КЫРГЫЗСТАНДЫН КООМДУК-САЯСИЙ ТУРМУШУНДА ДИН ЖАНА ДИНИЙ УЮМДАРДЫН ОРДУ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

ПОЛИТОЛОГИЯ

УДК 32.322. (261.7)

Б01: 10.52754/16947452_2022_4_99

КЫРГЫЗСТАНДЫН КООМДУК-САЯСИЙ ТУРМУШУНДА ДИН ЖАНА ДИНИЙ УЮМДАРДЫН ОРДУ

Козукулов Тимур Алимбекович, саяс.и.к., доцент,

I ко2ики1оу@,о$кт. кх Маметова Мээрим Равшановна, аспирант, [email protected] Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан

Аннотация. Бул макалада Кыргызстанда дин менен диний уюмдардын орду жана ролу каралат. Кыргызстандын коомдук-социалдык жашоосундагы диндин элементтери аны менен бирге диний уюмдардын структуралык жана функционалдык взгвчвлуктврунв токтолобуз. Ал уюм Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы (КМДБ) аны менен бирге Муфтият да деп аталат. Орто Азия мамлекеттеринин жакынкы тарыхында, тагыраак айтканда СССР доорунда Орто Азия жана Казахстан мусулмандарынын диний башкармалыгы (ОАКМДБ) деген мекеме саясий жактан пассив кврунгвну менен саясий айдында орчундуу орун ээлегенин айтууга болот. Коммунизм доорунда калк диний мекеме катары муфтият бар экендигин гана билишкен, бирок аны жакындан тааныган эмес деп айтууга болот. Бул уюм белгилуу чвйрвгв гана тиешелуудвй, кол жеткис же кол тийбестей алгыланганбы деген ой келет. Кыргыз коомчулугунда активдуу болбогон диний мекеме, эгемендуулуккв ээ болгондон кийин КМДБ маанилуу орунду ээлегендигин квруугв болот. Учурубуздагы Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы башкача айтканда Муфтият ОАКМДБнын мураскорубу же жацыдан куралган уюм катары иш алып баруудабы деген суроо туулат. Азыркы КМДБнын тарыхчасын карасан Кыргызстан эгемендуулуккв ээ болгондо жацыдан пайда болгон уюм катары сыпатталууда. Чындыгында коммунизм доорундагы диний уюмдан айырмаланып кандай взгвчвлук киргизилди деген маселе устундв азыркы учурга чейин эч ким изилдввгв алган эмес деп айтсак жацылыштык болбосо керек. Учурда кыргыз коомчулугунда диний мекемеге тагыраак айтканда КМДБга нааразы болгондор басымдуу экендиги анын айланасында болуп втквн окуялардан улам айтууга болот. КМДБ кыргыз коомчулугунун ишенимине ээ боло алдыбы деген ой ар бир мусулманмын деген жараанды кызыктырбай койбойт. Коомчулукта талкуу болуп келгени менен анын взгвчвлугу, кайсыл функцияларды аткарат жана милдеттерин ойлоп коюшпайт. Коомчулук жвн гана сырткы феноменинин устундв гана талаш талкуу жургузуп келуудв. Чындыгында илимий чвйрвнун да сыртында жашап келуудв. Коомчулук менен саясий чвйрвгв белгилуу учурда гана актуалдуу болот мезгил втуусу менен унутта калып да кетет. Коомдун жашоосунда взгвчв орун ээлеген Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгынын тарыхы, тузулушу жана аткарган милдеттерине структуралык-функционалдык талдоо жасалат. Макалабызда жогоруда токтолгон проблематикаларга илимий анализ жасаганга аракет кылабыз.

Ачкыч свздвр: Кыргызстан, дин, ислам, муфтият, мечит, медресе, хатибият.

РОЛЬ РЕЛИГИИ И РЕЛИГИОЗНЫХ ОРГАНИЗАЦИИ В СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЖИЗНИ КЫРГЫЗСТАНА

Козукулов Тимур Алимбекович, к.полит.н., доцент,

I ко2ики1оу@,о$кт. кх Маметова Мээрим Равшановна, аспирант, [email protected] Ошский государственный университет,

Ош, Кыргызстан

Аннотация. В данной статье рассматривается место и роль религии и религиозных организаций в Кыргызстане. Будут рассмотрены элементы религии в общественной жизни Кыргызстана, а также структурно-функциональные особенности религиозных организаций. Эта организация называется Духовным управлением мусульман Кыргызстана (ДУМК), а также носит название Муфтията. Можно сказать, что в новейшей истории стран Центральной Азии, точнее, в советское время, Духовное управление мусульман Средней Азии и Казахстана (ДУМСАК) было политически пассивным, но занимало важное место в политической сфере. Можно сказать, что в коммунистическую эпоху население лишь знало о существовании муфтията как религиозного института, но близко его не знало. Возникает вопрос, воспринималась ли эта организация как недосягаемая или неприкасаемая, как принадлежащая только определенным кругам. Можно заметить, что ДУМК, религиозный институт, не проявлявший активности в кыргызском обществе, занял важное место после обретения независимости. Назревает вопрос, является ли нынешнее религиозное управление мусульман Кыргызстана, иными словами Муфтият правопреемником ДУМСАК или же оно ведёт деятельность как новообразованная организация. Историю нынешнего ДУМК описывается как вновь образованная организация после обретения независимости Кыргызстана. На самом деле не будет ошибкой сказать, что до сих пор никому не удавалось изучить вопрос о том, какая именно особенность вводилась в отличие от религиозной организации коммунистической эпохи. Можно сказать, что большинство кыргызстанцев недовольны религиозным институтом, точнее ДУМК, в связи с происходящими вокруг него событиями. Каждого гражданина, который считает себя мусульманином интересует вопрос, удалось ли Духовному управлению мусульман Кыргызстана завоевать доверие кыргызской общины. Хотя это и обсуждалось публично, но не задумывались о его особенностях, функциях и обязанностях. Общественность обсуждала только внешние явления. По сути, она жила вне научной сферы. Она актуальна для общественной и политической сферы только в определенное время и со временем забывается. Будет проведен структурно-функциональный анализ истории, устройства и обязанностей Духовного управления мусульман Кыргызстана, занимающего особое место в жизни общества. В нашей статье мы попытаемся провести научный анализ упомянутых выше проблем.

Ключевые слова: Кыргызстан, религия, ислам, муфтият, мечеть, медресе, хатибият.

THE ROLE OF RELIGION AND RELIGIOUS ORGANIZATIONS IN THE SOCIO-POLITICAL LIFE OF KYRGYZSTAN

Kozukulov Timur Alimbekovich, candidate of political sciences, associate professor,

[email protected] Mametova Meerim Ravshanovna, postgraduate [email protected] Osh state university, Osh, Kyrgystan

Abstract. This article discusses the place and role of religion and religious organizations in Kyrgyzstan. The elements of religion in the public life of Kyrgyzstan, as well as the structural and functional features of religious organizations will considered. This organization called the Spiritual Administration of the Muslims of Kyrgyzstan (SAMK), and bears the name of the Muftiyat. It can be said that in the recent history of the countries of Central Asia, more precisely, in Soviet times, the Spiritual Administration of the Muslims of Central Asia and Kazakhstan (SAMCAK) was politically passive, but occupied an important place in the political sphere. It can be said that in the communist era, the population only knew about the existence of the muftiate as a religious institution, but did not know it closely. The question arises whether this organization was perceived as inaccessible or untouchable, as belonging only to certain circles. It can be seen that the SAMK, a religious institution that has not been active in Kyrgyz society, has taken an important place after independence. The question is brewing whether the current spiritual administration of the Muslims of Kyrgyzstan, in other words, the Muftiyat, is the legal successor of SAMCAK, or whether it operates as a newly formed organization. The history of the current SAMK described as a newly formed organization after the independence of Kyrgyzstan. In fact, it would not be a mistake to say that so far no one has been able to study the question of exactly what kind of feature introduced in contrast to the religious organization of the communist era. It can said that the majority of Kyrgyzstanis are dissatisfied with the religious institution, or rather the SAMK, in connection with the events taking place around it. Every citizen who considers himself a Muslim is interested in the question of whether the Spiritual Administration of the Muslims of Kyrgyzstan managed to win the trust of the Kyrgyz community. Although it was discussed publicly, but did not think about its features, functions and responsibilities. The public discussed only external phenomena. In fact, she lived outside the scientific sphere. It is relevant for the public and political sphere only at certain times and forgotten over time. A structural and functional analysis of the history, structure and responsibilities of the Spiritual Administration of the Muslims of Kyrgyzstan, which occupies a special place in the life of society, will carried out. In our article, we will try to conduct a scientific analysis of the problems mentioned above.

Keywords: Kyrgyzstan, religion, Islam, muftiate, mosque, madrasas, khatibiat

KиришYY• БОР6ОРДУК Азиядaгы eлкeлeрдYн коомдyк-сaясий

тyрмyшyндa дин eзгeчe мaкaмгa ээ болуу менен eз ордун сездирип келYYДe.

Динди четке тагуу же aгa ^нул бyрбaй коюу бул чоц кaтaчылыктaргa aлып

бaрaрын 70 жылдык коммунизм доорyндaгы же болбосо Kыргызстaндын

мисaлындa эгемендуулук жылдaрындaгы aбaл кYбe экендигин белгилеп

кетууге болот. Борбордук Азия eлкeлeрYHYн aрaсынaн Kыргызстaн динге

мYмкYн болyшyнчa либерaлдyy эркиндик тaaнып дин мaселесине aнчa

кийгилишпеген, бирок yбaкыт eтYYCY менен aл бaгытты тyyрa эмес деген

жыйынтыккa келишкен. 3-феврaль 2014-жылы Kоргоо Kенешинин (yчyрдa

СТнын Kоопсyздyк Kенеши) отyрyмyндa "Мaмлекеттин динге кийгилишпee

сaясaты тyyрa эмес болгон, мындaн кийин aл мaселени eз кaрaмaгынa aлaт"

[6] деген чечим келишкен. СССР yчyрyндa aзыркы диндердин турдуу

aгымдaры же yюмдaры тyyрaлyy кaлк aрaсындa эч кaндaй мaaлымaт жок

болгон. Ал yчyрдa Ислaм дини (эл aрaсындa Имaм Аззaм мaзхaбындaнбыз)

деген aH-сезим орун aлгaн. Тaшкенттеги муфтият жaнa орyстaрдын чиркeeсY

гaнa тyyрaлyy мaaлымaт болгон. Элдин aH-сезиминде 2 гaнa динден бaшкa

диндер жок сыяктуу эле. Борбордук Азия eлкeлeрY СССРдин тaркaшы менен

эгемендуулукту aлгaндaн кийин эл aрaлык мaмилелерди eз aлдынчa жYргYзe

бaштaгaндыктaн сырттaн aр турдуу диндин eкYлдeрY кире бaштaшкaндa

дYЙнeдe экeeнeн бaшкa дaгы толтyрa дин жaнa диний aгымдaр бaр экендиги

элге ^руш бaштaгaн. Ошентип эгемендYYЛYккe ээ болгон эл aр кaндaй

диндер жaнa aлaрдын eкYлдeрY менен бетме бет келишти. ^фгаз

коомчулугу eмYPYндe уктаган (кaрaпaйым кaлк жeнYндe, интеллегенциянын

кaбaры болгон as болсо дa) дин жaнa диний aгымдaр тyyрaлyy мaaлымaттaргa

ээ боло бaштaшты. Мисaлы, протестaнтизм, вaххaбийлик, сaентология жaнa

бaшкa улуттук диндер. Kоммyнизм доорyндa Орто Азия мyсyлмaн кaлкынын

буддизм тyyрaлyy дуйшлук дин кaтaрынa киргенине кaрaбaй мaaлымaттaры

болбогондугун aйтсaк жaнылыш болбосо керек. Орто Азия мyсyлмaндaры

Имaм Аззaм мaзхaбы дYЙнeдe жaлгыз дегендей гата кaбыл aлышкaндыгы

ыктымaлдyyлyк жогору экендигин белгилеп кетуу керек. ЭгемендYYЛYккe ээ

болгондон кийин Борбордук Азия мaмлекеттеринин ичинден Kыргызстaнгa

жaмгырдaн кийин чыга келген козу кaрындaй aр турдуу диндер жaнa диний

aгымдaр пaйдa боло кaлышты. Мындaй aбaл бир гата Kыргызстaндa эле эмес

кaлгaн Борбордук Азия eлкeлeрYндe дa окшош эле деп amyyra болот.

Алaрдa Kыргызстaндын денгээлиндей болбошу мумкун. Kaзaкстaндa ислaм

бaгыты боюнчa yчyрдa жетишерлик ^йгой жaрaлгaны кeрYHYп тyрaт. Ал

тушунуктер Борбордук Азия кaлкынын aH-сезиминдеги эмес жaт кeз-кaрaш

импорттолгон деп amyyra болот. Борбордук Азия eлкeлeрYHYн бaaрындa бaр

102

экендигин эч ким танбайт. Бирок Эзбекистан менен Туркменистанда жагдай бираз жумшак болушу ыктымал. Себеби бул елкелерде эгемендYYЛYктY алгандан баштап дин мамлекеттин катуу кеземелYнде экендиги маалым. Ал эми христиандык багыттагы миссионерлик бардык елкелерде исламга салыштырмалуу тыкыр кеземелге алынбаган деп айтсак жацылыш болбосо керек. Борбордук Азия елкелерYнде диний уюм жана жамааттарга ар кандай жандашат. Мисалы Кыргызстандан башка елкелерде "Таблиги Жамаат" тыйу салынган. Алар бир гана Кыргызстанда ез ишмердYYЛYктерYн кецири жYргYЗYшет [5]. Анын себеби эмнеде деп суралганда, андай уюм мамлекет тарабынан катталбагандыктан юридикалык жактан тыйу салына турган объекттин жок экендиги менен тYШYндYPYШYп келишYYДе. Кыргызстанда сырттан келген ар тYPДYY исламий жамааттар жана христианствонун протестантизм багытынын секталары жайланышкандыгын эч ким жокко чыгара албайт. Аны коомчулук да мамлекет да танбайт. Конституция да ар бир жараан каалаган динине ишенYYге жана окуусун YЙренYYге эркин экендигин, ошону менен бирге эч бир динди мамлекеттик деп тааныбайт жана кайсыл бир динге артыкчылык бербейт деп кепилдеген. Бирок 2014 -жылдагы 3-февраль кYнкY Коргоо Кецешинин чечиминде Кыргызстанда салттуу динге кенул буруулары белгиленген. Ал салттуу дин дегени Исламдын Ханафи-матуридилик жана христанчылыктын Православ багыты. Кыргызстанда ханафи-матуридиликти кYчтендYPYY максатында мамлекет тарабынан бир канча атайын чечимдер жана пландар иштелип чыгып кабыл алынган. Мамлекет ханафи-матуридилик багытына басым жасаганы менен ошол эле учурда мусулмандардын диний уюмдары кандай болуш керек деген суроого кенYЛ бурулбагандай. Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы - Муфтияттын ишмердYYЛYгYне функционалдык-структуралык анализ жасалган эмес экендигин айтууга болот. Коргоо Кенешине чейин кандай ишмердYYЛYк жYргYЗYп келишкен болсо учурда деле езгерYY болбогонун керYYге болот. Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы мекемесинин ишмердYYЛYгYне коомдук жана мамлекеттик ишмерлер, эксперттер, илимпоздор ар кандай кез-караштарын билдирип келYYДе. Бирок аны тарыхый салыштырмалуулук менен комплекстYY функционалдык-структуралык анализ толук кандуу жасалган деп айтууга болбойт. Биз тарыхый салыштырмалуулук менен структуралык-функционалдык анализ жасайбыз.

Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары. КМДБнын тарыхы,

структурасы жана функциясын анализдее. Кыргызстан мусулмандарынын

диний башкармалыгы эгемендYYЛYктY алгандан баштап тYЗYЛYп

103

ишмердуулугун жургузуп келууде деп танууланып келууде. Чындыгында ал кантип, кандайча болуп калды деген ой эч кимди кызыктырбагандай. Муфтияттын сайтында Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгынын тарыхы тууралуу 1991-жылы курулган деп жазылууда [10]. Чындыгында 1991-жылга чейин эле иштеп жаткан, ал эми СССР доорунда Кыргызстан мусулмандарынын казыяты аталышында ез ишмердуулугун жургузуп келген. Кыргызстан эгемендуулугун алгандан кийин Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы - Муфтият сезде айтылып келингени менен расмий болгон эмес. КМДБ - Муфтият официалдуу 17-сентябрь 1993-жылы каттоодон расмий еткен. Демек ал расмий статусун 1993-жылы алган [8, 181]. 1991-жылы Кыргызстан эгемендуулук алгандан кийин алгачкы Кыргызстан мусулмандарынын алгачкы Курултайы еткерулуп Кимсанбай ажы Абдырахманов Муфтий болуп шайланган деген маалымат муфтияттын сайтында жазылып турат. Андай болгону менен жогоруда белгилегенибиздей расмий каттоодон 2 жылдан кийин еткен.

Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгынын эц жогорку башкаруу органы Кыргызстан мусулмандарынын Курултайы андан кийинки орган Кыргызстан Аалымдар Кецеши. Эз алдынча кез карандысыз болуп эсептелген орган Борбордук текшеруу комиссиясы БТК да бар. Ал комиссиянын терегасы жана мучелерун Кыргызстан мусулмандары Курултайы тарабынан шайланат. Муфтияттын жетекчиси Азирети муфтий эсептелет. Азирети муфтийдин 2 кээде 3 орун басары болот, аларды Наиб муфтий деп атап коюшат. Аны менен бирге муфтияттын аппаратын жетектеген аппарат башчысы да жетекчилик кызмат болуп эсептелет.

Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы коомдук уюм болуп эсептелет. КМДБ борбордук жана екулчулугу бар уюм. КМДБнын башкаруу органы борбор шаар Бишкекте жайгашып, ал эми ар бир облус менен Бишкек жана Ош шаарларында баары биригип 9 екулчулугу бар. Борбордук органы Муфтият, ал эми облустардын борборундагы екулчулук Казыят, райондордо Хатибият, айыл екметтерде болсо Имам-хатип деп аталат. Башкаруу-екулчулук структурасы жогоруда белгилеп кеткенибиздей иерархия болуп тузулген.

Кыргызстанда Муфтият расмий каттодон еткенден кийин ар бир облуста екулчулуктеру Казыяттар тузулген. Алгачкы болуп Ош облусунун Казыяты тузулген. Ага Ош облусу менен Ош шаары баш ийген. 2004-жылы Ош шаары 2-борбор статусун алгандан кийин Ош шаардык Казыяты ез алдынча тузулген. Ал эми калган облустарда 1996-жылдан баштап тузуле

104

баштаган. 2000-жылы Баткен облусу тузулгенден кийин Казыят да кошо ачылган.

Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгынын борбордук кенсесинде Муфтиятта бир канча белумден турган структурасы бар. Алар 1) мечит жана медреселер, 2) аппарат жана муфтияттын катчылыгы 3) даават, угуг насаат 3) маалымат белуму 4) фатва, диний адабияттар 5) бухгалтерия белумдеру. Мурда курулуш белуму бар эле, учурда кайсыл бир белумге кошулса керек. Ал эми облус казыяттарында деле ушундай белумдер тузулуп облустук децгээлде иш алып барышат.

Кыргызстан мусулмандары Курултайынын делегаттары (200 адамдан турат. Ар бир облус жана шаарларга белунуп берилет) Кыргызстан Аалымдар Кецешинин мучелерун шайлашат. Аалымдар Кецешинин мучелер саны 25 адамдан турат. 2014-жылга чейин 25тен 35 мучеге чейин кебейтулуп учуру келгенде кыскартылып турган. 2014-жылга чейин муфтий автоматтык турде Аалымдар Кецешинин терегасы болгон. 2014-жылдын 3-февралындагы Коргоо Кецешинин отурумунан кийин муфтияттын уставына езгертуулер киргизилип муфтий Аалымдар Кецешинен мучелуктен чыгарып салынган. Кыргызстан Аалымдар Кецеши Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгынын башчысы муфтийди бекитишет. Ал эми муфтий белум башчыларын, облус казыларын дайындайт. Казылар ез орун басараларын, казыят кызматкерлерин жана райондук райхатиптер менен медресе мудурлерун бекитет. Ошондой эле имамдарды да облус казысы райхатиптин сунушу менен дайындайт.

Кыргызстан эгемендуулукту алган учурда республиканын аймагында 33 гана мечит болгон [3, 37]. Ал учурда казыят болуп турган. Кыргызстанда курулган бардык мечит жана медреселер Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгына автоматтык турде менчигине етет. Жеке адам атасына атап же соопчулук учун курган мечити же медресесине муфтият ээ болуп, ал имараттар адамдын карамагындан чыгат. Андай жагдай эч бир мыйзамда каралган эмес, бирок эмнегедир ушундай болуп калган.

Бардык мечит, медресе жана диний борборлор юстиция министрлигинен ар бири ез алдынча диний уюм болуп катталат. Мыйзамда ушундай жазылып белгиленген. Комплекстуу караганда Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы катары бир жалгыз уюм катары керунет. А чындыгында андай эмес, себеби ар бир объект езунче уюм катары каралат. Анын езунун уставы, кубелугу жана мееру болот. Ошондуктан Кыргызстанда ислам багытында уч мицден ашык уюм бар деп айтылат.

ЭгемендYYЛYк алганда 33 мечиттен учурга чейин 3000ден ашык мечит, медресе жана диний уюмдарга кебейдY [7, 187]. Кыргызстанда дин чейресYндегY мамлекеттик саясатты эгемендYYЛYктен алгандан бери учурга чейин 2 доорго белсек болот. Алгачкысы 1991-жылдан баштан 2014-жылга чейин. Ал эми экинчиси 2014-жылдан кийин мезгил. 1991-жылдан 2014-жылга чейинки мезгилди мамлекеттин динге болгон жумшак мамилесин жана ага либералдуу эркиндик бергендигин айтууга болот. Чындыгында мындай эркиндиктен дагы жогоркусу жок болсо керек. Ал доорду коомдо дин жаатындагы анархия, баш аламандык катары сыпаттаган эксперттер, илимпоздор, адистер да жок эмес. Ал мезгилде диний уюмдар жана дин адамдары эркин болушкандыгын айтышууда, ошол эле учурда мамлекет тарабынан катуу кеземел болуусу шарт деген ойлорун да айтып келишкен. Ал учурда салттуу дин TYШYHYГY атайын жыйын же тегерек стол менен конференцияларда гана айтылганы менен, ал эмне женYнде экендигине кепчYЛYк маани бербеген.

2014-жылы 3-февралдагы Коргоо Кенешинин отуруму еткенден кийин

гана салттуу дин эмне экендиги тууралуу коомчулукка маалымат кенири

таратыла башталды деп айтсак болот. Жогоруда белгилегенибиздей салттуу

дин же салттуу ислам деп ханафи-матуридилик айтылат. 2014-жылга чейин

салттуу ислам же салттуу дин дегенде бир гана Имам-Аззам мазхабын

(ханафиликти) тYШYHYп келишкен. Ал эле эмес ханафи сезY да коомчулукка

жаны нерсе катары туюлду. Матуридилик TYШYHYГY кыргыз коомчулугу YЧYн

жанылык болду. Бирок матуридилик ханафи мазхабы дегенде эле ошонун

ичинде экендигине кепчYЛYк маани берген эмес. Салттуу ислам деп Имам-

Аззам гана аталып келгенди, илимий тилге салынып ханафи-матуридилик

деп атала баштады. Ханафилик-матуридилик эмне деген суроого диний

кызматкерлер тарабынан алгылыктуу жооп жок экендигин айтууга болот.

Ошондой эле 2012-2013-жылдары Арабаев университети кайсыл бир мекеме

менен жYргYЗген социологиялык сурамжылоодо кайсыл мазхабдансын деген

суроого 1839 респоденттен 1000 билбеймин, 519 жооп бере албаймын ал эми

231 ханафи, 45 малики, 16 ханбали, 28 шафилерденмин деп жооп беришкен.

Бул сурамжылоо университет жана диний окуу жайларында окуган

жаштардан арасында жYргYЗYЛген. Учурда абал кандай болуп, кайсыл жакка

езгергендYГYн айтуу кыйын. Указдын негизинде атайын мамлекет тарабынан

даярдалган иш-чаралар тYЗYЛген. Ошол иш пландын негизинде мамлекет дин

чейресYнде саясатын жYргYЗYп жатат. Ал иш пландын негизги таянычы

"КРнын дин чейресYндегY мамлекеттик саясаты" концепция. Ал концепция

2014-2020-жылдар аралыгына тYЗYЛYп бир канча иш-чара еткерYЛДY. Андан

106

кийин 2021-2026-жылдар аралыгына кайрадан тузулуп КРнын президенти тарабынан Указдын негизинде бекитилип учурда ар кандай иш-чаралар уюштурулууда. Бул иштин баарын КРнын президентинин аппаратына караштуу Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссия тарабынан кеземелденет.

Жыйынтыктар жана талкуулар. Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармалыгы эгемендуулукке жетишкенден кийин жацыдан тузулген мекеме катары таанытылганы менен ал СССРдин учурундагы Орто Азия жана Казакстан мусулмандарынын диний башкармалыгынын мураскери караты ошол эле макетти алган деп ойлойбуз. СССРдин учурунда да ушундай эле система менен куралып, тузулуп иштеп келгендигин кептеген булактардан керууге мумкун. Учурдагы диний уюмдун тузулушу жана структурасы СССРдин продукту деп айтууга болот. Ташкентте борбору муфтият калган елкелерде казыят болгондугун жогоруда белгилегенбиз. Ошол эле система Кыргызстанда казыят болгон. Аны борбору Бишкек шаарындагыны муфтият ал эми облустардагы екулчулуктеру казыят деп аталууда. Муфтиятты СССРдин продукту деп ойлобууздун себеби диний уюм жана динге 1928-жылы катуу тыйу салынгандыктан жабылган. Кийин экинчи дуйнелук согуш учурунда кайрадан жацыдан тузулген. СССР доорундагы менен ага чейинки доордогу диний уюмдардын функционалдык-структуралык тузулушу тууралуу салыштырмалуу изилдеелер жетишээрлик децгээлде эмес деп айтууга болот. Мына ошондуктан СССРдин продуктусу деп эсептееге негиз бар.

1943-жылы ноябрь айында Орто Азия жана Казакстан мусулмандарынын Курултайы Ташкент шаарында еткерулген. Беш елкеден Курултайга делегаттар катышып Орто Азия жана Казакстан мусулмандарынын диний башкармалыгыны негиздешкен. Борбору Муфтият Ташкент шаарында жайгашып ал эми Кыргызстан, Эзбекстан, Казакстан, Таджикистан жана Турменистанда екулчулуктер Казыяттар тузулген. Беш елкенун Казыяты Ташкенттеги борбор Муфтиятка баш ийип турган [1]. Мусулмандардын Курултайы деле ошол СССРдин учурундан калган система экендигин керууге болот.

Кыргызстанда Муфтият кандай болуш керек деген дискурс дайым коомчулуктун кецулунде болуп келууде. Коомчулук тарабынан муфтият темасы унутта калат да, качан гана муфтийлердин бир кемчилдиктери жалпыга маалым болуп кеткенден кийин дискурс башталат. Белгилуу бир убакыт етуусу менен кайра унутта калып кетет. Негизи оцдоо, реформа кылуу керек деген талаптар кеп айтылат. Бирок негедир ага кадам жасалбай

107

келет. Кандайдыр бир кызыкчылыктардын негизинде эч нерсе жасалбай жатабы деген ой келет экен. Коомчулук муфтиятты личность менен байланыштырышат. Муфтият дегенде личностттор эске келет. Ал эми диний уюмдун структуралык-функционалдык системасы женYнде ой жYГYртYшпейт. Чындыгында личностко такалган нерсе дайым бир жерге барганда такалып андан наары жылышы кыйын. Ал эми система бар жерде эч качан личностторго байланыштырылбайт жана такалуу болбойт. Системада болгону замандын талабына карата езгертYYлер киргизилип такалбастан уланып кете берет. Муфтият тууралуу талкуу коомчулукта 2005-жылдан баштап ар бир муфтий алмашкан сайын болуп келYYДе. Айрыкча 2010-жылдагы апрель окуяларындан кийин кептеген талаш-тартыш болду. Кийинчерээк 2014-жылдын башында муфтий тууралуу видеотасмадан кийин кайра эле талкууга алынды. Андан кийин скандалдуу муфтийден кийин муфтий болгон личносттун финансылык маселеси боюнча да структура тууралуу ете кеп талкуу болду. Бирок натыйжада эч кандай жыйынтык жок, мурда кандай болсо ошондой эле уланып келYYДе деп ойлойбуз. Ал эми экс-президент А.Атамбаев Коргоо Кенешинин отурумунда, Кыргызстан мусулмандарынын диний башкармасын катуу сындады. Эзгече акыркы учурда муфтиятта финансылык маселелер кыжырдантууда. Муфтият ыйык ислам дининин диний жана агартуу борборунан узакташып финансы маселеси менен алектенген коммерциялык мекемеге айланып жаткандай сезиле баштады акыркы кYндерY деп белгиледи [4].

Кыргызстан Орто Азия елкелерYнен айырмаланып жаныча жандоону туура керген болчу. Дин-мамлекет байланышы тууралуу кыргыз мамлекети акыркы учурларда жанычылыктарды киргизYY менен эски тYЗYЛYштердY езгертYYге аракет жасоодо. Бирок азыркы учурга чейин толук кандуу модель таба элек [2, 127]. Кыргызстан мамлекет катары ар дайым динге урмат сый жана либералдуу жандаган. Мамлекет жетекчилери дини радикализм коопсуздугуна карабастан динге кеп чектеелердY киргизген эмес [9, 102].

Корутунду. Дин маселеси ете назик экендиги айтпасада тYШYHYктYY.

Дин коомдун маданий, саясий жана экономикалык жашоосундагы ажырагыс

элементтеринен биреесY экендиги талашсыз. Динсиз коомдун жашоо

образын элестетYY мYмкYн эмес. Кээ бир коомдук жана мамлекеттик

ишмерлер диндерге тыюу салуу керектигин баса белгилешет. Тыюу салуу

аркылуу ийгиликке жетYY кыйын. Ошондой эле диний уюмдарга

чектеелердY киргизYY керек экендигин белгилегендер да жок эмес. Ал

сунушта чечим жолу эмес деп эсептейбиз. Негизи диний уюмду замандын

талабына жараша жанычылдыкты киргизYY менен реформалар болуп туруш

108

керек. Ошондо гана диний уюмдар мамлекеттин жана коомчулуктун талаптарына жооп бере ала турган уюмга айланаары шексиз. Кыргызстан СССР доорунан баштап учурга чейинки тарыхын терец анализдеп езунун моделин тапса жакшы болот. Ал модель албетте мамлекеттин жана коомдун кызыкчылыгына жана баалуулуктарына теп келе турган болуш керек. Бул маселеде мамлекет же коомчулук тарабынан кецул кош мамиле жасалбашы абзел. Бугунку жасалган аракет эртецки енугуу, ал эми кецул коштук мамиле келечекке балта чабуу. Канткенде да реформа жасоо, жацылануу адамзатка оор керунет. Албетте каршылык керсеткендер чыгат. Эзгеруусун каалабагандар ез кызыкчылыгын бугункусун гана ойлогондор деп айтсак жацылыш болбосо керек.

Адабияттар

1. История САДУМ, "Первые казы и муфтии Кыргызстана

http://prevention.kg/?p=1937&fbclid=IwAR3ePDwbL3KfIiFNlzusIumxdf2Erbr1fdLS8u3pW3X 2IuX9sENRzfE6SQU.

2. Козукулов, Т. А. Мамлекет менен диндин байланышы жана светтик принцип / Т. А. Козукулов, И. Жумабай Уулу, М. Р. Маметова // Вестник Ошского государственного университета. - 2022. - Ш 3. - P. 94-107. - DOI 10.52754/16947452_2022_3_94. - EDN LVOYIW.

3. Мамаюсупов О., "Религиозная ситуация в Кыргызской Республики", //Борбордук Азияда Ислам эл аралык конференциянын макалалар жыйнагы. Ош, 2004. 36-42.

4. Под председательством Президента Алмазбека Атамбаева на заседании Совета обороны рассматривается вопрос о государственной политике в религиозной сфере. https://www.president.kg/ru/sobytiya/novosti/1753_pod_predsedatelstvom_prezidenta_almazbek a_atambaeva_na_zasedanii_soveta_oboroni_rassmatrivaetsya_vopros_o_gosudarstvennoy_politi ke_v_religioznoy_sfere

5. Религия^. Как отличить проповедь от пропаганды? 12/02/14 10:29, Бишкек, Канатбек Мурзахалилов специально для ИА «24^». http://www.24.kg/community/171861-religiyakg-kak-otlichit-propoved-ot-propagandy.html

6. УКАЗ Президента Кыргызской Республики от 7 февраля 2014 года УП № 24 О реализации решения Совета обороны Кыргызской Республики о государственной политике в религиозной сфере https://www.president.kg/ru/sobytiya/ukazy/1771 podpisan ukaz р realizacii resheniya s oveta oboroni kirgizskoy respubliki o gosudarstvennoy politike у religioznoy sfere

7. Kozukulov, Baglmslzhk 6ncesi ve sonrasl klrglz toplumunda din ve dini кигит1аг ^еппе bir analiz. Hitit Ш^еге^ ilahiyat Fakultesi Dergisi, Cilt: 19, Sayl: 1. 2020. 173-206 https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.669036

8. Kozukulov, Klrglzistan'da dini kummsalla§ma ve toplum, //Sosyal Bilimler Dergisi. 2015/1. 177-209

9. Kozukulov, Kirgizistan'da devletin din siyaseti. Akademik Hassasiyetler. 2017/ 6 (1). 85-104

10. https://muítiyat.kg/мvфтияттын-тарыхы/