Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРГА ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ ЎҚИТИШНИНГ ИЛМИЙ АҲАМИЯТИ (ОРОЛ ДЕНГИЗИ МИСОЛИДА)'

ТАЛАБАЛАРГА ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ ЎҚИТИШНИНГ ИЛМИЙ АҲАМИЯТИ (ОРОЛ ДЕНГИЗИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

194
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Орол денгизи / экологик вазият / Амударѐ ва Сирдарѐ ҳавзалари / Каспий денгизи / рельеф / конвенция / ўсимлик / резолюция / чўллашув / экологик миграция. / Аральское море / экологическая ситуация / реки Амударьи и Сырдарьи / Каспийское море / рельеф / условность / растительность / опустынивание / экологическая миграция.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Рамазонов Бахтиѐр Рамазонович

Мақолада ҳозирда глобал экологик муаммолардан бири, Орол денгизининг қуриши, Орол денгизи қуримасидан олдин ер шаридаги энг катта сув ҳавзаларидан бири эканлиги ва унинг минтақа иқлимини бошқариб турганлиги, қуримасидан олдин унинг олдинги сув сатҳи ва ҳажми, мамлакатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиѐевнинг БМТ сессиясида сўзлаган нутқида жаҳон ҳамжамиятининг Орол ҳалокатига яна бир бор эътиборини қаратган ҳолда, денгизнинг қуриши билан боғлиқ оқибатларни бартараф этиш, халқаро миқѐсдаги саъй-ҳаракатларни фаол бирлаштиришни тақозо этиши тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтганлиги, сўнгги 60-70 йил давомида Орол денгизи деярли бутунлай қуриб, унинг ўрнида Марказий Осиѐдаги Қизилқум ва Қорақум саҳролари ўртасида яна бир чўл Оролқум чўли пайдо бўлганлиги, бу ҳудудларда ўсимлик ва ҳайвонот дунѐсининг камайиб қолганлиги тўғрисида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАУЧНОЕ ЗНАЧЕНИЕ ОБУЧЕНИЯ СТУДЕНТОВ ГЛОБАЛЬНЫМ ЭКОЛОГИЧЕСКИМ (НА ПРИМЕРЕ АРАЛЬСКОГО МОРЯ)

В статье говорится, что одной из текущих глобальных экологических проблем является высыхание Аральского моря, одного из крупнейших водоемов на планете до высыхания Аральского моря, уровень и объем его воды до высыхания. Автор указывает что, что в прошлом веке 60-70 годах Аральское море почти полностью высохло, а на его месте между пустынями Кызылкум и Каракумы в Центральной Азии появился ещѐ одно пустынья Аралкум. Предполагается, что появилась пустыня Аральского моря, а растительный и животный мир в этих районах уменьшился.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРГА ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ ЎҚИТИШНИНГ ИЛМИЙ АҲАМИЯТИ (ОРОЛ ДЕНГИЗИ МИСОЛИДА)»

ТАЛАБАЛАРГА ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ УЦИТИШНИНГ ИЛМИЙ АХДМИЯТИ (ОРОЛ ДЕНГИЗИ МИСОЛИДА)

Рамазонов Бахтиёр Рамазонович

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика института Табиий фанлар факультети Биология кафедраси укитувчиси, б.ф.ф.д., (PhD)

Аннотация: Маколада хозирда глобал экологик муаммолардан бири, Орол денгизининг куриши, Орол денгизи куримасидан олдин ер шаридаги энг катта сув хавзаларидан бири эканлиги ва унинг минтака иклимини бошкариб турганлиги, куримасидан олдин унинг олдинги сув сатхи ва хажми, мамлакатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёевнинг БМТ сессиясида сузлаган нуткида жахон хамжамиятининг Орол халокатига яна бир бор эътиборини каратган холда, денгизнинг куриши билан боFлик окибатларни бартараф этиш, халкаро микёсдаги саъй-харакатларни фаол бирлаштиришни такозо этиши туFрисида алохида тухталиб утганлиги, сунгги 60-70 йил давомида Орол денгизи деярли бутунлай куриб, унинг урнида Марказий Осиёдаги ^изилкум ва ^оракум сахролари уртасида яна бир чул Оролкум чули пайдо булганлиги, бу худудларда усимлик ва хайвонот дунёсининг камайиб колганлиги туFрисида фикр юритилади.

Калит сузлар: Орол денгизи, экологик вазият, Амударё ва Сирдарё хавзалари, Каспий денгизи, рельеф, конвенция, усимлик, резолюция, чуллашув, экологик миграция.

НАУЧНОЕ ЗНАЧЕНИЕ ОБУЧЕНИЯ СТУДЕНТОВ ГЛОБАЛЬНЫМ ЭКОЛОГИЧЕСКИМ (НА ПРИМЕРЕ АРАЛЬСКОГО МОРЯ)

Аннотация: В статье говорится, что одной из текущих глобальных экологических проблем является высыхание Аральского моря, одного из крупнейших водоемов на планете до высыхания Аральского моря, уровень и объем его воды до высыхания. Автор указывает что, что в прошлом веке 60-70 годах Аральское море почти полностью высохло, а на его месте между пустынями Кызылкум и Каракумы в Центральной Азии появился ещё одно пустынья Аралкум. Предполагается, что появилась пустыня Аральского моря, а растительный и животный мир в этих районах уменьшился.

Ключевые слова: Аральское море, экологическая ситуация, реки Амударьи и Сырдарьи, Каспийское море, рельеф, условность, растительность, опустынивание, экологическая миграция.

THE SCIENTIFIC SIGNIFICANCE OF STUDENTS TRAINING IN GLOBAL ECOLOGICAL (ON THE EXAMPLE OF THE ARAL SEA)

Abstract: The article says that one of the current global environmental problems is the drying up of the Aral Sea, one of the largest bodies of water on the planet before the drying up of the Aral Sea, the level and volume of its water before drying out. The author points out that in the last century, 60-70s, the Aral Sea almost completely dried up, and in its place between the Kyzyl Kum and Karakum deserts in Central Asia, another Aralkum desert appeared. It is assumed that the Aral Sea desert appeared, and the flora and fauna in these areas decreased.

Keywords: Aral Sea, ecological situation, Amu Darya and Syr Darya rivers, Caspian Sea, relief, convention, vegetation, desertification, ecological migration.

Бугунги кунда олий укув юртлари талабаларига ер юзини камраб олаётган глобал экологик муаммолар тугрисида тушунча бериш, бу муаммоларнинг

салбий окибатларини юмшатиш, мамлакатимиздаги глобал экологик муаммолардан бири - бу бевосита бутун инсоният куз унгида охирги 60-70

йил ичида йуколиб кетган Орол денгизи ва унинг халокатидир. Орол денгизининг куриши натижасида ута мураккаб экологик танглик, мураккаб

экологик вазият, ичимлик суви билан боглик муаммолар, ахоли саломатлигининг ёмонлашувига олиб келди, афсуски, турли, айникса, упка касалликлари, куз касалликлари бу регионда купаймокда. Ушбу сув хавзаси табиий экотизимнинг бир кисми булиб, унинг йуколиб кетиши эса шамол йуналишлари, иклим, бутун минтаканинг баркарор ривожланишига жиддий таъсир килганлиги бугунги кунда яккол намоён булмокда. Узбекистон

Республикаси Президентининг 2017 йилнинг 9-10 сентябр кунлари ^озогистон Республикаси пойтахти Остона шахрида булиб утган Ислом Хдмкорлик Ташкилотининг Фан ва технологиялар буйича биринчи саммитида сузлаган нуткида "Глобал иклим узгаришлари муаммоси, аксарият минтакаларда тупрок емирилиб, унумдор ерлар кискариб бормокда, чулланиш, сув такчиллиги, кургокчилик, ахолини ичимлик суви билан таъминлаш жиддий муаммога айланмокда" деб уз сузини бошлаб, бугунги

кунда инсоният олдида турган ута огир, глобал экологик муаммолар тугрисида гапириб утди. Президентимиз БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида килган маърузасида сув муаммосини хал килишнинг минтака мамлакатлари ва халклари манфаатларини тенг хисобга олишдан бошка окилона йули йуклиги, Узбекистон БМТнинг минтакавий маркази томонидан

ишлаб чикилган Амударё ва Сирдарё хавзалари сув

ресурсларидан фойдаланиш тугрисидаги конвенциялар лойихаларини куллаб-кувватлаши, бугунги куннинг энг уткир экологик муаммоларидан бири - Орол халокатига яна бир бор жахон хамжамияти эътиборини каратган холда, денгизнинг куриши билан боглик окибатларни бартараф этиш халкаро микёсдаги саъй-харакатларни фаол бирлаштиришни такозо этиши тугрисида алохида тухталиб утди. Мамлакатимиз рахбари кулидаги харита оркали бугунги кунда улкан бир денгизнинг инсоният куз унгида йук булиб кетганлиги, бу муаммонинг умумбашарият олдида юзага келган ута халокатли муаммолардан бири эканлигини алохида таъкидлаб утди.

Орол денгизи — Марказий Осиёдаги энг катта берк шур кул булиб, маъмурий жихатдан Орол денгизининг ярмидан купроги, яъни жанубий-гарбий кисми Узбекистон худудида, шимолий-шаркий кисми Козогистон худудида жойлашган. Утган асрнинг 60-йилларигача Орол денгизи майдони ороллари билан уртача 68,0 минг км2 ни ташкил этган. Катталиги жихатидан дунёда туртинчи - Каспий денгизи, Америкадаги Юкори куллар ва Африкадаги Виктория кулидан кейинги уринда турган. Евросиё материгида Каспий денгизидан кейин иккинчи уринда турган. Денгиз шимолий-шаркдан жанубий-гарбга томон чузилган, узунлиги 428 км, энг кенг жойи 235 км масофага чузилган, 45° шаркий кенгликда жойлашган. Хдвзасининг майдони

2 3

690 минг км , сувининг хажми 1000 км , уртача чукурлиги 16,5 м атрофида узгариб турган. Хдвзасининг катталиги учун денгиз деб аталган. Орол денгизи юкори плиоцен даврида Ер пустининг эгилган еридаги ботикда хосил булган. Орол денгизининг куриган тубининг рельефи - гарбий кисмини хисобга олмаганда асосан текисликдан иборат. Орол денгизининг ички

кисмида жуда куп ярим орол ва култиклар булган. Шимолий киргокларида энг катта култикларидан Чернишев, Паскевич, Саричиганок, Перовский, жанубий-шаркий ва шаркий киргокларида Тушбас, Ашшибас, Оксага, Сулув ва бошкалар, Амударё билан Сирдарё куйиладиган жойларида Ажибой, Толлик, Жилтирбас култиклари, Кулонли ва Муйнок йирик ярим ороллари булган, Орол денгизида кадимдан сув сатхи гох кутарилиб, гох пасайиб турган. Кейинги геологик даврда Сарикамиш ва Узбой оркали Орол денгизи суви вакт-вакти билан Каспийга куйилган, сув сатхи анча баланд булиб, жанубий ва жанубий-шаркидаги бир неча минг км2 майдонли сохил сув остида булган, Орол денгизи унчалик чукур эмас, энг чукур жойлари гарбий кисмида, Коракалпогистон Устюрти ёнида 69 метргагача етган. Денгизнинг саёз жойлари унинг жанубий, жануби-шаркий ва шаркий кисмларига тугри келган [1;3;5].

Орол денгизи киргокларининг морфологик тузилиши жуда мураккаб, улар бир-биридан баъзи хусусиятлари билан фаркланади. Шимолий киргоги баланд, айрим ерлари паст, чукур култиклар бор. Шаркий киргоги паст; кумли, жуда куп майда култик ва ороллар булган. Жанубий киргоги Амударё дельтасидан хосил булган. Гарбий киргоги кам киркилган ва Устюрт чинкидан иборат, Орол денгизида 300 дан ортик орол булган, уларнинг 80%и

денгизнинг жанубий-шаркий кисмида, энг катталари Кукорол - 273 км2,

2 2 Возрождение - 216 км ва Борсакелмас 133 км эди. Денгизга Амударё билан

Сирдарё куйилган, 60-йилларгача йилига Амударё Орол денгизига 38,6 км3,

Сирдарё эса 14,5 км3 сув олиб борган. Сув балансида ёгинлар хам мухим

урин эгаллаган. Денгиз акваториясига ёгин-сочин энг куп ёккан йилларда

йилига 82—176 мм ёгин ёгади. Атрофдан денгизга йилига 5,5 км ер ости

сувлари кушилиб турган.

Денгиз чул зонасида жойлашганидан унинг юзасидан хар йили 1 м калинликдаги сув бугланган. Бу эса кейинги даврда денгизга дарёлар олиб келган сув, ёгин ва ер ости сувларидан ортик булган. Шунинг учун иклимий узгаришлар натижасида Орол денгизи сувининг сатхи йиллар давомида узгариб турган. Масалан, 1785 йиллардан денгизда сув сатхи кутарила бошлаган булса, 1825 йилларда яна пасайган, 1835-50 йилларда яна кутарилган, 1862 йилларда сув сатхи яна камайган, Кукорол 1880 йилларда ярим оролга айланиб колган. 1881йилларга келиб сув сатхи пасайган. 1885 йилдан бошлаб, Орол денгизида сув сатхи яна кутарила бошлаган. 1919 йилда денгиз майдони 67300 км2, сув микдори 1087 км3 булган булса, 1935

йилга келиб денгизининг умумий майдони 69670 км , сувнинг микдори 1153

3 -

км га купайган.

Орол денгизида сув сатхининг йил давомида узгариб турганлиги Амударё ва Сирдарёнинг бахор-ёз пайтларида тошиши билан боглик булган, бахорги ёмгирлардан кейин денгиз сатхи кутарилган, суви сатхининг йил давомида узгариш амплитудаси уртача 25 см га тенг булган. Сувининг минераллашганлиги уртача 10-11 % ни ташкил этган. Сувдаги тузларнинг куп кисмини ош тузи ва сульфатли магний ташкил этган. Кимёвий таркибига кура, суви Каспий денгизи сувига ухшаш, Орол денгизи сувининг таркибидаги туз 11 млрд т га якин деб бахоланган. 2021 йилнинг 18 май куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 75-сессияси ялпи мажлисида Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таклифига биноан Оролбуйи минтакасини экологик инновациялар ва технологиялар худуди деб эълон килиш тугрисидаги махсус резолюция бир овоздан кабул килинди. Узбекистон рахбарининг ташаббуси жахон хамжамияти томонидан кенг куллаб-кувватланди. Дунёнинг турли минтакаларидаги 60 га якин давлатлар мазкур резолюцияга хаммуаллиф сифатида иштирок этгани бу фикрни яккол такдиклайди. Бош Ассамблея кабул килган резолюция: Оролбуйи минтакасидаги экологик, ижтимоий, иктисодий ва демографик вазиятни яхшилашга каратилган минтакавий тадбирлар ва ташаббусларни куллаб-кувватлашини эълон килади; бундан буён хам Оролбуйи минтакаси табиатини тиклаш ва яхшилаш, табиий ресурсларни саклаш ва ахоли хаёт сифатини ошириш манфаатлари йулидаги илмий-тадкикот маслахатлашув фаолиятини рагбатлантиради; Орол денгизи инкирози окибатларини бартараф этиш ва Оролбуйи минтакасидаги экологик вазиятни баркарорлаштириш буйича кушма чора-тадбирларни амалга оширишда минтакавий хамкорликни фаоллаштириш мухимлигини таъкидлайди; барча манфаатдор томонларни кушма фанлараро тадкикотлар утказишга, экологик тоза технологияларни ишлаб чикиш ва жорий этишга, инклюзив ва экологик баркарор иктисодий усишга хамда энергия ва сувни тежовчи технологияларни куллашга туртки беришга чакиради. Хужжатда Узбекистон рахбариятининг ташаббуси билан Узбекистон Республикаси Президенти хузурида Оролбуйи халкаро инновация марказининг ташкил этилгани хамда БМТ шафелигида Оролбуйи минтакаси учун купшериклик Траст фондини таъсис этилганига юксак бахо берилди ва бу ташаббусларнинг БМТ томонидан куллаб-кувватланиши кайд этилди. Оролбуйи Бош Ассамблея томонидан "Экологик инновациялар ва

технологиялар худуди" сингари юкори маком такдим этилган илк минтака булди. БМТ Бош Ассамблеяси махсус резолюциясининг кабул килиниши юкори технологик инновациялар, экологик тоза, энергия ва сувни тежовчи технологияларни ишлаб чикиш ва жорий килишга инвестицияларни жалб килиш, "яшил иктисодиёт" тамойилларини мажмуавий куллаш, чуллашув ва экологик миграция жараёнларининг олдини олиш, экотуризмни ривожлантириш ва бошка чора-тадбирларни амалга ошириш учун зарур шарт-шароитларни ва рагбатлантирувчи омилларни шакллантириш йулидаги саъй-харакатларни бирлаштиришга каратилган. Шу билан бирга, хужжат минтакавий устуворлик, интеграция ва баркарор ривожланишни куллаб-кувватлаш буйича БМТ тизимидаги ихтисослашган агентликлар, жамгармалар ва дастурларнинг амалий харакатларини хамда лойихаларини умумлаштириш ва улар уртасидаги мувофиклашувни таъминлашга хизмат килади.

Хулоса килиб айтганда, бугунги кунда Олий укув юртларида тахсил олаётган талабалар Марказий Осиёда илгари регионал муаммолардан бири булган, бугунги кунда эса глобал муаммога айланган Орол денгизининг куриши, сув ресурсларининг етишмаслиги, бу регионда биохилма-хилликнинг йуколиб кетганлиги, Орол буйи худудларида яшаган Амударё йулбарси, кизил бури каби хайвонларнинг йуколиб кетганлиги, усимлик оламининг сув етишмаслиги таъсирида йуколиб бораётганлиги, бу худудларда факатгина эндем усимликларининг усиши, мевали дарахтларнинг киска вакт давомида усиб, 2-3 йилдан кейин хосилга кирмасдан куриб колиши, тупрокларининг шурланганлиги ва хоказо салбий муаммоларнинг регион иктисодига ва у ерда яшаётган халкнинг ижтимоий-иктисодий ахволига салбий таъсирини англаши ва Орол денгизининг куриши, глобал иклим узгаришларининг салбий окибатларини юмшатиш йулида озгина булсада уз хиссасини кушиши, яшаб турган жойидан катъий назар дарахтлар экиши, она табиатга зиён етказмаслиги максадга мувофикдир.

REFERENCES

1. К.А. Муталов, Б.Р. Рамазонов. ДРЕВЕСНО-КУСТАРНИКОВЫЕ ПСАММОФИТЫ ЮЖНОГО КЫЗЫЛКУМА Cборник материалов II международно научно-практической конференции «Актуальные вопросы естественных наук» 19-мая 2021 Часть II С. 49-52.

2. Р.КДузиев, Н.Ю.Абдурахмонов, Б.Р.Рамазонов Орол буйи худудларинг тупрок ресурслари ва улардан самарали фойдаланишнинг илмий асослари. Монография Тошкент "Зилол-булок" нашриёти, 2020 йил 204 бет.

3. Рамазонов, Б. Р., Кузиев, Р. К., & Абдурахмонов, Н. Ю. (2016). СОСТОЯНИЕ ЗЕМЕЛЬНЫХ РЕСУРСОВ НИЗОВЬЕВ АМУДАРЬИ И МЕРЫ ПО ИХ РАЦИОНАЛЬНОМУ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ. In Почвоведениепродовольственной и экологической безопасности страны (pp. 388-389).

4. Ramazonovich, R. B., & Ramazon, K. (2018). Evolution of soils of the Aral Sea area under the influence of anthropogenic desertification. European science review, (1-2).

5. Рамазонов, Б. Р. (2017). Краткая характеристика почвенного покрова Приаралья (на примере Каракалпакстана). Современное экологическое состояние природной среды и научно-практические аспекты рационального природопользования (pp. 1054-1056).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.