Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРНИ МЕТОДИК ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ'

ТАЛАБАЛАРНИ МЕТОДИК ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРНИ МЕТОДИК ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ»

ТАЛАБАЛАРНИ МЕТОДИК ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Ж. Ж. Коккозова

Тошкент иктисодиёт ва педагогика институти катта укитувчиси lalunamiyo@gmail.com, Узбекистан

Таълимни модернизациялашда унинг сифатини ошириш, давлат таълим стандартига мувофиклаштириш асосий масала хисобланади. Давлат таълим стандартини амалга ошириш учун зарур шарт-шароитлар укитувчилар томонидан таълим жараёнининг янги максадли курсатмаларини узлаштириш, укитувчиларнинг касбий компетенциясини ривожлантиришдан иборат. Таълим тизимини модернизациялаш шароитида фаолиятнинг мухим йуналишларидан бири кадрлар салохиятини ривожлантириш хисобланади. Таълимни ривожлантиришнинг ушбу йуналиши устуворлиги Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги Фармонида белгилаб берилган. Унга кура, талабаларда мустакил таълим олиш, танкидий ва ижодий фикрлаш, тизимли тахлил килиш, тадбиркорлик куникмаларини шакллантириш, укув жараёнида компетенцияларни кучайтиришга каратилган методика ва технологияларни жорий этиш, укув жараёнини амалий куникмаларни шакллантиришга йуналтириш, бу борада укув жараёнига халкаро таълим стандартларига асосланган илFор педагогик технологиялар, укув дастурлари ва укув-услубий материалларни кенг жорий этиш устувор вазифалардан хисобланади [1].

Ш.Курбонов ва Э.Сейтхалиловларнинг тадкикотларида таълим сифати деганда таълим жараёнининг турли иштирокчилари таълим муассасаси томонидан курсатилаётган таълим хизматларидан кутганларининг каноатлантирилиши даражаси тушунилади [2].

Талабаларни методик фаолиятга тайёрлашда таянч компетенцияларини ривожлантириш эса мустакил карорлар кабул кила оладиган, хамкорлик килишга кодир, харакатчан хамда динамизм, конструктивлик, маданиятлараро хамкорликка тайёр, мамлакат такдири, унинг ижтимоий-иктисодий фаровонлиги учун масъулият хиссига эга кадрлар етишиб чикишига хисса кушади.

282

Таълимни модернизация килишнинг замонавий жараёнлари укитувчининг касбга расмий мансублигини эмас, балки унинг укитувчилик ишига муносабатини таъминлайдиган шахсий позициясини таъкидлайди.

Талабаларни методик фаолиятга тайёрлашда таянч компетенцияларини шакллантиришда фаолиятга асосланган ёндашувдан фойдаланиш максадга мувофикдир, чунки у катталарни хам, болаларни хам укитишда энг самарали хисобланади. Таълимнинг фаол шакллари укитувчини педагогик вазиятда "тингловчи" позициясидан "иштирокчи" позициясига утказади ва укитувчининг назарий билимларини унинг хаётий ва касбий тажрибаси билан янгилаш ва окилона бирлаштиришга имкон беради. Шу билан бирга, гурух ресурсларини сафарбар этишга асосланган жамоавий иш туридан фойдаланиш мавжуд педагогик стереотипларга (укитувчи-ахборотчи, мураббий) карши туриш имконини беради.

"Тажрибали" укитувчиларнинг уз -узини англаши, урнатилган кадриятлари ва стереотипларига факат укитиш психологияси тамойилларига риоя килиш асосида таъсир килиш мумкин, бу тамойиллар:

- мустакил таълимнинг устуворлиги тамойили;

- мавжуд ижобий хаётдан фойдаланиш тамойили

- тажриба (биринчи навбатда ижтимоий ва профессионал), талабанинг амалий билим, кобилият ва куникмаларини урганиш асоси ва янги билимларни расмийлаштириш манбаи сифатида;

- янги билимларни узлаштиришга тускинлик киладиган эскирган тажриба ва шахсий муносабатларни тузатиш тамойили;

- шахснинг ижтимоий-психологик хусусиятларини ва унинг фаолияти билан боFлик чекловларни ва буш вактнинг мавжудлигини хисобга олган холда, шахсий талабларга асосланган таълимга индивидуал ёндашиш тамойили;

- рефлексивлик тамойили;

- укув натижаларининг талабанинг амалий фаолиятига мослиги тамойили;

- тизимли укитиш тамойили;

- таълим натижаларини янгилаш тамойили (улардан амалиётда тезкор фойдаланиш).

Илмий-методик адабиётларда (В.Д.Шадриков) укитувчининг касбий компетенцияси таркибида куйидаги таркибий кисмлар аникланади:

1) шахсий фазилатлар сохасидаги компетенция;

2) педагогик фаолиятнинг максад ва вазифаларини белгилаш компетенцияси;

283

3) талабаларни таълим фаолиятини амалга оширишга раFбатлантириш компетенцияси;

4) фаолият дастурини ишлаб чикиш ва педагогик карорлар кабул килиш компетенцияси;

5) педагогик фаолиятни ахборот базаси билан таъминлаш буйича компетенция;

6) педагогик фаолиятни ташкил этиш компетенцияси [3].

Шундай килиб, замонавий таълим муассасасига педагогик жараённи ташкил этишнинг янги технологияларини биладиган, психологик-педагогик ёрдам курсатишга кодир, боланинг шахсиятига йуналтирилган таълим жараёнини куриш тамойилларини амалга оширишга кодир булган укитувчи керак.

Компетентлик бу - компетенциялар мажмуи билан белгиланадиган шахснинг ажралмас хусусияти.

Укув натижаси бу - модул ёки фан охирида малака даражасини улчаш учун талаба нимани курсатиши кераклиги тавсифи.

Таянч компетенцияларни ривожлантириш тамойиллари:

- ривожлантирувчи таълим максадларининг когнитив максадлардан устунлиги;

- таълим мазмунини муаммоли куриш;

- укитишда фаолиятли ёндашувнинг устунлиги;

- рефлектив йуналиш ва юкори мотивация, яъни талабалар учун кийин, аммо реал, жозибали ва мазмунли максадларнинг мавжудлиги.

Бунда укув машFулотининг самарадорлиги махсулот, талабаларнинг малака ва шахсий фазилатларни узлаштиришдаги фаол фаолияти натижаси билан белгиланади.

Шунинг учун укитувчининг вазифаси талабаларнинг маълумотларни кидириш, узлаштириш ва кайта ишлашдаги фаол фаолиятини ташкил этишдир. Компетенцияга асосланган ёндашувда укитиш самарадорлигининг зарур шарти - талабанинг фаол фаолиятга шахсан жалб этилишидан иборат. Укитувчининг вазифаси талабаларнинг фаол ишини уйлаш ва ташкил этиш, зарур шарт-шароитларни маблаF билан таъминлашдир. Компетенцияга йуналтирилган ёндашувда укув машFулотининг самарадорлиги махсулот, талабаларнинг компетенция ва шахсий фазилатларни узлаштиришдаги фаол ишининг натижаси билан белгиланади.

Шунинг учун укитувчининг вазифаси талабаларнинг маълумотларни кидириш, узлаштириш ва кайта ишлашдаги фаол фаолиятини ташкил этишдир. Компетенцияга асосланган ёндашувда укитиш самарадорлигининг зарур шарти

284

- талабанинг фаол фаолиятга шахсан жалб этилишидир. Муайян дарснинг максадлари ва барча укув фаолиятини ташкил этиш укитувчининг мавзу ёки мавзуни урганишда кандай компетенциялар шаклланишини канчалик аник белгилашига боFлик.

Таянч компетенциялар таърифи ва хусусиятлари куйидагилардан иборат:

Коммуникатив.

Талабанинг OFзаки (монолог, диалог, савол бера олиш, уз нуктаи назарини химоя килиш, мухокама килиш, маъруза килиш, такдимот килиш, лойихаларни химоя килиш, оммавий нутк сузлаш ва хк.), ёзма (укиш, хар хил турдаги матнлар яратиш, услубий куникмаларни эгаллаш) матнни лойихалаш техникаси, матн билан ишлаш кобилияти ва бошкалар) ва самарали мулокот (гурухда ишлаш кобилияти, жамоада турли ижтимоий ролларни узлаштириш) каби мулокот воситаларини эгаллашини англатади.

Ахборот.

Талабанинг реал объектлар (телевизор, принтер, магнитафон, компьютер, китоб, журнал ва бошкалар) ва ахборот технологиялари (аудио, видео ёзув, электрон почта, оммавий ахборот воситалари, Интернет ва бошкалар) ёрдамида ахборот билан ишлаш куникмаларини таъминлайди. Керакли маълумотларни мустакил излаш, тахлил килиш ва танлаш, уни узгартириш, саклаш, узатиш ва танкидий тушуниш кобилиятини ривожлантиради.

Таълим ва когнитив.

Бу укув фаолиятининг техникаси ва турлари туплами булиб, уларни узлаштириш талабаларнинг мустакил равишда урганиш кобилиятини таъминлайди, жумладан:

- укитиш техникаси (ишлаб чикиш, тахлил килиш, умумлаштириш, бахолаш ва бошкалар);

- тарбиявий фаолият турлари.

Талабанинг мустакил билиш фаолият сохасидаги компетенциялари туплами, шу жумладан мантикий, услубий, умумий укув фаолияти элементлари, хакикий билиш объектлари билан боFлик. Бу талаба бир вактнинг узида укув жараёнининг субъекти ва объекти сифатида харакат киладиган укув вазиятлари тупламидир. Укув-билиш компетентлиги деганда талабанинг муайян фанларни билиш усулларидан фойдаланиш асосида укув муаммоларини хал килиш учун янги билимларни эгаллаш кобилияти тушунилади.

Уз-узини ташкил килиш.

У максадларни белгилаш, режалаштириш, соFликка масъулият билан ёндашиш, шахсий ресурслардан тулик фойдаланиш кобилиятида ифодаланади.

285

Компетенция реал вазиятни, муаммоларни тахлил килиш, максадларни куйиш ва уларга эришиш учун кадамларни режалаштириш кобилиятида намоён булади. Мухим жихат - бу фаолият махсулини бахолаш ва уни максад билан боFлашдан иборат.

Компетенциянинг куйидаги жихатлари ажралиб туради: Укув-билиш:

- укув фаолиятини режалаштириш;

- таълим муаммоларини/вазиятларини хал килиш учун маълумотларни топиш, кайта ишлаш, фойдаланиш;

- ностандарт вазиятда билимларни куллаш;

- лойиха фаолияти;

- тадкикот фаолияти;

- ижодий фаолият;

- укув-билиш фаолиятини тахлил килиш, акс эттириш, уз-узини бахолаш Ахборот - режалаштириш маълумотларини излаш:

- маълумотларни кидириш;

- маълумот олиш;

- ахборотни тизимлаштириш;

- керакли маълумотларни тахлил килиш ва танлаш;

- маълумотларни кайта ишлаш;

- ахборотни бошка шаклларга айлантириш Коммуникатив - OFзаки мулокот:

- ёзма алока;

- самарали алока:

- оммавий нутк;

- уз фаолияти натижаларини такдим этиш;

- самарали гурух мулокоти;

- турли ижтимоий ролларни бажариш

Уз-узини ташкил килиш (муаммоларни хал килиш):

- муаммони аниклаш;

- максадни белгилаш ва фаолиятни режалаштириш;

- технологияни куллаш (муаммо/топширикни ечиш йули);

- ресурсларни режалаштириш;

- самарадорликни бахолаш

Умумий маданий - фаолият максадларини белгилаш:

- ишлаш натижаларига эришиш йулини аниклаш.

286

Компетенцияга йуналтирилган дарс бу - амалий фаолият вазифаларини бажариш оркали талабаларнинг ривожланишига хисса кушадиган шароитлар яратилган дарс. Бундай дарс турли хил хаётий вазиятларда самарали харакат килиш имконини берадиган компетенцияларни шакллантиришга, шахсий фазилатларни шакллантиришга ёрдам беради.

Бундай дарснинг асосий максади шахсни шакллантириш, унинг мойиллиги ва кобилиятларини очиш ва ривожлантиришдир. Бундай дарсларнинг максади нафакат билим олиш, балки турли хил фаолият турларига йуналтиришдир. Бундай дарсларни утказишда мустакил укув-билиш фаолияти мухим ахамиятга эга.

References / Адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг фармони. Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида. 08.10.2019 йил. ПФ-5847-сон.

2. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Таълим тизимини бошкариш. - Т.: "Турон-Икбол", 2006. 101-б.

3. Шадриков В.Д. Духовные способности. - Изд. 2-е, перераб. и доп. - М.: Изд-во «Институт психологии РАН», 2020.

287

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.