынан батышыраакта 15 чакырымдай алыстыкта жайгашкан» («Этот осколок был обнаружен на городище Джувантобе, (транскрипция С.Г.Кляшторного) расположенного в 15 км к западу от городища древнего Тараза, на берегу р. Талас») деп техникалык ката кетирип жазып алган экен. Чын-чынында, «батышыраакта» эмес, «тYштYГYреекте» ("южнее") деп жазышы керек болчу. Анын байкоостон кеткен мYЧYЛYштYГYHYH айынан бул жацылыштык башка да илимий адабиятка механикалык тYPде кечYPYЛYп келет. Дал ушул калпыстыктын айынан Жоон-Тебе шаар чалдыбарын азыркы Тараз шаарынын батышынан (бYГYHкY Казакстандын аймагынан) издеп жYргендер бар, деп А.М.Камышев ез сын пикирин 2022-жылы жарык керген интернеттеги макаласы аркылуу ортого салган. Ал эми ез макаласында С.Г.Кляшторный даана эле : "1930-жылдардын аягында
Жоон-Тебе шаар чалдыбарын А.Н. Бернштам изилдеген жана ал аны орто кылымдардын эрте мезгилиндеги Атлах шаарынын орду деп белгилеген" деп Кляшторный С.Г. жазган. (Камышев, 2022, 33 б.) Азыркы мезгилде бул жазма эстелик Казакстандын Борбордук мамлекеттик музейинде ( ЦМК КП № 20488) сакталып келет. А.С.Аманжолов андагы текстти «аб албаF» - «ан уулоо» деп которгон ез вариантын да сунуштаган. (https://bitig.kz/?lang=r&mod=1&tid=5&oid=166,2022,33 б)
Биздин пикирибизде, С.Г.Кляшторныйдын сунушу туура, анткени жаргылчак ташка анчылык жаатында жазуунун кеп деле кажети жок, ал эми суу кечмеликти да туюнткан топонимди таш жаргылчакка жазуу ыктымалга алда канча жакын. 2023-жылдын 26-апрелинде Талас мамлекеттик университетинин тарыхчы-окумуштуусу Жусупова Моймол Молдобековнаны демилгеси менен делегация тYЗYЛYп, Казакстан Республикасынын Алма-Ата шаарынын Борбордук Мамлекеттик музейинде илимий иш сапар барышып, таш эстеликти керYп, музейдин археология белYMYHYн башчысы, археолог Набира Тулежановна менен пикир алмашып, келечекте бирге иликтеелер, илимий долбоорлор менен иштееге келишим тYЗYлдY. Таш эстеликти жеринен барып таанышуу менен жаныча пикирлер жана бул мезгилге чейин изилденген кез-караштарга анализдер пайда болду.
Атлах салгылашуусуна тиешелYY деп эсептелген тарыхы терец таштагы жазуунун маанисин, чечмеленишин иликтее YЧYн белгилYY окумуштуу, археологдорго, рун жазуусун окушкан адистерге кайрылууга туура келди. БелгилYY тYрколог, окумуштуу Таалай Абдиев жана таштагы жазууларды окуган адис-окумуштуу Нурдин Усеевдер рун таануучу Сергей Григорьевич Кляшторныйдын (1928-2014) жаргылчак таш сыныгындагы (петроглифтик) жазууну "Атлах" (АЙау) - "кечмелик", б.а. Талас дарыясынан еЙYЗ-бYЙYЗге жецил "аттап етчY, оцтойлуу кечмелик" деге вариантын туура деп тастыкташууда. Жыйынтыктап айтканда Кыргызстандын жана жалпы Борбордук Азиянын тарыхы YЧYн олуттуу из калтырган окуялардын бири - 751-жылдын июль айындагы Талас суусунун боюндагы Атлах шаарынын жанында болуп еткен ири салгылашуунун мааниси терец.
Орто кылымдарда Улуу жибек жолунун таманында орун алган ири шаарлардын бири болгон Атлах шаарынын чалдыбары учурда Кыргызстандын Талас облусуна караштуу Манас районунун алкагындагы Жоон-Тебе жергесинде турат. Арийне, бул тарыхый окуя жалац гана Кыргызстан YЧYн эмес, жалпы Борбордук жана Ички Азия, Сибирь, Алтай YЧYн да терец из калтыргандыгы шексиз.
Бул тарыхый салгылашуу жалпысынан Чыгыш аталган ири мейкиндиктин эки башка бучкагынын - кYн батыштан Арап халифаты менен ^н чыгыштан Тан мамлекетинин гана тирешYYCY болуп чектелбестен, жергиликтYY тYрк жана башка калктарынын да ич ара атаандаш тандоосунун кагылышуусу да болуп калган. Бул окуя, бир эле учурда, Азиянын чыгышы менен батышын маданий жана технологиялык жактан ширелткен да барактарга ээ. Аааламдашуу доорундагы ар бир элдин нарк-насилин, маданиятын, баалуулуктарын терецдетип YЙренYYДе бул илимий-изилдее иштерибиздин тарбиялык мааниси зор экендигин белгилее менен жалпы элдин, елкебYЗДYн желегин бийик желбиретип, илимий ийгиликтерди багындырып, батыш, чыгыш цивилизацияларында муундан-муунга биримдиктин, ынтымактын, достуктун кепYресY тYЗYлеерYне шек жок.
Адабияттар
1. Волин С.Л. (1960) Сведения арабских источников 1Х-Х1У вв. о долине реки Талас и смежных районов // Труды НИАЭ АН Казахской ССР.- Алма-Ата, - Т. 8.
2. Бернштам А.Н. (1997) Памятники старины Таласской долины //Избранные труды по археологии и истории Кыргызстана. - Бишкек. Т I,- 560 с.
3. Бернштам А.Н. (1997) Памятники старины Таласской долины //Избранные труды по археологии и истории Кыргызстана. - Бишкек. Т I,- 560 с.
4. Кляшторный С.Г. (2001) Рунические надписи Таласа: проблемы датировки и топографии //Известия МОН КР, НАН КР. - №1. С. 88-91.
5. Байпаков К.М. (2013) Древняя и средневековая урбанизация Казахстана (по материалам исследований Южно-Казахстанской комплексной археологической экспедиции). Книга I. Урбанизация Казахстана в эпоху бронзы - раннем средневековье. Алматы, 2012. - 390 с.Байпаков К.М. Древняя и средневековая урбанизация Казахстана, книга II. - Алматы. - 514 с.
6. Камышев А. (2022) Последствия одной ошибки в локализации города Атлах // Qojalar.Kz - Тарих. Таным. ТаFлым. - 24.11.. - [Макаланы окуган кун: 05.12.2022.] -URL: https: //kozhalar.kz/202210743-posledstviya-odnoj-oshibki-v-lokanzatsii-goroda-atlah (Дагы карацыз: Камышев А. Последствия одной ошибки в локализации города Атлах // T l s S v §i v T rihi Ö mi /Editörl r F hri Sol k, Mir m B igo sh v, Tyhtykb k Chorotegin, Moimol Cusupova. - ist b l, 2022. - С. 331
7. Надпись на каменном орудии, найденном на Жубан тобе //битиг.кз. -[Макаланы окуган кун: 06.12.2022.] - URL: https://bitig.kz/?lang=r&mod=1&tid=5&oid=166
8. Винник Д.Ф. (1963) Новые эпиграфические памятники Таласской долины // Археологические памят-ники Таласской долины. - Фрунзе. - С. 94-99; Кожемяко П.Н. Оседлые поселения Таласской долины //Археологические памятники Таласской долины. - Фрунзе, 1963. - С. 184-186.
9. https: //jornal.okgshsu.kg/index.php/vestnik/formattings.2020-2023
