Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ИХТИСОСЛИК ФАН ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ИХТИСОСЛИК ФАН ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
586
214
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
касбий эҳтиёжлар / интеграция / касбий компетентлик / рефлексивлик / креативлик / акмеологик / инновацион қадриятлар. / профессиональные потребности / интеграция / профессиональная компетенция / рефлексивность / креативность / акмеологический / инновационные ценности.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мустафоева Дурдона Асиловна

Мақолада олий таълим муассасалари педагог кадрларининг касбий компетентлигини ривожлантиришда касбий билимлар, кўникма ва малакаларини мунтазам равишда янгилаб бориш, педагогик механизмларини ҳамда касбий таълим сифатини ошириш борасидаги олиб борилган изланишлар қайд этилган. Педагог кадрларнинг илмий педагогик салоҳиятидан келиб чиқиб, уларнинг касбий эҳтиёжларини қаноатлантириш, таълим, фан ва ишлаб чиқариш интеграциясини таъминлаш орқали педагог кадрларнинг тайёргарлиги сифатига қўйиладиган малакавий талабларни ошириш тўғрисида фикрлар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ ПРЕПОДАВАТЕЛЕЙ СПЕЦИАЛЬНЫХ ДИСЦИПЛИН ВЫСШИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ

В статье приводится обзор исследований по повышению качества профессионального образования, педагогических механизмов, а также систематического повышении навыков, знаний и мастерства, профессиональной компетентции педагогических кадров высших образовательных учреждений. Высказываются мнения о повышении квалификационных требований к качеству профессиональной подготовки педагогических кадров путём удовлетворения их профессиональных потребностей, обеспечения интеграции образования, науки и производства, исходя из научно-педагогического потенциала педагогических кадров.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ИХТИСОСЛИК ФАН ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Мустафоева Дурдона Асиловна,

Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мух,андислари институти "Педагогика, психология ва укитиш методикаси" кафедраси ассистенти, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ИХТИСОСЛИК ФАН УЩУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 378.1.356

МУСТАФОЕВА Д.А. ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ИХТИСОСЛИК ФАН УЦИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Маколада олий таълим муассасалари педагог кадрларининг касбий компетентлигини ривожлантиришда касбий билимлар, куникма ва малакаларини мунтазам равишда янги-лаб бориш, педагогик механизмларини х,амда касбий таълим сифатини ошириш борасидаги олиб борилган изланишлар кайд этилган. Педагог кадрларнинг илмий педагогик салох,иятидан келиб чикиб, уларнинг касбий эх,тиёжларини каноатлантириш, таълим, фан ва ишлаб чикариш интеграциясини таъминлаш оркали педагог кадрларнинг тайёргарлиги сифатига куйиладиган малакавий талабларни ошириш туFрисида фикрлар билдирилган.

Таянч суз ва иборалар: касбий эх,тиёжлар, интеграция, касбий компетентлик, рефлексивлик, креативлик, акмеологик, инновацион кадриятлар.

МУСТАФОЕВА Д.А. РАЗВИТИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ ПРЕПОДАВАТЕЛЕЙ СПЕЦИАЛЬНЫХ ДИСЦИПЛИН ВЫСШИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ

В статье приводится обзор исследований по повышению качества профессионального образования, педагогических механизмов, а также систематического повышении навыков, знаний и мастерства, профессиональной компетентции педагогических кадров высших образовательных учреждений. Высказываются мнения о повышении квалификационных требований к качеству профессиональной подготовки педагогических кадров путём удовлетворения их профессиональных потребностей, обеспечения интеграции образования, науки и производства, исходя из научно-педагогического потенциала педагогических кадров.

Ключевые слова и понятия: профессиональные потребности, интеграция, профессиональная компетенция, рефлексивность, креативность, акмеологический, инновационные ценности.

MUSTAFOEVA D.А. DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCIES OF TEACHERS OF SPECIAL DISCIPLINES OF HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

The article is devote to the study for improvement the quality of professional education, pedagogical mechanisms, as well as systematic perfection of higher educational institutions staff's skills, knowledge and mastery, professional competence of the teaching. Based on the scientific and pedagogical potential to satisfy scientific needs, by ensuring the integration of education, science and production, also increase qualification requirements for the quality of training.

Keywords and concepts: professional requirements, integration, professional competence, creativity, acmeological, innovative values

Кириш. Жахонда педагог кадрларнинг касбий компетентлигини ривожлантириш оркали олий таълим муассасалари фаолияти-нинг сифати ва ракобатбардошлигини таъмин-лашга булган эхтиёж янада кучаймокда. Мамла-катимизда олий таълим сифатини ошириш, кад-рлар тайёрлаш тизимини фан ва технология-лар тараккиётининг устувор йуналишлари билан интеграциялашувини таъминлаш жараёнла-рида рахбар ва педагог кадрлар касбий компетентлигини узлуксиз ривожлантириш масаласига алохида эътибор каратилмокда. Бунда педагог кадрларнинг ижодий салохияти, касбий компе-тентлиги ва ижодий креативлигини ривожлантириш, малака оширишнинг инновацион шакллари оркали укитишнинг интегратив-дифференциал методикаларини яратиш ва касбий компетент-ликни бахолаш мазмунини такомиллаштириш буйича илмий тадкикотлар олиб бориш мухим ахамият касб этади.

Дунёда таълимнинг инновацион ривожла-нишнинг глобал вазифаларидан бири педагог кадрларда касбий компетентликни шакллан-тиришдир. ЮНЕСКО1 катталар таълимини XXI асрда "эшикларни очувчи калит" деб эътироф этди. Халкаро педагогик тажрибаларга кура катталар таълимини амалга оширишда инновация-ларни таълим жараёнига татбик этиш, андраго-гик таълим тамойиларини илмий асослаб бериш борасида куплаб тадкикотлар олиб борилмокда. Бу жараёнда олий таълим муассасалари педагог кадрлари касбий компетентлигини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш, малака ошириш тизими мазмунига мос дидактик имко-ниятларини кенгайтириш х,амда такомиллаш-тирилган укитиш методикаларини жорий этиш зарурияти юзага келмокда.

Узбекистан Республикаси хукумати томо-нидан "Рахбар ва педагог кадрларнинг касбий билимлари, куникмалари ва махоратларини узлуксиз янгилаб бориш механизмларини жорий этиш, рахбар ва педагог кадрларнинг илмий педагогик салохиятидан келиб чикиб уларнинг касбий эхтиёжларини каноатлантириш, таълим, фан ва ишлаб чикариш интеграциясини таъминлаш оркали рахбар ва педагог кадрлар-нинг тайёргарлиги сифатига куйиладиган мала-

1 Структура ИКТ-компетентности учителей. Рекомендации ЮНЕСКО. - Гамбург. - 2011. URL: http://ru.iite.unesco. org/publications/3214694.

кавий талабларни такомиллаштириш"2 вазифа-лари белгиланган. Бунда рахбар ва педагог кадрлар касбий компетентлигини ривожланти-ришда касбий билимлар, куникма ва малакала-рини мунтазам равишда янгилаб бориш, педагогик механизмларини хамда касбий таълим сифатини ошириш борасидаги изланишлар асосида такомиллаштириш мухим ахамият касб этади.

Мавзунинг долзарблиги. Ихтисослик фани укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантиришда касбий билимлар, куникма ва малакаларини мунтазам равишда янгилаб бориш, педагогик механизмларини хамда касбий таълим сифатини ошириш борасидаги изла-нишларни такомиллаштириш катта ахамиятга эга.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг к,иск,ача та^лили. Касбий компетентликни ривожлантириш методологияси, педагогик-психологик жихатлари, тамойиллари ва техно-логиялари хамда ёндашувнинг шахс фаолияти ва касбий камолотидаги урни, шунингдек, касбий узини узи такомиллаштиришнинг концеп-туал масалалари МДХ мамлакатлари олимлари-дан: Т.Базаров3, А.Деркач4, И.Зимняя5, Э.Зеер6, Н.Кузьмина7, Е.Кудрявцева8, А.Маркова9 ва бошкаларнинг тадкикот ишларида курилган ва таълим мухитига таъсири буйича салмокли изланишлар олиб борган.

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 23 сентябрдаги «Олий таълим муассасалари рахбар ва педагог кадрларининг узлуксиз мала-касини ошириш жараёнларини ташкил этиш тартиби туFрисида»ги 797-сон Карори // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 2019 й., 09/19/797/3793-сон.

3 Базаров Т.Ю., Ермина Б.Е. Управление персоналом. -М.: ЮНИТИ, 2002. 430 с.

4 Деркач А., Зазыкин В. Акмеология. - СПб.: "Питер", 2003. - 256 с.

5 Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования. // "Эксперимент и инновации в школе" журнали. 2009. №2.

6 Зеер Э.Ф. Психолого-дидактические конструкты каче-ствоа профессионального образования. // "Образование и наука" журнали. 2002. №2 (14).

7 Кузьмина Н.В. Акмеологическая теория повышения качества подготовки специалистов образования. - М.: 2001.

8 Кудрявцева Е.И. Компетенция и менежмент: компетенции в менеджменте, компетенции менеджеров, менеджмент компетенции. - Санкт-Петербург: 2012. -340 с.

9 Маркова А. Психология профессионализма. - М.: 1996.

Хорижлик олимлардан D.Bartram1, J.Rawen2, W.Hutmacher3 лар томонидан таълимга замо-навий педагогик технологияларни жорий этиш, укитувчиларнинг касбий компетентлиги струк-тураси, малака ошириш жараёнига компетентли ёндашувлар масалалари атрофлича урганилган.

Тадкикот муаммосига доир илмий-назарий адабиётларнинг киёсий тахлили асосида ихти-сослик фан укитувчиларининг касбий ком-петентлигини ривожлантиришнинг илмий-педагогик асослари, концептуал ёндашувлари, таълимни модернизациялаш шароитида касбий компетентлигини ривожлантиришга куйилаётган замонавий талаблар тахлил этилган, касбий ком-петентликни ривожлантиришга таъсир этувчи омиллар (фаолиятли ёндашув, компетентли ёндашув ва шахсга йуналтирилган ёндашувлар) нинг фаолият (малака) талаблари билан узаро интегратив алокадорлиги ёритилган.

Назарий манбалар мазмуни билан тани-шиш шуни курсатдики, касбий компетент-лик ва уни ривожлантириш муаммоси куплаб тадкикотчиларнинг илмий изланишларида турли йуналишларда урганилган. Аксарият педагогик-психологик адабиётларда компетентлик, компетенция, касбий компетентлик шахснинг ижтимоий-касбий йуналганлиги асосида шак-лланадиган, касбий функционал вазифаларнинг самарали ечимини таъминлашга хизмат килувчи касбий фаолиятда намоён булиши сифатида изохланади.

Олий таълим тизими укитувчисининг касбий компетентлиги эса унинг фаолиятининг асо-сий йуналишларини амалга ошириш учун зарур булган ажралмас мажмуа: укув, услубий, илмий, тарбиявий, кафедра, факультет, олий таълим муассасани бошкаришда бевосита иштирок этишдир.

Компетенция - бу шахснинг эмас, балки жой-нинг узига хос хусусияти инсоннинг ижтимоий ролининг параметридир. Укитувчининг касбий компетенцияси - бу укитувчи ва олим сифатида

1 Bartram D. The Great Eight Competencies: A Criterion-Centric Approach to Validation. Article in Journal of Applied Psychology 90(6):1185-203. November 2005.

2 Rawen J. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация. - М.: 2002. (англ.1984).

3 Hutmacher W. Key competencies for Europe//Report of the Symposium Bern, Switzerland 27-30 March, 1996. Council for Cultural Co-operation (CDCC) a Secondary Education for Europe. Strasburg, 1997.

касбий фаолиятининг асосини ташкил этадиган билим, куникма ва кобилиятлар тизимидир.

Укитувчининг касбий компетентлиги тузил-маси унинг педагогик куникмалари оркали аникланиши мумкин. Укитувчининг касбий компетентлиги модели унинг назарий ва амалий тайёргарлигининг бирлиги вазифасини бажа-ради.

Касбий компетентлик бу педагогик фаолият-даги реал вазиятларда учрайдиган касбий педагогик муаммо ва вазифаларнинг самарали ечимини таъминлайдиган методик усуллар, замонавий таълим технологиялари, педагогик диагностика (суров, индивидуал ва гурухли интервью) технологиялари психологик ва педагогик коррекция, дидактик воситаларни куллай олиш ва доимий такомиллаштириб бориш; таълим олувчилар билан укув машFулотларини таш-киллаштиришга йуналтирилган замонавий таълим ва инновацион технологияларга доир креатив Fоялар, илFор хорижий тажрибалар, янги адабиёт, шунингдек бошка маълумотларни узлаштириш ва амалиётда куллашдир

Касбий компетенцияни ривожлантириш эса ижодий шахснинг ривожланиши, педагогик янгиликларга рецептивликни шаклланти-риш, узгарувчан педагогик шароитда мосла-шиш кобилиятидир. Замонавий таълим тизи-мида руй бераётган узгаришлар укитувчининг малакаси ва профессионаллигини, яъни унинг касбий махоратини тинимсиз оширишни такозо этмокда. Замонавий таълимнинг асосий максади шахс, жамият ва давлатнинг хозирги ва келажак-даги эхтиёжларини кондириш, жамиятда ижтимоий мослашишга кодир, уз ишини тугри ташкил этиши, узини узи тарбиялаш ва узини тако-миллаштиришга кодир булган куп киррали шах-сни тайёрлаш хисобланади.

Мацоланинг илмий мо^ияти шундан ибо-ратки, касбий компетентликни ривожлантириш индивидуал тажрибани ривожлантириш, доимий ривожланиш ва узини такомил-лаштиришни уз ичига олган касбий тажрибани туплашга олиб келадиган профессионал тажрибани узлаштириш ва модернизациялаш оркали касбий компетенция ривожлантириш мумкинли-гини очиб берилган.

Тадцицотнинг мацсади олий таълим муасса-салари ихтисослик фан укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантиришдан иборат булиб, ихтисослик фанлари укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 7 (92)

буйича манбалар билан таништириш хамда таклифлар бериш.

Тадцицотнинг объекти - ОТМ

ук,итувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш буйича таълим жараёни.

Тадцицотда - индивидуал ёндашув, тизимли-лик ва киёсий тахлилий манбалардан фойдала-нилган.

Тадк,ик,отнинг эмпирик манбани назарий (тахлилий-синтетик, киёсий-таккослаш, аналогия), диагностик (суровлар, тест утказиш, куза-тиш, лойихалаштирилган методикалар), педагогик эксперимент хамда анкета суровномалари натижалари ташкил этади.

Асосий цисм. Касбий компетентликни ривожлантиришда касбий хусусиятлар билан бир каторда малака талабларига асосланган холда укув жараёнининг дидактик таъминоти, укув жараёнини амалга оширишда индивидуал ёндашувларни танлаш хам мухим ахамиятга эга.

Н.Муслимов булажак касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шак-ллантириш технологиясига баFишланган илмий изланишларида куйидаги компетентлик турла-рини келтириб утган:

Яхлит-мазмунли компетентлик. Бу талабанинг кадриятли йуналишлари билан боFлик, унинг ижтимоий борликни хис эта билиши ва тушуниш кобилияти, мустакил хаёт йулини топа олиши, узининг ижтимоий жамиятдаги роли ва урнини англаб етиши, харакатларни ташкил этишда аник максадни белгилаш хамда карор кабул килиш малакаси, дунёкараши билан боFлик компетентлик, у талаба учун укув ва бошка вазиятларда узини аниклаш механизмини таъминлайди. Талабанинг индивидуал таълим йуналиши ва унинг хаётий фаолиятининг умумий дастури ана шу компетентликка боFлик.

Ижтимоий-маданий компетентлик. Талаба чукур узлаштириши зарур булган билим ва фао-лият тажрибасининг доираси булиб, миллий ва умуминсоний маданиятлар хусусиятлари, инсон ва инсоният хаётининг маънавий-ахлокий асос-лари, оилавий ва ижтимоий анъаналарнинг маданий асослари, инсон хаётида фан ва дин-нинг роли, уларнинг моддий борликка таъ-сири, турмуш ва дам олиш борасидаги билимлар, масалан, буш вактни самарали ташкил этиш усулларини билиши.

Укув-билиш компетентлиги. Бу урганилаётган аник объектлар билан боFлик мантикий, мето-дологик ва ижтимоий фаолияти элементларидан иборат булган мустакил фикрлаш компетентли-

кларининг туплами булиб, унга максадни кура билиш, фаолиятни режалаштириш, унинг мазму-нини тахлил килиш, рефлексия, фаолиятга шах-сий бахо бериш борасидаги билим ва малака-лар киради. Урганилаётган объектларга нисбатан талабаларни креатив куникмалари, яъни билим-ларни бевосита борликдан олиш, ностандарт вазиятларда муаммони хал этишнинг харакат усуллари ва эвристик методларини эгаллайди.

Ахборот олиш компетентлиги. Аудио- хамда видеокурсатув воситалари ва ахборот техно-логиялари ёрдамида мустакил изланиш, тахлил килиш ва зарур ахборотларни танлаб олиш, уларни узгартириш, саклаш ва узатиш махорати шакллантирилади. Ушбу компетентлик талабанинг укув фанлари асосларини мухим ахборот-лар асосида узлаштиришини таъминлайди.

Коммуникатив компетентлик. Таълим олув-чилар билан узаро муносабатлар, уларнинг усуллари, мулокот жараёнида устувор урин тутувчи тилни узлаштириш, гурухларда ишлаш куникмалари, жамоада турли хил маънавий-маърифий тадбирларни ташкил килиш ва утказишни билишни уз ичига олади.

Ижтимоий-фаолиятли_компетентлик

фукаролик (фукаро, кузатувчи, сайловчи, вакил вазифасини бажарувчи), ижтимоий-мехнат сохаси (истеъмолчи, харидор, мижоз, ишлаб чикарувчи хукуклари), оилавий муносабатлар ва мажбуриятлар, иктисод ва хукук масалалари, касбий, шунингдек, шахсий мавкени аниклаш борасидаги билим ва тажрибаларни эгаллаш (хусусан, мехнат бозоридаги мавжуд вазиятни тахлил килиш, шахсий ва ижтимоий манфаат-ларни кузлаб, харакат килиш махорати, мехнат хамда фукаролик муносабатларининг одобини билиш)ни англатади.

Амалий фаолиятга оид компетентликда бир харакат холатидан иккинчи харакат холатига кучира олиш, харакат ва амалларни янги вазиятларда куллай олиш, янги ахборотлар ичида тез йуналиш олиш куникмалари тушунилади1.

1 Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шаклланти-риш технологияси. Монография. - Т.: "Фан ва технология" нашриёти, 2013.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 7 (92)

г

v.

1-расм. Ихтисослик фан у^итувчиларнинг касбий компетентлигини шакллантирувчи тузилма.

МАЛАКА ТАЛАБЛАРИ

Куйида ихтисослик фани укитувчиларининг касбий компетентлигини оширишга каратилган тузилмани тахлил киламиз (1 расм)1.

Ихтисослик фани укитувчиларнинг касбий компетентлигини ривожлантириш механизмини такомиллаштириш тузилмасини ишлаб чикишда куйидагилардан фойдаланилди:

- малака талаблари буйича малака мехнат фаолиятидаги конкрет мажбуриятларни бажара олиш учун тайёр булиши, зарурий компетенция-ларни узлаштириши;

- компетенция мехнат фаолиятида зарур буладиган билим, куникма ва малакаларни аник вазиятларда куллай олиш кобилияти;

- касбий компетентликни ривожланти-ришда ёндашувлар (тизимли, фаолиятли, шахсга йуналтирилган)ни танлаш;

- касбий компетентликни ривожлан-тиришни укув жараёнида инновацион шак-ллар (рефлексив кузатув, фаолли амалиёт, миркоукитиш, ижодий хисобот) ёрдамида амалга ошириш;

- касбий компетентликни ривожланти-ришга асосланган укув жараёнининг дидактик таъминотини такомиллаштириш оркали ихтисос-

1 Мустафоева Д.А., Исмаилова З.К. "Малака ошириш тизимида махсус фан укитувчиларининг педагогик компетентлиги" (инновацион фаолиятини ривожлантириш буйича). Услубий кулланма. - Тошкент, ТИКХММИ, 2018.

лик фан укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш мумкин2.

Тадкикот жараёнида олий таълим тизимида фаолият курсатаётган педагогларнинг компетентлигини ривожлантириш буйича илмий ишлари тахлил килинди. Тахлилда икки асосий йуналиш курсатилди, яъни:

1) ихтисослик фанлари укитувчиларининг касбий сифатларини ривожлантириш учун педагогик шартлар;

2) ихтисослик фанлари укитувчиларининг малака оширишига таъсир этувчи омилларни тахлил килиш.

Бизнинг фикримизча, касбий компетентлик-нинг ривожланиши улар таълим жараёнида касбий шаклланишига кура учта боскичини босиб утади:

Биринчи боск,ич. Таълим муассасаси фао-лиятига куйилаётган янги ижтимоий талабларни хисобга олган холда узининг фаолият самара-дорлигини тахлил килиш ва объектив бахолаш.

Мазкур боскичда укитувчи узининг фаолиятини тахлил килади ва бахолайди, максад ва воситалар, максад ва натижалар уртасидаги зиддиятларни, тушунмовчиликларни, хамда укитувчиликнинг салбий ва ижобий томон-ларини аниклайди. Бунда уз фаолиятида янги тушунчалар асосида узи хакида тасаввур хосил килиш, ноанъанавий услублар ёрдамида кенг педагогик фаолиятни олиб бориш назарда тути-

2 Durdona Mustafoeva. Organization of increasing the professional competence of teachers technical higher educational institutions. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 7 No. 12, 2019 ISSN 2056-5852

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 7 (92)

1-жадвал. Касбий компетентлик типологияси

Компетентлик тури Мазмуни

Касбий фаолиятдаги компетентлик Касбий фаолият сохасининг талабларидан келиб чикувчи махсус компетентлик (уз ишини яхши билиш); технологик компетентлик; субъектив компетентлик; профессиологик компетентлик (касблар олами хакида маълумотга эга булиш); хукукий компетентлик; ик,тисодий компетентлик ва бошк,алар.

Касбий мулок,отдаги компетентлик Бошкарув ва педагогик фаолиятни самарали ташкил этиш билан боFлик1 коммуникатив ва мулок,отчанлик компетентлиги (хамкорлик к,ила олиш крбилияти); ижтимоий-перцептив компетентлик (бошк,а кишиларни идрок килишга кобилият); дифференциал-психологик компетентлик; диагностик компетентлик (бошк,аларни урганиш кобилияти); ахлок,ий компетентлик; эмпатив компетентлик; маданиятлараро, ижтимоий-маданий, гендер компетентлик (бошк,а маданиятларга нисбатан баFрикенглик); низоли вазиятлардаги компетентлик ва бошк,алар

Профил (махсус) компетентлик Фаолият йуналиши, ихтисослик ва ихтисослик нуктаи-назаридан амалий фаолиятни ташкил этишда психологик компетентлик (бошк,а кишиларни ургана олиш куникмаси); индивидуал, аутопсихологик компетентлик (узини урганиш куникмаси); маданий компетентлик (жамиятда кабул килинган маданий нормаларни кабул килиш ва узи учун эталон сифатида узлаштириш); рефлексив компетентлик ва бошк,алар).

лади. Укитувчи уз фаолиятига нисбатан реф-лексив муносабатда булишга утади, педагогик фаолиятни танкидий тахлил килиш асосида укитувчининг касбий шахсий ривожланиш жара-ёнининг фаоллашуви вужудга келади.

Иккинчи босцич. Касбий компетентлик йуналишидаги тушунчалар ва янгиликларни англашга нисбатан интилишнинг узгариши.

Бу боскичда укитувчининг билим, куникма ва малакалари янгиланиши, маънавий ва мада-ний салохиятининг ривожланиши хамда ахборот алмашинуви амалга ошади. Таълим жара-ёни доирасида укитувчиларда касбий фао-лият йуналишидаги тушунчаларнинг узгариши вужудга келади. Шунингдек, педагогик жара-ёнларни самарали ташкил этиш ва бошкариш буйича тажрибалари ошади.

Учинчи босцич. Педагогик жараёнларни ташкил этиш ва бошкариш йуналишидаги фао-лиятнинг шахсий концепциясини ишлаб чикиш. Укитувчининг педагогик жараёнларни ташкил этиш ва бошкариш йуналишидаги фаолияти-нинг шахсий концепциясини лойихалаштириши унинг касбий фаолият йуналишидаги янги тасав-вурлари асосида амалга оширилади. Шундан келиб чикиб айтиш мумкинки, укитиш техноло-гияси изчилликни, лойихалашни, укитишнинг барча компонентларини узаро алокадорлигини ва уларнинг изчиллигини назарда тутувчи укув жараёнини ташкил этишдир. Буларга ахборот технология, ишбилармон уйин, сухбат, тренинг, гурухлар буйича таълим, тадкикий,

лойихалаштирилган ва бошка шаклдаги техно-логиялар киради1.

Илмий-педагогик тахлиллар асосида тадкикотчилар томонидан олий таълим тизими педагог кадрлар касбий компетентлиги куйидаги йуналишлар буйича таснифланади (1-жадвал)2.

Компетенцияларнинг ривожланиши

вокеликка, реал холатлар ва жараён узгаришига караб узгарувчан тус олиб, укитувчининг педагогик ва илмий фаолияти, жамоадаги умумин-соний кадриятлар, шахсий рефлексия, уз узини англаш ва уз узини бахолаш каби куринишларда намоён булади ва ривожланиб боради.

Компетенцияларнинг ривожланиш

боскичларини 2-расмда3 акс эттирганмиз.

Ихтисослик фанлари укитувчиларининг малака ошириш жараёнидаги мухим хусусият-ларидан бири ижтимоий-синергетик мезонлар максадли йуналтирилган педагогик фасилитация оркали тингловчиларнинг тизимли-синергетик алокадорлиги асосида ишлаб чикилади. Ушбу мезон таълим фаолияти даражасини максадини, таълимнинг боскичма-боскич ривожланиши ва

1 Исмаилова З.К., Мустафоева Д.А. Малака ошириш тизимида укитувчиларининг педагогик компетентлигини ошириш махсус Дастур. Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти. -Тошкент: 2018.

2 Химматалиев ДО., Мустафоева Д.А. Профессионально-педагогическая компетентность учителя профессионального образования. // Россия: "Журнал научных и прикладных исследований», 2016, № 11. - С. 4-8.

3 Исмаилова З.К., Мустафоева Д.А. Малака ошириш курсларида инновацион таълим технологиялари асосида дарсларни ташкил этиш. // Бухоро: "Педагогик махорат" илмий-назарий ва методик журнал, №4, 2019, Б.11-18.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

г

v.

2-расм. Компетенциянинг ривожланиш боск,ичлари.

<

устоз-шогирд анъаналарига содиклик тамойили оркали компетентли мутахассисни шаклланти-риш, интерфаол усуллардан мунтазам фойдала-ниш оркали интеграция ва андрагогик фаоли-ятни ривожлантириш х,амда фасилитаторларни тайёрлашни уз ичига олади. Бундан ташкари ихтисослик фан укитувчиларининг нафакат кас-бий компетенциялари, балки педагогик билим-ларининг сифатини назорат килиш ва ривожлан-тиришдан иборат.

Акмеологик-кадриятли мезон ижтимоий мотивлашган ва шахснинг ижодий фаоллигини оширувчи турли таълимий фаолиятга фаол кири-

Инновацион фаолликни ривожлантириш:

мотивацияли ва рефлексия, яъни зарурий мотивларни

фаоллаштириш; рефлексив уз-узин и йуналтириш; педагогик фаолиятни фаоллаштириш

шувини таъминлайди Ушбу мезонга борликни кабул килиш, тизимли ва йуналтирилган тафак-кур, долзарб ижодий фаолликнинг интеллектуал рефлексияга таъсири, таълимнинг шахсга йуналтирилганлиги ва таълимни инновацион вариатив янгилаш уни мунтазам ошириб бориш каби тушунчаларни уз ичига олади.

Рефлексив мезон малака ошириш жараёнида таълим жараёнининг сифатини оширишни таъ-минлайдиган шахсга ёндашувли фаолият маз-муни билан аникланади; тингловчиларнинг эх,тиёжларига мос равишда укув дастурлари-нинг кулайлиги ва вариативлигини таъминлайди;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 7 (92)

Олий таълим махсус фан у киту вч и фаолиятини бах,олашнинг рейтинг тизими; ойлик маошига кушимча маблаг киритилиши буйича такпифлар; малака оширишда муаллифлик дастурларини татбик килиш

N ✓

шахс ривожланишида уз-узини англаш ва фаол-лаштириш куникмалари, малака ошириш тизи-мидаги анъанавий ва ноанъанавий шакллар, махсус принципларга асосланганлиги; педагог шахсининг эркин ривожланиши учун дидактик, педагогик-психологик хамда ижтимоий-маданий шароитларини моделлаштириш. Ушбу конуниятлар оркали шахсий ва касбий потенци-ални ривожлантиришга амалий ёрдам беради1.

Касбий компетентлик куйидаги холатларда яккол намоён булади: мураккаб жараёнларда; ноаник вазифаларни бажаришда; бир-бирига зид маълумотлардан фойдаланишда; кутилма-ган вазиятда харакат режасига эга була олишда; касбий компетенцияга эга мутахассис уз билим-ларини изчил бойитиб боришида; янги ахбо-ротларни узлаштиришида; давр талабларини чукур англаб, янги билимларни излаб топишида; уларни цайта ишлаб, уз амалий фаолиятида самарали цуллай олишида2.

Укитувчининг шахсий компетентлиги мисо-лида тахлил килсак, якка тартибдаги билим, куникма ва малакаларни ривожлантириш куйидаги йуллар оркали амалга оширилади:

- куникмалар машк ва топшириклар оркали шакллантирилади;

- коучинг оркали куникма ва малакалар ривожлантирилади;

- узлаштирилган билим хамда хосил килинган куникмаларни тахлил килиш оркали куникма ва малакалар мустахкамланади.

Бунда укитувчиларга таълим билан бир каторда тарбиявий характердаги: жамоа билан ишлаш махорати; муомалали; куникувчанлик; узгалар фикрини хурмат килиш; фаоллик; ишга ижодий ёндашиш; уз фаолиятининг самарали булишига кизикиш каби катор сифатларини шак-ллантириш имконияти хам мустахкамланади3.

1 Мустафоева Д.А. Роль мониторинга в обеспечении эффективности повышения квалификации педагогических кадров. Наука: теория и практика. Материалы XV-й Международной научно-практической конференции. Наука и инновация. - 2019. Чехия. C. 35-39.

2 Мустафоева Д.А. Ихтисослик фан укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш. Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори дисссертацияси (PhD). - Т.: 2020. -154 б.

3 Махсудов П.М. Касбий педагогик фаолиятнинг наза-рий асослари. // Журнал "МуFаллимлик хэм узликсиз билимлендириу" K1орак1олпоFистон Республикаси, Нукус, №2, 2020 й. 30-34 б.

Хулосалар. Бизнингча, ихтисослик фанларни укитишда касбий компетентликни куйидаги туртта умумий элемент билан таккослаш мумкин:

1) укитувчининг ихтисослик фанлар буйича доимий янги билимларга эга булиши ва амали-ётда куллай олиши;

2) ихтисослик фан укитувчиларнинг педагогик тажрибаларининг ортишига узларининг шахсий ташаббускорликларини намоён кила олиш-лари, педагогик билим, куникма ва малакала-рини мунтазам оширишлари;

3) касбий компетентликка оид масалаларни хал этишда педагогнинг ижодий фаолиятини намоён кила олиши;

4) ихтисослик фан укитувчиларининг педагогик махоратини оширишига булган талаб, мотивациянинг тажрибада ортиши.

Касбий компетентликни ривожлантириш уз навбатида, мазкур жараён самарадорли-гини кафолатловчи тизимли, фаолиятли ва шах-сга йуналтирилган омилларни, касбий ривожла-нишнинг мезонлари (касбий мотивация, шахсий-касбий сифатлар, узини узи бошкариш, рефлек-сивлик, креативлик)ни касбий ривожланиш ва касбий фаолият мухити билан узаро интеграци-ясини таъминлаш асосида такомиллаштиришни такозо этади.

Тадкикотимиз сунгида куйидагиларни таклиф килмокчи эдик:

1. Ихтисослик фан укитувчиларининг компетентлигини ривожлантиришда уларга куйиладиган талаблар, эхтиёжлар, таклифлар хамда илFор хорижий тажрибалардан келиб чикиб, уларнинг укув режалари ва укув модул-лари буйича дастурларни ишлаб чикиш, опти-маллаштириш ва инновацион ёндашувни тулик сингдириш лозим.

2. Ихтисослик фани буйича укув методик таъминотини таъминлаш электрон укув услубий мажмуалар ва услубий воситалар оркали касбий компетентликни ривожлантиришга ижобий таъ-сир курсатувчи омиллар, методикалар ва ишлан-маларни ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш лозим.

3. Ихтисослик фани укитувчиларининг уз малакаларини оширишларида масофавий ва онлайн тарзда ташкил этишга замин яратиш ва механизмини ишлаб чикиш максадга мувофик, деб уйлаймиз.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 7 (92)

с ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ 35 и

Адабиёт руйхати:

1. Структура ИКТ-компетентности учителей. Рекомендации ЮНЕСКО. Гамбург. - 2011. URL: unesco.org/publications/3214694.

2. Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 23 сентябрдаги «Олий таълим муассасалари рах,бар ва педагог кадрларининг узлуксиз малакасини ошириш жараёнларини ташкил этиш тартиби т^рисида»ги 797-сон Карори // Узбекистан Республикаси конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 2019й., 09/19/797/3793-сон.

3. Базаров Т.Ю., Ермина Б.Е. Управление персоналом. - М.: ЮНИТИ, 2002. С.- 430

4. Деркач. А., Зазыкин.В. Акмеология. - СПб.: "Питер", 2003. - С. - 256.

5. Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования // М: "Эксперимент и инновации в школе" журнал. 2009. №2. С.-25

6. Зеер Э.Ф. Психолого-дидактические конструкты качества профессионального образования. // М.: "Образование и наука" журнали. 2002. №2. С. -14.

7. Кузьмина Н.В. Акмеологическая теория повышения качества подготовки специалистов образования. - М.: Изд-во Онти Пнц Ран, 2001. 26-28 с.

8. Кудрявцева Е.И. Компетенция и менежмент: компетенции в менеджменте, компетенции менеджеров, менеджмент компетенции. - Санкт-Петербург: Изд-во Свердл. инж. пед. инс-та, 2012. С. - 340.

9. Маркова А. Психология профессионализма. - М.: "Высшая школа", 1996. С. - 19.

10. Bartram D. The Great Eight Competencies: A Criterion-Centric Approach to Validation. Article in Journal of Applied Psychology 90(6): Р. 1185-203. November 2005.

11. Rawen. J. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализ-ция. 2002. Е.: Journal of critical reviews. Issue 5, P. 428-431.

12. Hutmacher W. Key competencies for Europe//Report of the Symposium Bern, Switzerland 27-30 March, Council for Cultural Co-operation (CDCC) a Secondary Education for Europe. Strasburg, 2002. P. - 53

13. Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетент-лигини шакллантириш технологияси. / Монография. - Т.: "Фан ва технология" нашриёти, 2013. 76-81 б.

14. Мустафоева Д.А., З.К.Исмаилова, "Малака ошириш тизимида махсус фан укитувчиларининг педагогик компетентлиги" (инновацион фаолиятини ривожлантириш буйича). Услубий кулланма. - Тошкент, ТИКХММИ, 2018. 37-41 б.

15. Durdona Mustafoeva Organization of increasing the professional competence of teachers technical higher educational institutions. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 7 No. 12, 2019 ISSN 2056-5852

16. Исмаилова З.К., Мустафоева Д.А. Малака ошириш тизимида укитувчиларининг педагогик компетентлигини ошириш махсус Дастур. - Т.: Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мух,андислари институти, 2018. Б. 21.

17. Химматалиев Д.О., Мустафоева Д.А. Профессионально-педагогическая компетентность учителя профессионального образования. // Россия: "Журнал научных и прикладных исследований», 2016, № 11. 4-8 с.

18. Исмаилова З.К., Мустафоева Д.А. Малака ошириш курсларида инновацион таълим технологиялари асосида дарсларни ташкил этиш. // Бухоро: "Педагогик мах,орат" илмий-назарий ва методик журнал, №4, 2019, 11-18 б.

19. Мустафоева Д.А. Роль мониторинга в обеспечении эффективности повышения квалификации педагогических кадров. Наука: теория и практика. Материалы XV-й Международной научно-практической конференции. Наука и инновация. - 2019. Чехия. 35-39 с.

20. Мустафоева Д.А. Ихтисослик фан укитувчиларининг касбий компетентлигини ривожлантириш. Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори дисссертацияси (PhD). - Т.: 2020. Б. -154

21. Махсудов П.М. Касбий педагогик фаолиятнинг назарий асослари. Журнал "Мугаллимлик х,эм узликсиз билимлендириу" КораколпоFистон Республикаси, Нукус, №2, 2020 й. 30-34 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.