Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРНИНГ МУЛОҚОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ТАЛАБАЛАРНИНГ МУЛОҚОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаева Барно Сайфутдиновна

Жаҳон олий таълим муассасаларида талабаларнинг касбий мулоқот компетенция сифатини таъминлаш, таълим жараёнини моделлаштириш, лойиҳалаштириш, касбий жараёнида мулоқот тайёргарлигини махсус мақсадлар учун ёндашуви асосида такомиллаштириш, ўқув жараёнида маданиятлараро коммуникатив сифатларни ва тил компетенцияларини ривожлантириш бўйича илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Шу билан бирга талабаларга касбга тайёрлаш, таълим сифатини халқаро даражага кўтариш, мулоқот ва тил кўникмаларининг ривожланиш даражаси диагностикасини амалга ошириш, модулли таълимни йўлга қўйиш, ижтимоий коммуникативликни фаоллаштириш, талабаларнирақобатбардош кадр сифатида тайёрлаш бўйича илмий тадқиқотларга алохида эътибор берилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРНИНГ МУЛОҚОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

ТАЛАБАЛАРНИНГ МУЛОЦОТ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Абдуллаева Барно Сайфутдиновна

Тошкент давлат педагогика университети илмий ишлар ва инновациялар буйича проректор педагогика фанлари доктори,профессор, психология фанлари доктори

https://doi.org/10.5281/zenodo.11110041

Жахон олий таълим муассасаларида талабаларнинг касбий мулокот компетенция сифатини таъминлаш, таълим жараёнини моделлаштириш, лойихалаштириш, касбий жараёнида мулокот тайёргарлигини махсус максадлар учун ёндашуви асосида такомиллаштириш, укув жараёнида маданиятлараро коммуникатив сифатларни ва тил компетенцияларини ривожлантириш буйича илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Шу билан бирга талабаларга касбга тайёрлаш, таълим сифатини халкаро даражага кутариш, мулокот ва тил куникмаларининг ривожланиш даражаси диагностикасини амалга ошириш, модулли таълимни йулга куйиш, ижтимоий коммуникативликни фаоллаштириш, талабаларниракобатбардош кадр сифатида тайёрлаш буйича илмий тадкикотларга алохида эътибор берилмокда.

Республикамизда сунгги йилларда булажак кадрларни тайёрлаш жараёнини халкаро малака талаблари асосида ташкил этиш, уларни илгор хорижий тажрибага асосланган холда она тилидан ташкари бошка хорижий тилларда эркин мулокот кила оладиган мутахассислар этиб тайёрлашда жахон цивилизацияси ютукларидан кенг фойдаланишнинг меъёрий асослари яратилмокда. Олий таълим муассасаларида тилларнинг фанларга интеграллаштирилган холда ургатиш имконияти кенгайтирилмокда.

Касбий мулокот сохасида тил компетенциясининг таркибий кисмлари аникланди:

- Когнитив зарур укув ва касбий маълумотларни сахих манбалардан (чет тилида) узлаштириш кобилияти; укув-билиш вазифаларини ечишга, олинган маълумотларни кайта ишлаш ва шархлашнинг тегишли (адекват) йул ва воситаларини топишга тайёрлик;

- Лингвистик: чет тилининг умумий ва касбий характердаги лексик ва грамматик минимум хажмни билиш; малака: чет тили учун зарур назарий ва амалий лингвистик воситалардан фойдалана олиш малакаси; куникмалар: урганилган материални такдим этиш ва уз-узини та5кдим эта олиш (презентация) куникмаларини эгаллаш; илмий тадкикот ишларини тайёрлаш ва амалга ошириш куникмалари; илмий маколалар, аннотациялар, иншолар ва бошк. ёзиш куникмалари; урганилган материални бахс-мунозара ва мухокама килиш куникмалари; илмий-техник адабиётларни, техник хужжатларни таржима килиш асослари;

Касбий - мутахасислик фанининг мазмунини хорижий тилда узлаштиришга тайёрлик.

Талабаларнинг касбий тайёргарлиги амалий йуналтирилган праксиологик ва натижадор аклий тузилмалардан иборат таркибий кисмларни назарий яхлитлаш хамда касбий мулокот компетенция иерархиясини шахсий фазилатларнинг баркарорлигини мунтазам таъминлаш оркали такомиллаштирилган.

Праксиология — инсоннинг предметли-узгартирувчан, амалий фаолияти тугрисидаги фалсафий таълимот [10].

Талабаларни касбий мулокот сохасида муввафакиятли тайёрлаш янги таълим стандартларини жорий этиш шароитида муваффакиятли фаолиятни ташкил этиш асосида укув-тарбиявий ишларни унинг унумдорлиги, окилоналиги ва самарадорлиги нуктаи назаридан оптималлаштириш имкониятларини урганиш бугунги кунда айникса мухимдир.

Бундай фаолиятни ташкил этиш назарияси ва илмий билимларнинг интегратив сохаси -педагогик праксеология хисобланади.

Праксеология фан сифатида амалиётнинг турлари ва уни - ташкил этишнинг окилона шаклларини урганиш билан шугулланади. Табиатни, жамиятни ва инсоннинг узини узгартиришга каратилган инсон харакатларини уз ичига олади. Булажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлигида педагогик праксеологиянинг асоси, харакатларни ташкил этишнинг муайян мантикий талаблари билан шаклланади. Услубий кулланма вазифасини бажарувчи педагогик праксеология булажак мутахассисга бошка турдаги муносабатларга киришиш оркали касбий фаолиятнинг янги даражасига эришишга ёрдам беради.

Педагогик праксеология нафакат харакатнинг оптимал йуналишини, балки харакат хакида зарур фикрлаш тарзини хам очиб беради. Касбий хдракатларни окилона амалга оширишда жамланган назарий ва амалий булган фанлараро билимлар фаолият муваффакиятининг сабаблари, шартлари ва механизмлари хакида фикр юритади. Булажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлигини ташкил этишда праксеологик ёндошувнинг мохияти, зарур булган турли хил воситаларни излаш, танлаш ва укув амалиётига жорий этишдан иборат. Касбий тайёргарлигини ташкил этишнинг праксеологик ёндашуви методология сифатида каралади. Амалиёт воситалари ва ресурслари, фаолият объекти ва унинг натижаси хисобланади.

Замонавий шароитда олий касбий таълимнинг энг мухим муаммоларидан бири булажак мутахассисларнинг касбий тайёргарлигини, унинг фундаменталлигини саклаб колиш, шахс, жамият ва давлатнинг хозирги ва истикболли эхтиёжларига мувофиклиги асосида юкори сифатли таъминлашдир. ОТМ талабаларини праксеологик тайёрлаш жараёнини ташкил этиш, мазмуни ва методикасига сифат жихатидан янги талаблар куйилади, унинг самарадорлигини оширишнинг педагогик усулларини излаш йуналишларини белгилаб беради. Бизнинг фикримизча, талабаларни праксеологик тайёрлашнинг педагогик конуниятларини аниклаш ва тавсифлаш уларнинг касбий мулокот сохасида муваффакиятли фаолият юритишларига ушбу жараён энг макбул ва самарали хисобланади.

Талабаларнинг тайёргарлик жараёнида асосий ва махсус праксеологик техникалар ва операциялар хакидаги билимларни тулдирадилар, касбий муаммоларни муваффакиятли хал килиш учун уларни тизимлаштирадилар ва праксеологик фаолиятда узларининг тажрибаларини шакллантирадилар. Булажак мутахассисларнинг праксеологик тайёргарлигини изчил амалга ошириш ва уларни муваффакиятли касбий фаолиятга праксеологик тайёргарлигини шакллантириш прогрессивдир: амалиётда узлаштирилган праксеологик фаолиятни амалга оширишдан бошлаб уз хаётининг жараёни ва укув жараёнининг бошка иштирокчилари ёрдамида праксеологик фаолиятни рекреация килиш ва кейинчалик - талаба томонидан ностандарт касбий вазиятларда прогрессив жараёнлар туфайли праксеологик фаолиятни амалга ошириш, узининг праксеологик фаолият тажрибасини оширишдан иборат булади. Талабаларни праксеологик тайёрлашнинг юкоридаги педагогик конуниятларини ОТМ укув жараёнига тадбик этиш талабаларни муваффакиятли касбий фаолиятга самарали тайёрлашни таъминлайдиган яхлит ходиса сифатида куриб чикиш имконини беради. [10].

Талабаларни касбий фаолиятга праксеологик тайёрлигининг максад ва вазифалари давлат, жамият ва шахснинг амалий тайёргарлигига эга булган жахон стандартлари даражасида муваффакиятли касбий фаолиятни амалга оширишга кодир мутахассисларни

тайёрлашга куядиган талаблари асосида белгиланади ва праксеологик тайёргарлик талабаларнинг фаолият курсатиш ва уз-узини ривожлантириш механизмларини акс эттиради. Праксеологик тайёрлик мехнат самарадорлигини таъминловчи воситалар, техника ва иш усулларини онгли равишда танлаш, улардан фаол касбий фаолиятда фойдаланиш буйича ижодкорликни шакллантиради.

Мулокот компетенциясини шакллантириш ва ривожлантириш касбий вазифаларга мос келадиган махсус моделни ишлаб чикишни талаб килади. Булажак мутахассиснинг бундай моделини ишлаб чикиш укув жараёнини янада йуналтирилган ва самарали килиши мумкин. Талабаларнинг касбий мулокот компетенциясини ривожлантириш модели бошка тилларни урганиш буйича профессионал компетенциясини такомиллаштиришга каратилган махсус мулжалланган дидактик тизимдир.

Талабаларнинг мулокот компетенцияси касбий тайёргарликнинг ажралмас кисми булиб, профессионал муаммоларни хал килиш воситаси сифатида она тили ва бошка чет тилидан фойдаланиш жараёнида самарали узаро таъсир утказиш имкониятларини берадиган шахсий ресурсдир.

Укитишда методик усул, муаммоли вазиятлардан фойдаланиш куйидагиларни таъминлайди: талабаларнинг мулокот компетенциясини янада ривожлантириш; касбий йуналтирилган компетенцияни ривожлантириш; талабаларнинг ижодий салохияти ва интеллектуал кобилиятларини ривожлантириш; муаммоли-фаоллик ёндашувининг мохиятини очиб берадиган хорижий тилни интеграциялашув жараёнида профессионал мухим вазифаларни хал килиш асосида уз касбий тайёргарлигини ривожлантириш

Юкорида куриб чикилган моделда касбий мулокот компетенцияси компоненти бу: когнитив, ривожланиш, интеграл. Касбий мулокот компетенциясини ривожлантириш жараёнининг моделини амалга ошириш махсус технологиядан фойдаланишни талаб килади, унга мувофик алока жараёнида тил ходисаларининг вазифаси ифода шаклларини тузишда устувор хисобланади.

Касбий тайёрланган мохияти нафакат талабанинг хабардорлигида, балки вокелик ходисаларини билиш ва тушунтиришда, замонавий технологиялар ва технологияларни ривожлантиришда ва амалий хаётда юзага келадиган муаммоларни хал килиш кобилиятида фукаронинг ижтимоий ролини бажариш.

Касбий таълимнинг хозирги боскичида муаммоли укитиш баркамол ривожланган ижодий шахсни шакллантиради, мантикий фикрлашга, турли муаммоли вазиятларда эчим топишга, нафакат янги билимларни эгаллашга, балки янги куникмаларни ривожлантиришга хам кодир.

Мутахассисларнинг муаммоли-фаоллик ёндашувининг мохияти шундан иборатки, чет тили таълими жараёнида талабалар олинган билимларга таяниб, профессионал ахамиятга эга булган муаммони мустакил кашф этадилар ва тушунадилар, аклий ва амалий тартибда харакат киладилар. Чет тилида хал килишнинг энг макбул вариантларини излаш ва асослаш.

Муаммоли-фаол ёндашув таълимнинг иккита асосий тамойилини амалга оширади: муаммолилик принципи ва укитишда фаоллик принципи. Муаммоли-фаол ёндашув асосида мутахассисларнинг чет тили таълими куйидагиларни таъминлашга каратилган:

- талабаларнинг мулокот компетенциясини янада ривожлантириш;

- касбий йуналтирилган компетенцияни ривожлантириш;

- ижодий мустакил фаолият жараёнида мулокотни бирлаштириш, уни амалга ошириш касбий мулокот компетенцияни ривожлантиришга олиб келади;

- талабаларнинг ижодий салохияти ва интеллектуал кобилиятларини ривожлантириш;

- чет тили интеграциялашуви жараёнида профессионал ахамиятга эга вазифаларни хал килиш асосида уз касбий уфкларини кенгайтириш.

Талабаларнинг малакасини шакллантириш жараёни куйидагиларга каратилган:

- нутк фаолиятининг асосий турларида мулокот компетенциясининг зарур даражасини таъминлаш;

- мутахассисларнинг умумий компетенциясини шакллантириш ва ривожлантириш;

- мустакил фаолият жараёнида компетенцияни бирлаштириш;

- касбий тайёргарлик жараёнида талабаларнинг ижодий салохияти, уларнинг интеллектуал ва касбий кобилиятларини ривожлантириш;

- касбий ахамиятга эга вазифаларни хал килиш асосида уз фикрларини кенгайтириш;

- касбий мотивацияни ошириш;

- шахсий ва касбий фазилатларни ривожлантириш.

Мулокот компетенциясини ривожлантириш интерактив усулларнинг узига хос хусусиятлари кулланилганда (мунозаралар, ролли уйинлар, ишбилармонлик, шахслараро муносабатлар); мулокот кулайлигини ва талабаларнинг мотивациясини шакллантиришни таъминлайдиган технология жорий этилганда; она тили ва бошка чет тилларни укитиш жараёнида коммуникатив компетенцияни ривожлантириш учун махсус укув ва услубий ёрдамдан фойдаланилганда самарали булади.

Она тили ва бошка чет тилларни укитиш жараёнида мулокот компетенциясини узлаштириш жараёнида нафакат коммуникатив ахамиятга эга вазифаларни хал килиш, балки касбий ахамиятга эга булган билим, куникма ва малакаларни узлаштириш, касбий муаммоларни хал килиш учун зарур булган касбий куникмаларни ривожлантириш хам юзага келади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" ПФ-60-сон фармони / https://lex.uz/docs/5841063

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - Т., 2017. - 6-сон. - 70-модда.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги "Чет тилларни урганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" П^-1875-сон карори / https://lex.uz/docs/2126032

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" П^-2909-сон карори / https://lex.uz/docs/3171590

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 майдаги "Узбекистон Республикасида хорижий тилларни урганишни оммалаштириш фаолиятини сифат

жихатидан янги боскичга олиб чикиш чора-тадбирлари тугрисида" П^-5117-сон карори / https://lex.uz/docs/5426736

6. Аболина Н.С., Акимова О.Б. Формирование коммуникативной компетенции в процессе профессионального обучения. Образование и наука. 2012. No 9 (98). 138-157 с.

7. Алещанова, И.В. Формирование иноязычной коммуникативной компетенции студентов технического вуза [Электронный ресурс] / И.В.Алещанова, Н.А.Фролова // Современные проблемы науки и образования. - 2010. -№4. -с.87-90. -URL: http://www.science-education.ru/92-4506 (дата обращения: 26.03.2015).

8. Аноркулов С. Немис ва узбек тилларида топонимларнинг лингвокогнитив аспекти // Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферата. Самарканд - 2021. 60 бет.

9. Ахмедова Н.М. Интегратив ёндашув асосида булажак уктувчиларни касбий тайёргарлигини такомиллаштириш: дисс... PhD Т:.2020. - 145 б.

10. Колесникова И. А., Титова Е. В. Педагогическая праксеология. - М.: Академия, 2005. -256 с.

11. Михайлова Е.В. Технологические основы формирования коммуникативной компетентности // Журнал //Вестник Томского государственного университета. 2010. 191-194 с. https://cyberieninka.m/artide/n/tehnologicheskie-osnovy-formirovaniya-kommunikativnoy-kompetentnosti/pdf

12. Яковлева, В.А. Обучение иноязычному профессионально-ориентированному аудированию на среднем этапе в условиях технического вуза: на материале французского языка: дисс....канд.пед.наук: 13.00.08 / Яковлева Валентина французского языка: дисс....канд.пед.наук: 13.00.08 / Яковлева Валентина Анатольевна. -Екатеринбург, 2003. 252с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.