Научная статья на тему 'КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ТАЪЛИМНИ ЯНГИЛАШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА'

КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ТАЪЛИМНИ ЯНГИЛАШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
12
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетенциявий ёндашув / таълим жараёни / компетенциявий ёндашув мазмуни / таълимни фаоллаштириш / ўқувчилар мотивацияси / таълим сифати / жараён / натижа / шаклланиш. / компетентностный подход / образовательный процесс / содержание компетентностного подхода / активизация обучения / мотивация учащихся / качество образования / процесс / результат / формирование

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Аширов Абдурашид Равшанович

Мақолада компетенциявий ёндашув мазмун-моҳияти, ёшларга чуқур ва асосли билим бериш билан бирга кенг қамровли фикрлашга ўргатиш, таълим жараёнида компетенциявий ёндашувнинг зарур омил эканлиги таълим бериш жараёнини компетенциявий ёндашув асосида ташкил этиш, таълимда ўқувчиларни фаоллаштириш, компетенциявий ёндашувга асосланган ҳолда таълимни такомиллаштириш масалалари талқин қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОМПЕТЕНТНОСТНЫЙ ПОДХОД КАК НЕОБХОДИМЫЙ ФАКТОР ОБНОВЛЕНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ

В статье содержание компетентностного подхода, обучение молодежи комплексному мышлению с предоставлением глубоких и обоснованных знаний, что компетентностный подход является необходимым фактором в образовательном процессе трактуются вопросы организации образовательного процесса на основе компетентностного подхода, активизации учащихся в образовании, совершенствования образования на основе компетентностного подхода.

Текст научной работы на тему «КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ТАЪЛИМНИ ЯНГИЛАШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА»

Аширов Абдурашид Равшанович,

Шах,рисабз давлат педагогика институти

"Педагогика" кафедраси тадк,ик,отчиси

КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ТАЪЛИМНИ ЯНГИЛАШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА

УУК: 377:07:(077). DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_10_7

АШИРОВ А.Р. КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ТАЪЛИМНИ ЯНГИЛАШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА

Маколада компетенциявий ёндашув мазмун-мох,ияти, ёшларга чукур ва асосли билим бериш билан бирга кенг камровли фикрлашга ургатиш, таълим жараёнида компетенциявий ёндашувнинг зарур омил эканлиги таълим бериш жараёнини компетенциявий ёндашув асо-сида ташкил этиш, таълимда укувчиларни фаоллаштириш, компетенциявий ёндашувга асос-ланган х,олда таълимни такомиллаштириш масалалари талкин килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: компетенциявий ёндашув, таълим жараёни, компетенциявий ёндашув мазмуни, таълимни фаоллаштириш, укувчилар мотивацияси, таълим сифати, жараён, натижа, шаклланиш.

АШИРОВ А.Р. КОМПЕТЕНТНОСТНЫЙ ПОДХОД КАК НЕОБХОДИМЫЙ ФАКТОР ОБНОВЛЕНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ

В статье содержание компетентностного подхода, обучение молодежи комплексному мышлению с предоставлением глубоких и обоснованных знаний, что компетентность^ подход является необходимым фактором в образовательном процессе трактуются вопросы организации образовательного процесса на основе компетентностного подхода, активизации учащихся в образовании, совершенствования образования на основе компетентностного подхода.

Ключевые слова и понятия: компетентностный подход, образовательный процесс, содержание компетентностного подхода, активизация обучения, мотивация учащихся, качество образования, процесс, результат, формирование.

ASHIROV A.R. COMPETENCY APPROACH AS A NECESSARY FACTOR IN THE RENEWAL OF EDUCATION

The article interprets the content of the competency approach, teaching young people to think comprehensively, providing deep and grounded knowledge, organizing the educational process on the basis of a competency approach, activating students in education, improving education based on a competency approach.

Key words and concepts: competency approach, educational process, content of competency approach, activation of education, motivation of students, quality of education, process, result, formation.

Кириш. Инсон х,аёт фаолиятининг ажрал-мас таркибий кисми булмиш таълим-тарбия унга жамиятда х,аёт фаровонлигини таъмин-ловчи шахсий билимлар, касб-х,унар эгал-лаш заруриятини юзага келтиради1. Респу-бликамизда таълим тизимини такомиллашти-риш оркали х,ар томонлама етук, баркамол, мустакил фикрлашга кодир, иродали, фаол ва ташаббускор кадрларни тайёрлашга катта эътибор берилмокда. Хозирги даврда ишлаб чикаришда техника ва технологияларнинг модернизациялашаётганлиги, илм ва фаннинг жадал тараккиёти мутахассис кадрлардан уз билимларини мустакил ва мунтазам равишда чукурлаштириб, янгилаб, тулдириб ва кенгай-тириб боришни талаб этади.

Узбекистон Республикасининг халкаро талаблардаги замонавий тараккиётини таъ-минлай оладиган билимли, мустакил ва ижо-дий фикрлай оладиган, тафаккурли, малакали шу билан бирга шахсий ва касбий сифатлари шаклланган баркамол кадрларни тайёрлаш максадини кузлайди. Чунки глобаллашув сари бораётган х,озирги дунёда давлатнинг халкаро ракобат жараёни шартларига тез мослашув-чан х,амда мамлакатнинг муваффакиятли ва баркарор ривожланишига уз х,иссасини куша оладиган мутахассисларни тайёрлаш таълим тизимининг асосий максади х,исобланади.

Мамлакатимиз тараккиёти ва истикболини таъминлаш, иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва маданий сох,аларда катта узгаришлар булиши билан боFлик2. Техника ва технология жадал ривожланиб бораётган жах,он х,амжамиятида х,ар кандай давлатнинг мавкеи ах,олисининг турмуш даражаси сиёсий ва иктисодий фаол-лиги билан белгиланади. Узбекистон Республикасининг бугунги ва истикболдаги баркарор иктисодий усишини таъминловчи омиллар таълим сох,асининг ривожланишига х,ам бевосита боFлик.

Ватанимизда ва бутун дунёда юз бера-ётган ижтимоий-иктисодий узгаришлардан

1 Рахимов З.Т. Олий касбий таълимга инновацион ёндашув сифатли кадрлар тайёрлаш омили сифатида // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тошкент, 2023. - № 2 (123). - 10-18 б.

2 Рахимов З.Т. Талабаларнинг таълим жараёнидаги компетентлигини ривожлантиришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш зарурияти // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, № 1 -сон, 32-39 б.

келиб чиккан х,олда таълимнинг мох,ияти х,амда унга булган эътибор х,ам янгиланиб бормокда. Таълим сох,асида амалга ошири-лаётган бунёдкорлик ишлари ва эришилган катор ижобий узгаришларга карамасдан, таълим самарадорлигининг ривожланиш суръ-атини янада такомиллаштириш х,амда яра-тилган имкониятлар ва шарт-шароитлардан самарали фойдаланиш, таълим муассасалари учун ракобатбардош булган булажак мутахассисларни тайёрлаш бугунги кунда энг мух,им масалалардан бири х,исобланади.

Мавзунинг долзарблиги. Ёшларнинг шахсий ривожланиши уларнинг ижодий фик-рлаш, мустакиллик, фаоллик муносабатла-рининг бойиб бориши, дунёкарашларининг усиб бориши, уз-узини назорат килиш ва тар-биялашга булган эх,тиёжларнинг шаклланиши каби х,олатлар билан тавсифланади. Булажак касб эгалари, шунингдек, укитувчилар учун х,ам таълим муассасаларида таълим олиш жараёни - бу инсонда мех,нат фаолиятини муваффакиятли амалга оширишда ах,амиятли х,исобланган касбий билим, таълим сифати, компетентлик ва даражали мезонлар асосида ривожлантириш х,амда уз-узини такомиллаш-тиришнинг энг макбул давридир. Булажак мутахассислар ушбу жараёнда билимларни жамлаш, саклаш, узатиш, уларнинг мантикий тузилмасини яратиш ва истикболда касбий фаолиятини ташкил этишда улардан самарали фойдаланиш каби х,олатларни узида мужассам эттиради.

Булажак мутахассисларнинг касбий компетентлигини шакллантириш, уларнинг касбий ва шахсий камолотини таъминлаш учун зарур педагогик шарт-шароитларни яратиш кераклигини такозо этади, чунки булажак мутахассисларнинг касбий компетентлигини шакллантиришнинг педагогик асосларини ишлаб чикиш, психологик-педагогик шароитларини аниклаш ва касбий компетенциятлиги шаклланганлик даражасини аникловчи мезонларини асослаш мух,им ах,амиятга эга.

Мацоланинг максади: укув жараёнини компетенциявий ёндашувга асосланган х,олда ташкил этиш таълимни янгилаш ва таълим жараёнини самарали натижаларга эришишга хизмат килишини асослаш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

Мацоланинг объекти: педагогика кол-лежларида компетенциявий ёндашувга асос-ланган х,олда ташкил этилган узига хос тала-бларга эга булган мазмун, педагогик техноло-гиялар, мониторинг ва бах,олаш воситаларига каратилган укув жараёни.

Мацоланинг предмети: укув жараёнини компетенциявий ёндашувга асосланган х,олда ташкил этиш мазмуни ва усуллари.

Мацоланинг илмий янгилиги: компетенциявий ёндашувга асосланган х,олда таълимни такомиллаштириш - компетенциявий ёндашув мазмун-мох,ияти, ёшларга чукур ва асосли билим бериш билан бирга кенг камровли фикрлашга ургатиш, таълим жараёнида компетенциявий ёндашувнинг зарур омил экан-лиги таълим бериш жараёнини компетенциявий ёндашув асосида ташкил этиш, таълимда укувчиларни фаоллаштириш, талаба билим ва куникмаларга эга булиши учун укитувчининг узи шахсиятига хос булган ажралмас хусу-сият ушбу малакаларни урганиш нуктаи наза-ридан чукур ва пухта эгалланиши, компетенциявий ёндашув тушунчаси мох,иятини илмий тушуниш, натижаларини киёсий тах,лил килиш х,амда амалга ошириш шахснинг мураккаб интеграл хусусияти булиб, уларнинг шак-лланиш даражаси укувчининг мустакил, ижтимоий ах,амиятга эга булган фаолият кобилиятини белгилаши каби жих,атлари аникланди.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг цисцача та^лили. Хозирги вактда касбий компетентликни шакллантиришда бу вази-фаларни х,ал этишга кодир булган касбий йуналтирилган укитиш технологиясига катта эътибор берилмокда.

Н.Н.Маньконинг фикрича1, педагогнинг тех-нологик компетентлилиги - мавжуд педагогик тизим объектларини узгартириш фаолиятида кулланиладиган креативтехнологик билим-лар, кобилиятлар ва стереотиплар тизимидир. «Билим олиш фаолиятининг амалий ва интеллектуал механизмларини такомиллаштириш, дидактик воситалар ёрдамида укишурганиш фаолиятининг ташки режасини тузиш, укув х,аракатларини режалаштириш ва х,оказолар бошкарув х,амда шакллантиришни тартибга

1 Манько Н.Н. Технологическая компетентность педагога // Школьные технологии // 2002. № 5. С. 33-41.

келтиришнинг технологикпедагогик асослари х,исобланади. Бу умумий касбий компетент-ликнинг махсус булими х,исобланади».

Бугунги кунда таълим тизими анчагина кийинчилик тугдираётган, тадкикотчилар томонидан турлича х,ал этилаётган масала билан тукнашиб турибди, бу компетенция тушунчасининг мазмуни ва унинг чегара-лари, унинг таркибига кирган кисмларининг х,ажми масаласидир. И.А.Зимняя2 биринчидан, таянч компетенцияларни гурух,лаш асосла-рини ажратиш ва назарий жих,атдан асослаб беришга, иккинчидан, уларнинг асосий, зарур атамалари мажмуини аниклашга ва учин-чидан, уларнинг х,ар бирига киритиладиган компетенция турларини белгилашга х,аракат килди.

Психологикпедагогик компетентлик

деганда, М.И.Лукьянова фикрича3, педагогик фаолиятга ва укув жараёнида таълим олувчи-лар билан самарали мулокотни урната олишга юкори даражада тайёргарликка эга булган шахснинг муайян хислатлари (сифатлари)нинг йиFиндиси тушунилади.

A.К.Маркованинг фикрича4, касбий компетентлик - мутахассиснинг уз касбий фао-лиятини эгаллаганлигининг сифат курсаткичи булиб, мазкур фаолиятга нисбатан узининг мойиллигини англаш, узининг шахсий хислат ва сифатларини бах,олай олиш, узининг касбий жих,атдан шаклланишини туFри йуналтира билиш, узузини такомиллаштириш х,амда узузини тарбиялай олишини назарда тутади. Тадкикотчиларнинг таъкидлашларича, касбий компетентликнинг тузилмаси уч таркибий кисм: мазмуний, мотивацион ва ижро этиш (амалга ошириш) дан иборат.

B.А.Якунин5 касбий компетентликни кенгрок маънода талкин килади ва уни куйидаги таркибий кисмларга ажратади: касбий билим, куникма ва малакалар тизими, кас-

2 Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования / И.А. Зимняя // Высшее образование сегодня. - 2003. № 5. С. 34-42.

3 Лукъянова М.И. Психолого-педагогическая компетентность учителя // Педагогика. - 2001. - № 10. - С. 56-61.

4 Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Знание, 1996. - 308 с.

5 Якунин В.А. Педагогическая психология: Учеб. пособие. - СПб.: 1998. - 639 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

бий масалаларни мустакил равишда ижодко-рона хал этишга интилиш ва кодирлик, одам-лар билан ишлашга ва уларни бошкаришга ижтимоийпсихологик жихатдан тайёргарлик, маънавийахлокий жихатдан етуклик, сиёсий маданият.

Б.Назарованинг фикрича1, ижтимоийпсихологик компетентлик деганда одам-лар билан самарали равишда ишлаш учун кулланиладиган, илмий жихатдан асосланган психологик усулларни эгаллаганлик, бошка одамлар билан муваффакиятли равишда узаро мулокотга киришишга тайёрлик дара-жаси тушунилади.

Таянч компетенцияларнинг уч гурухини ажратиб олиш учун назарий асос сифатида психологияда шакллантирилган коидалар хиз-мат килади, бу коидаларга инсон мулокот, билим олиш ва мехнат субъекти экан-лиги, инсоннинг компетентлилиги акмеоло-гик ривожланиш векторига эга эканлиги кас-бий махорат компетентликни уз ичига олиши кабилар киради2.

Бизнинг фикримизча, Компетентлик - бу булажак мутахассиснинг шахсий ва ижтимоий ахамиятга эга касбий фаолиятни амалга оши-рилиши учун зарур булган билим, куникма ва малакаларнинг эгалланиши хамда уларни касбий фаолиятда куллай олиши билан ифодала-нади.

Асосий цисм. Узбекистонда таълим тизими ислохотларни амалга ошириш жараё-нида шахснинг хар томонлама камол топиши, ёшларнинг самарали таълим олиши учун кенг имкониятлар яратиб берилмокда3. Хозирги кунда техника ва технологиянинг кун сайин ривожланиб бориши, билимларнинг тез-лик билан янгиланиши булажак мутахассис-ларни замонавий шароитларга мослашиш куникмасига эга булиши хамда янги билим-

1 Назарова Б.А. Касб-хунар коллежи укитувчилари касбий компетентини тарбиялашнинг психологик муаммо-лари. // Олима аёлларнинг фан-техника тараккиётида тутган урни. Республика илмий-амалий анжумани мате-риаллари. - Т.: 2007.- Б.76-78.

2 Муслимов Н.А. Булажак касб таълими укитувчиларини касбий шакллантириш. Монография. -Т.: Фан, 2004.- 126 б

3 Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жара-ёни ривожланишининг мухим омили сифатида. // "Замонавий таълим"илмий-амалий оммабоп журнали, 2019 йил, 7-сон, 3-8-б.

ларга интилишини талаб этади. Бу эса таълим тизимида фаолият юритаётган укитувчиларни мустакил изланишга ва ишлашга, касбий хамда хаётий муаммоларни мустакил ечиб унга ижодий ёндашишга ургатиш заруриятини туFдиради. Шунинг учун хам бугунги кунда мустакил фикрловчи эркин шахс концепци-ясини амалга ошириш узлуксиз таълим тизи-мининг бош вазифаси булиб, бунда булажак укитувчиларнинг касбий-педагогик ижодкор-лигини компетентли ёндашув асосида ривож-лантириш мухим омил хисобланади.

Инсоннинг бутун хаёти даврида давом эта-диган ва таълимнинг барча боскичларидан иборат буладиган узлуксиз таълим шахснинг бутун умр давомида интеллектуал ривожланишининг негизи сифатида унинг хаёт тар-зини белгиловчи хисобланади ва буни тур-лича талкин килиш мумкин: касбий ва умум-маданий компетентликнинг барча шаклла-рини устириб боришнинг узлуксизлиги, шахснинг фаолияти турлари сифатини ошириб боришнинг узлуксизлиги, таълимнинг мухим турларининг узлуксизлиги ва б. Бу холда, таълимнинг узлуксизлиги "узлуксиз таълимнинг барча боскичларида таълим жараёнининг тугалланганлиги"ни билдиради.

Компетенция уз билимларини тинмай бой-итиб боришни, янги ахборотларни урганишни, шу кун ва давр талабларини хис этишни, янги билимларни излаб топиш махоратини, уз ама-лий фаолиятида куллашни талаб килади. Компетенция эгаси булган мутахассис муаммоларни ечишда узи узлаштириб олган, айнан шу шароитга мос метод ва усуллардан фой-даланишни яхши билиши, хозирги вази-ятга муносиб булган методларни танлаб олиб куллаши, туFри келмайдиганларини рад этиши, масалага танкидий куз билан караши каби куникмаларга эга булади.

Мазкур уринда «компетентлик» тушунча-сининг мохияти хам тула очилади, у куйидаги икки куринишда намоён булади:

- компетентлик талабаларнинг шахсий сифатлари туплами;

- касбий соханинг таянч талаблари куринишида.

Компетентлик талаба томонидан алохида билим ва малакаларни эгалланишини эмас, балки хар бир мустакил йуналиш буйича интегратив билимлар ва харакатларнинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

узлаштирилишини назарда тутади. Шунинг-дек, битирувчиларнинг касбий тайёргарлиги даражасига куйилувчи талаблар нуктаи наза-ридан компетентлик талабаларнинг муайян вазиятларда билим, малака ва фаолият усул-лари тупламини максадга мувофик куллаш кобилиятини англатади.

Булажак мутахассисда касбий компетентликни шакллантиришнинг зару-рияти. Касбий ва шахсий ривожланиш жараёнида таълим олувчининг уз-узини англаш, бах,олаш ва бошкариш каби таркибий кисмларни ривожлантириш х,амда профессионал таълим муассасаларида ишлашга тайёрлаш х,исоблансада, шулар билан бир-галикда уларнинг умумкасбий ва ихтисослик фанлари асосларини урганиш вазифалари куйидагилардан иборат булиши керак1:

• булажак мутахассиснинг касбий фаолиятида педагогик, умумкасбий ва ихтисосликка оид билимларни узлаштиришга нисбатан ижобий муносабатда булишга эри-шиш;

• педагогик ва ишлаб чикариш жара-ёнларига хос булган муаммоли вазиятларда масалаларни ажратиб олиш х,амда уларни х,ал килиш усули сифатида педагогик ва техник-технологик тафаккурни ривожлантириш;

• булажак мутахассиснинг касбий фаолиятида индивидуал таълим методини куллай олиш, укув-педагогик ва ишлаб чикариш х,аракатларининг репродуктив х,амда ижодий усулларини шакллантириш;

• касбий фаолиятида мух,им касбий-педагогик сифатларини, яъни х,амдардлик, болаларни севиш ва бошкаларни ривожлантириш, касбий ва шахсий уз-узини ривожлантириш эх,тиёжини юзага келтириш.

Компетенция инсонда мураккаб ва олдиндан кура билиб булмайдиган ранг-баранг ишчи вазифаларда йуналиш олиш кобилиятини ривожлантириш, уз фаоли-яти натижалари х,акида тасаввурга эга булиш, шунингдек, улар учун масъулият ва жавоб-гарликни кузда тутади. Бу каби ёндашув-нинг шаклланишида замонавий "билимлар иктисодиёти"нинг объектив талаблари сана-ладики, бунда муваффакиятли фаолият учун билимлар эмас, балки х,аётий ва касбий муам-

1 Муаллиф тадкикотлари асосида.

моларни х,ал килишда намоён буладиган умумлашган билим, куникма ва малакалар, чет тилида мулокотга кодирлик, ахборот тех-нологиялари сох,асида тайёргарлик тобора ах,амиятли ва самарали тармок саналади.

Юкоридаги фикрлардан компетентликнинг уч асосий гурух,и ажратиб курсатилади:

1. Узузига, шахс сифатида, х,аёт фаолияти субъекти сифатида муносабатда буладиган компетенциялар.

2. Инсоннинг бошка одамлар билан узаро муносабатларига тааллукли компетен-циялар.

3. Инсоннинг барча турдаги ва шаклдаги фаолиятига тааллукли компетенциялар.

Булажак мутахассиснинг касбий компе-тентлиги тузилишини тах,лил килар экан-миз, купчилик тадкикотчилар касбий компетентликни таълимнинг функционал тузилиши сифатида, унинг таркибига укитувчининг билими ва мах,орати узвийлиги х,амда касб-кор буйича малакаси аник максадни кузлаб амалга оширадиган фаолияти, деб бах,о бера-дилар. Аммо билим ва мах,орат каби тушун-чаларга нисбатан компетенция ута мосла-шувчан, булFуси янгиланишлар асоси, янги долзарб ахборотларни кайта ишлаши ва амалий фаолиятида куллаши билан фарк килади. Шундай булса х,ам, компетентликнинг узаги педагогнинг шахсий сифатлари, унинг йуналтирилганлиги, максади, умумин-сонийлик кадриятлари, шароитга мослаша олиш кобилияти, укув-тарбия жараёнларини ташкил этишда ранг-баранглик, турли-туман узгаришлар киритишга ута мос ва муноси-бликни таъминлаши эканлиги маълум булади.

Жумладан, психологлар А.Н.Леонтьев2, П.Я.Гальперин3 илмий изланишларида фао-лиятли ёндашувни изчил амалга ошири-лиши олий таълим муассасасида укитишнинг максади килиб таълим олувчида маълум бир фаолиятни бажаришда касбий тайёргарликни тарбиялашни кузда тутади. Бу укитишнинг асосий натижаси укувчиларда касбий вази-фаларни амалга ошириш, фаолият масалала-

2 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -Изд. 2-е. - М.: Политиздат., 1975. - 304 с.

3 Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий /Исследование мышления в советской психологии. Под ред. Е.В. Шороховой. - М., «Наука», 1966. - С. 259-276.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

рини х,ал этиш, билимларини шакллантириш-дан иборат. Масаланинг бундай куйилиши воситалар, методларга ва булажак мутахас-сисда фаолиятнинг маълум тури тарбиялашни амалга ошираётган укитувчининг билимла-рига х,ам бошкача ёндашувни талаб этади.

Педагог олим В.А.Сластенин1 фикрига мувофик, булажак мутахассисни тайёрлаш унда ушбу вазифаларни амалга оширувчи билимларини тарбиялашни кузда тутади, яъни аналитик-рефлексив, ташкилий, бах,олаш-ахборот, конструктив-прогностик, коррекци-ялаш.

Бизнинг фикримизча, муаллифнинг бу нуктаи назари, укитувчи фаолиятининг тузил-маси х,акида карор топган тасаввурларни куп даражада акс эттиради. Шу билан бирга, булажак мутахассиснинг касбий компетент-лиги тузилмасини тадкик килиш педагог мех,натини пухта тах,лил килиш, унинг тай-ёргарлик даражасига х,озирда модернизация килинаётган ва узлуксиз педагогик таъ-лим концепцияси амалга оширилаётган шаро-итларда профессионал таълим тизими томо-нидан куйилаётган талабларни аниклашни назарда тутади.

Б.Джураеванинг фикри2 фаолиятли ёнда-шувнинг амалга оширилишига куп даражада мос келади: у укитувчи фаолиятининг ушбу турларини ажратади:

• Гностик - умумкасбий ва ихтисослик фанлари учун хос булган билимлар таркибини мутахассис касбий фаолиятининг типик маса-лалари тузилмасига асосан интеграциялаш. Укув фанини укитиш максадларини ишлаб чикиш ва таснифлаш.

• Укув-методик - умумкасбий ва ихтисослик фанларининг укув-методик мазмунини танлаш ва укитиш дастурини укувчиларнинг билиш фаолиятлари элементлари буйича бел-гилаш.

• Креатив фаолият - барча ажратил-ган мавзулар буйича укув дастурига мувофик равишда укув-методик таъминотни ишлаб чикиш.

1 Сластении В.А. Профессионализм учителя как явление педагогической культуры / В.А.Сластенин // Педагогическое образование и наука, 2008, № 12. С. 4-15.

2 Джураева Б.Р. Формирование педагогической культуры будущих учителей в процессе изучения дисциплин педагогического цикла. - Т.: «Фан», 2003. - 177 с.

• Коммуникатив-ташкилий - укувчи ва укитувчи узаро ишлашининг коммуникатив-ташкилий аспектларини укувчиларнинг узича бошкариладиган иши жараёнида ишлаб чикиш ва назоратни ташкил этиш.

Булажак мутахассиснинг касбий компетент-лиги дейилганда маълум касбий сох,а буйича фаолият курсатадиган педагог-мутахассиснинг таянч компетентликлари, масалан, укитувчи, тарбиячи, педагог-психолог, ижтимоий педагог, мух,андис педагог, педагог-дефектолог ва бошкаларнинг касбий компетентлиги тушуни-лади.

Булажак мутахассисларнинг касбий ком-петентлигини шакллантиришда уларнинг педагогик х,амда ишлаб чикариш амалиё-тида муаммоли вазиятларида аник карор кабул кила олиш кобилиятларини ривож-лантириш, таълим йуналиши укув режаси-даги фанлар буйича ахборотлар олиш имко-ниятига эга булишлари учун фанлараро узаро алокадорликка эришиш асосида муаммоли вазиятли топширикларни ишлаб чикиш ва уни тизимлаштириш, педагог кадрлар тайёрлаш тизими сифатини оширишда таълимнинг янги шаклларидан фойдаланиш, фундаментал, хусусан, педагогик билимларни узлаштиришда фанлараро узвийлик ва узлуксизликни таъ-минлаш, педагогик фанларнинг узаро алокаси куп киррали муаммо булганлиги сабабли назарий ва амалий жих,атларини илмий асос-лашни такозо этади.

Малакали кадрлар тайёрлашнинг мух,им омилларидан бири - бу таълим сифати ва самарадорлигини оширишдир. Таълим сифати ва самарадорлигини ошириш х,амда касбий-педагогик ижодкорликни ривожлантиришда укитишнинг замонавий усуллари, шакл ва воситалари, уйин технологиялари, муаммоли укитиш, хусусан, мустакил таълимнинг ноанъанавий методлари мух,им урин тутади. Хозирги кунда таълим олувчиларни "укитиш" (do teach) жараёни билан эмас балки "таълим тарбия жараёнини ташкил этиш" (do educate) жараёнида билим, куникма, малака ва ком-петентцияларини ошириш ижобий самара бериши исботланмокда.

Хозирги кунда дарс берадиган укитувчиларнинг дарсдан буш вактларида уз билим ва малакаларини ошириш устида шуFулла нмасликлари, кутубхон аларда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

мустакил таълим олиш учун керакли ада-биётларнинг етишмаслиги, ахборот техно-логияларидан унумли фойдалана олмасли-клари муаммонинг долзарблигини курсатади. Ушбу муаммони ижобий х,ал килиш учун укитувчиларининг машFулотларни таш-кил этишда инновацион ёндашувни (таълим тарбия жараёнини ташкил этиш (do educate): яъни таълим олувчиларни укитувчи хох,лагандек босим остида, режалаштирилган дастурдан чикмаган холда, таълим берувчи хох,лаган метод, шакл ва воситалар асосида эмас балки укувчига олиниши зарур булган манбаларни онгли равишда узлаштириш иштиёкини уЙFотиш, ички ва ташки мотива-цияни сифатли билим олишга йуналтириш, бунда укувчи субъект сифатида уз урнига эга холда изланувчига айланиши керак) амалга ошириш зарур. Бунда компетентлик укувчи томонидан алох,ида билим ва малакаларни эгалланишини эмас, балки х,ар бир мустакил йуналиш буйича интегратив билимлар ва х,аракатларнинг узлаштирилишини назарда тутиши, битирувчиларнинг касбий тайёргар-лиги даражасига куйилувчи талаблар нуктаи назаридан компетентлик укувчиларнинг муайян вазиятларда билим, малака ва фао-лият усуллари тупламини максадга мувофик куллаш кобилиятини англатиши х,акида мух,им фикрларга келинди. Юкоридагилардан келиб чиккан х,олда, укувчида навбатдаги куникмалар тупламини шакллантириш йули билан булажак касбий фаолиятига тайёрла-ниши эмас, балки, компетенцияларни шу ерда ва х,озир сингдириб бориши керак.

Касбий компетенцияларни шакллантириш шартлари. Булажак мутахассиснинг касбий компетенциясини аник бир максадга йуналтириши ва бу максадга эришиши учун куйидаги шартларга риоя килиши керак.

1. Уз билимини мустакил ошириш маз-мунини педагогик амалиёт утаётган таълим муассасасининг укув хонасидаги аник шароитларга, амалиётнинг шароитлари, укувчиларига мослаштириши керак.

2. Булажак мутахассис маълум максад асосида ва маълум тартибда узида куйидаги сифатларни шакллантириб бориши керак:

- уз интилишлари, кизикишларини чукур х,ис килиш, тушуниш, уларнинг маънавий эх,тиёжларини х,исобга ола билиш;

- укувчилар билан эмоционал алока урнатиш, уларнинг аклий, ахлокий ва амалий фаолияти томонларига фаол таъсир этиш.

3. Булажак мутахассис уз билимларини оширишни доимий ижодий изланишлар тарзида ташкил этиш ва маълум максадга йуналтириш зарур. Бунинг учун у:

- ижодий изланишлар жараёнини бошкаришга мойил булиши;

- ижодий изланишларнинг самарадор-лиги укитувчининг педагогик, психологик ва назарий тайёргарлигига боFлик булишини эсда тутиши лозим.

Бу уринда мутахассисни тайёрлашнинг булажак касбни эгаллаш буйича укув ва билиш фаолиятини фаоллаштириш зарур булади. У тегишли йуналиш ва тайёргарлик даражасининг малакавий характеристикасида ифодаланган ва илмий асосланган билим, куникма ва малакалар шахснинг касбий мух,им хислатлари таркибини акс эттиради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таълимга компетентлик ёндашувининг вужудга келиш шарт-шароитларини аниклаб олиш мумкин:

- билимлар изланиш ва фикрлаш фао-лиятлари, ижод жараёни мах,сули сифатида турли хил шаклларда тизимли, фанлараро х,амда умумлаштирилган х,олда берилади;

- педагог "бошкарувчи", "х,амкор" сифатида намоён булади, яъни, х,амкорлик килиш, демократик равишда таъсир утказиш, ёрдам бериш, рух,лантириш, укувчининг шахсий ташаббусларига эътиборли булиш, унинг шах-сини ривожлантиришга интилиш позиция-сини эгаллайди;

- укитувчилар ва укувчилар билан фаол х,амкорлик килишга, бир-бирини куллаб-кувватлаш ва узаро маъсулиятлилик мух,итини яратишга йуналтирилган;

- укувчилар учун таълим ва тарбияни ташкил этишнинг гурух,ли шакллари оркали шахслараро муносабатлар ва мулокотнинг хилма-хил шаклларини амалий равишда узлаштиришлари, х,амкорликда ишлаш ва ижод килиш кувончини х,ис этишлари учун шарт-шароитлар яратилади;

- х,аракат ва хулк-атворларнинг олдин-дан белгилаб куйилган намунасига мослигини бах,олашдан воз кечиш.

Хулоса. Юкорида куриб чикилган фикрларга асосланиб шуни айтиш жоизки,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

Булажак мутахассисларнинг касбий компе-тентлигининг шаклланиши унинг касбий-педагогик вазиятларда аклий, предметли-амалий ва мотивацион омиллар билан боFлик узига хос хусусиятларининг ифодаланиши билан ёркин намоён булади. Шу билан бирга ушбу омиллар куплаб умумий жихатларга хам эга. Бу сохадаги махсус изланишлар натижа-лари курсатганидек касбий фаолиятга таълим олувчиларнинг касбий компетентлиги хам катта таъсир курсатади.

Таълим сифатини айнан булажак мутахас-сиснинг компетентлилигини шакллантириш хамда унинг касбий педагогик ижодкорли-гини ривожлантириш билан таъминлаш мум-кин, буни таълим жараёнида амалга ошириш технологияларини ишлаб чикиш касбий таъ-лимни модернизация килишнинг энг мухим вазифаларидан бири хисобланади.

Булажак мутахассиснинг касбий компетентлиги асосларидан бири уз таркибида билим-лар, махорат ва шахс сифатини белгиловчи унсур хисобланиб, улар доимо педагогни харакатга келтириб турувчи уз устида ишлаш, билимларини ошириб бориш, хар бир педагогик вазиятга ижодий ёндашиш хамда мосла-шиш каби имкониятларидир.

Шахснинг уз касбий фаолиятини бажа-риши учун куйидаги шахсий сифатлар зарур: ижодкорлик, техник фикр юритиш, уз кучига ишониш, уз касб махоратини тинмай ошириб бориш, жараёнларни эмоционал-катъийлик

билан бошкара билиш, компетенция юзага чикиши. Шундай килиб, мутахассис касбий компетенциясининг мохияти, мазмуни ва тузилишини аниклар эканмиз, касб таълими укитувчиларининг касбий компетенциясини урганишнинг асосларига эга буламиз. Лекин булажак мутахассиснинг касбий компетент-лигини шаклланишида психологик-педагогик шарт-шароитлар хам мухим ахамиятга эгадир.

Таклифлар. Таълимга компетенциявий ёндашувни амалга оширишда сифат ва сама-радорликка эришиш учун куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

- узлаштирилган ижтимоий тажриба-ларни кайта ишлаш, изланувчанлик ва ижодкорлик фаолиятларида намоён буладиган аник ифодаланган касбий йуналтирилганлик, билимларни эгаллаш;

- касбий фаолиятда куп учрайди-ган хар кандай ностандарт вазиятларда мустакил равишда карор кабул кила олишга, шунингдек, яхлит жараённинг барча вокеа ва ходисаларини, далилларини тахлил кила билишга асос яратадиган илмий тафаккурни ривожлантириш;

- узузини ривожлантиришга йуналганлик, уз устида ишлаш;

- таълим олишда эришилган натижа-ларни олдинги натижалар билан киёсий тахлил килиш оркали курсаткичларни аниклаб бориш ва зарур чораларни куриш.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий /Исследование мышления в советской психологии. Под ред. Е.В. Шороховой. - М.: «Наука», 1966. - С. 259-276.

2. Джураева Б.Р. Формирование педагогической культуры будущих учителей в процессе изучения дисциплин педагогического цикла. - Т.: «Фан», 2003. - 177 с.

3. Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования / И.А. Зимняя // Высшее образование сегодня. - 2003. № 5. С. 34-42.

4. Лукъянова М.И. Психолого-педагогическая компетентность учителя // Педагогика. - 2001. - № 10. - С. 56-61.

5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - Изд. 2-е. - М.: Политиздат., 1975. - 304 с.

6. Манько Н.Н. Технологическая компетентность педагога //Школьные технологии. 2002. №5. С.33-41.

7. Маркова А.К. Психология профессионализма. - М.: Знание, 1996.-308 с.

8. Муслимов Н.А. Булажак касб таълими укитувчиларини касбий шакллантириш. Монография. - Т.: Фан, 2004.- 126 б

9. Назарова Б.А. Касб-х,унар коллежи укитувчилари касбий компетентини тарбия-лашнинг психологик муаммолари. // Олима аёлларнинг фан-техника тараккиётида тут-ган урни. Республика илмий-амалий анжумани материаллари. - Т.:2007.- Б.76-78.

10. Рахимов З.Т. Олий касбий таълимга инновацион ёндашув сифатли кадрлар тай-ёрлаш омили сифатида // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, Тош-кент, 2023. - № 2 (123). - 10-18 б.

11. Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жараёни ривожланишининг мух,им омили сифатида. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2019 йил, № 7-сон, 3-8-б.

12. Рахимов З.Т. Талабаларнинг таълим жараёнидаги компетентлигини ривожланти-ришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш зарурияти // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, № 1-сон, 32-39 б.

13. Сластении В.А. Профессионализм учителя как явление педагогической культуры / В.А.Сластенин // Педагогическое образование и наука, 2008, № 12. С. 4-15.

14. Якунин В.А. Педагогическая психология: Учеб. пособие. - СПб.: 1998. - 639 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.