Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО КРИЗИСА И КАТАСТРОФЫ'

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО КРИЗИСА И КАТАСТРОФЫ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
73
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
экологические угрозы / экологическая катастрофа / социально-экологическая деятельность / экологическая безопасность / Аральская катастрофа / глобальная экосистема / зеленая экономика / Закон “Об экологической безопасности”. / environmental threats / environmental catastrophe / social and environmental activities / environmental security / the Aral Sea catastrophe / global ecosystem / green economy / law “On Environmental Security”.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Ж.Холмўминов, Ю.Пулатов

в статье рассматриваются некоторые вопросы научно-теоретического анализа пресечения правового обеспечения экологических угроз и катастроф, а также даются рекомендации по совершенствованию законодательства в данной сфере.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC ISSUES OF LEGAL SUPPORT FOR THE PREVENTION OF ENVIRONMENTAL CRISES AND DISASTER

The articledeals with some issues of scientific and theoretical analysis of the intersection and legal support of environmental threat and catastrophe, also its enhancing in legislation is proposed.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО КРИЗИСА И КАТАСТРОФЫ»

SPECIFIC ISSUES OF LEGAL SUPPORT FOR THE PREVENTION OF ENVIRONMENTAL CRISES AND DISASTER

J.KHOLMUMINOVa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan Y.PULATOVa

Military-Technical Institute of the National Guard of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, 100047, Uzbekistan

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО КРИЗИСА И

КАТАСТРОФЫ

Ж.ХОЛМУМИНОВа

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

Ю.ПУЛАТОВ"

"профессор Военно-технического института Национальной гвардии Республики Узбекистан

ЭКОЛОГИК ИНЦИРОЗ ВА ХАЛОКАТНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШНИ ХУКУКИЙ ТАЪМИНЛАШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

Ж.ХОЛМУМИНОВа

Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон Ю.ПУЛАТОВа

аУзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Харбий-техник институти профессори

Аннотация: мацолада экологик инцироз ва экологик уалокатнинг олдини олишни ууцуций таъминлашнинг айрим масалалари илмий-назарий та^лил цилинади ва уни ууцуций такомиллаштириш мацсадида айрим таклиф мулоуазалар берилади.

Таянч сузлар: экологик инцироз, экологик уалокат, ижтимоий-экологик фаолият, экологик хавфсизлик, экологик фожиа, Орол фожиаси, глобал экотизим, экологик муаммо, яшил ицтисодиёт, "Экологик хавфсизлик тугрисида "ги Крнун.

Аннотация: в статье рассматриваются некоторые вопросы научно-теоретического анализа пресечения правового обеспечения экологических угроз и катастроф, а также даются рекомендации по совершенствованию законодательства в данной сфере.

Ключевые слова: экологические угрозы, экологическая катастрофа, социально-экологическая деятельность, экологическая безопасность, Аральская катастрофа, глобальная экосистема, зеленая экономика, Закон "Об экологической безопасности ".

Annotation: The articledeals with some issues of scientific and theoretical analysis of the intersection and legal support of environmental threat and catastrophe, also its enhancing in legislation is proposed.

Keywords: environmental threats, environmental catastrophe, social and environmental activities, environmental security, the Aral Sea catastrophe, global ecosystem, green economy, law "On Environmental Security".

Муаммонингтарихи. Хрзирги замоннинг умумбашарий муаммоларидан бири булган экологик инкироз муаммосини дал килишда ижтимоий экологик тараккиёт стратегиясини ишлаб чикилиши ва унинг олдини олиш ута долзарб масаладир.

ХХ аср урталаридан бошлаб жамият ва табиат уртасидаги узаро муносабатда сифатий узгаришлар руй берди. Адоли сонининг тез суръатлар билан усиши, сайёранинг интенсив индустриализацияси ва урбанизацияси натижасида табиатга булган таъсир, унинг азалий мувозанати бузилишига олиб келди.Шунинг учун дам ХХ асрнинг 90-йилларидан бошлаб экологик инкироз ривожланиши аста-секин кучайиб борди.

Экологик инкироз натижасида иклим узгариши, табиий ресурсларнинг камайиши, турли касалликларнинг пайдо булиши, фаслларнинг узгариб бориши, атмосфера давосининг ифлосланиши каби салбий окибатлар содир булмокда. Экология ва атроф-мудит долатидан хавотирланишга асосланган бу ёндашув ХХ асрнинг 60-70-йилларининг охирларидаёк шаклланиб бугунги кунда катта глобал экологик муаммога айланиб бормокда.

Масалан, Узбекистан ва ^озогистон дудудида жойлашган, суви окиб чикиб кетмайдиган, шур сувдан иборат денгизсимон кул - Орол денгизи инсоният куз унгида нобуд булмокда. 1960 йилгача унинг майдони 66,1 минг квадрат километрни ташкил этган булса, бугун у 36,5 минг квадрат километргача кискарган. 1995 йилга келиб Орол сувининг 4/3 кисми йуколган, яъни 40 мартага камайган, денгиз сатди 29 метрга тушиб кетган. Денгиз киргоклари 45 минг квадрат километр тузли садро колдириб, 180 - 200 километр ичкарига чекинган. Буларнинг бари собик Иттифок даврининг табиатга антропоген таъсири окибатидир.

Орол денгизининг куриб колган тубидаги туз ва чангларнинг атроф-мудитга таркалиши; Амударё дельтасининг деградацияси; усимлик ва дайвонлар генофондининг емирилиши; ер ва сув ресурсларининг ифлосланиши ва шурланиши бугунги кунда Оролбуйи экологик инкирозининг энг хавфли хусусиятларидан булиб колди.

Демак, дозирги глобаллашув жараёнида дунёда дамма давлатларнинг узаро дамкорлиги асосида экологик хавфсизликни таъминлаш ва экологик инкирозларнинг олдини олиш табиатни мудофаза килиш ва экология масаласига алодида эътибор каратиш шу куннинг асосий вазифаларидан бири булиб колмокда. Ана шу талабларни амалга ошириш максадида 5 июнь -Жадон атроф-мудитни мудофаза килиш куни сифатида БМТ Бош Ассамблеяси ташаббуси билан 1972 йилдан буён утказиб келинмокда. Унга Стокгольм конференцияси якунлари буйича кабул килинган резолюцияга мувофик асос солинганлигини алодида таъкидлаш уринлидир.

Экологик инкироз ва ^алокатнинг олдини олишни зукукий таъминлашнинг долзарблиги. Жадон ёввойи табиат жамFармаси(WWF), Лондон Зоология жамияти Global Footprint Network ташкилоти янги дисобот эълон килганлар.

Унда курсатилишича, агар биз дунё табиий захираларидан дозирги даражада фойдаланишни давом эттирадиган булсак, келгуси уттиз йил мобайнида даётий эдтиёжларимизни кондириш учун яна бир сайёрага баробар захира керак булади.

Шунингдек, дужжатда "дозир жадоннинг эътибори иктисодий алFOв-далFOвга каратилган булсада, уфкда бунданда катта инкироз - экологик табиий захиралар инкирози пайдо булмокда. ^иссалар ва жамFармаларнинг йукотилиши билан юзага келган 2 триллион долларлик маблаF дар йили йук килиб борилаётган 4,5 триллион долларга тенг табиий ресурслар йукотилаётганининг соясида колиб кетади" деб алодида таъкидланган [1].

Алодида таъкидлаш жоизки, экология ва атроф-мудитни мудофаза килиш, дамда иклим узгаришларининг окибатларини юмшатишга каратилган,Узбекистон Республикаси ПрезидентиШавкат Мирзиёевнинг ташаббуси биланишлаб чикилган 2017-2021 йилларда "Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси" [2] дам алодида адамиятга эга булиб, унда глобал иклим узгаришлари ва Орол денгизи куришини адолининг даёт фаолиятига салбий таъсири, экологик инкироз ва далокатни олдини олишни дамда юмшатиш буйича тизимли чора-тадбирлар куриш лозимлиги курсатиб берилди.

Шунингдек,Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 19 сентябрь куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сузлаган нуткида

"Бугунги куннинг энг уткир экологик муаммоларидан бири Орол далокатига яна бир бор эътиборингизни каратмокчиман. Мана, менинг кулимда Орол фожиаси акс эттирилган харита. Уйлайманки, бунга ортикча изодга дожат йук. Денгизнинг куриши билан боглик окибатларни бартараф этиш халкаро микёсдаги саъй-даракатларни фаол бирлаштиришни такозо этмокда. Биз БМТ томонидан Орол фожиасидан жабр курган адолига амалий ёрдам курсатиш буйича шу йил кабул килинган махсус дастур тулик амалга оширилиши тарафдоримиз" [3] деб курсатилиши дам бугунги кунда экологик инкироз ва далокатни олдини олиш уни окибатларини юмшатишнинг замонавий ва халкаро ёндашувини дам курсатиб берди.

Бундан куриниб турибдики, дунё мамлакатларининг айрим дудудларида бебадо булган ер, сув, даво ифлосланиб, яроксиз долга келиб колиши ва айрим усимлик, урмон дамда дайвонот дунёси турлари кискариб кетиши экологик инкирозни вужудга келишига дамда экологик фожиаларни содир булишига олиб келиш эдтимоли мавжудлиги, шу аснода уларни олдини олишга алодида эътибор каратиш лозим.

Кургокчилик билан бирга, Узбекистон юкори дарорат, каттик ёгингарчилик ва атмосфера хиралиги каби бошка экстремал шароитлардан зарар куриш эдтимоли дам мавжуд. Шунинг учун дам Узбекистонда кургокчилик борасида эрта хабардорлик тизими мониторингини доимий юритиб боришни янада такомиллаштириш, унинг олдини олиш ва таъсирини юмшатиш чораларини куриши максадга мувофикдир, вадоланки, бундай тизимни йулга куйиш учун Узбекистонда барча имкониятлар ва тажриба етарлича мавжуд.

Экологик инкироз ва экологик фожиаларни олдини олиш дамда уни бартараф этишга каратилган,Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёев ташаббуси ва бевосита радбарлигида кабул килинган 2017 йил 18 январь "2017-2021 йилларда Оролбуйи минтакасини ривожлантириш Давлат дастури тугрисида"ги карори, 2017 йил 21 апрелдаги "Экология ва атроф мудитни мудофаза килиш содасида давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш тугрисида'ги ПК^-5024-сон карори, "Экология ва атроф-мудитни мудофаза килиш Давлат кумитаси фаолиятини ташкил этишни таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида'ги ПФ-2915-сон Фармони, 2017 йил 21 апрелдаги "2017-2021 йилларда маиший чикиндилар билан боглик ишларни амалга ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-2916-сон карори, "2017-2021 йилларда ер ости сувлари захираларидан окилона фойдаланишни назорат килиш ва дисобга олишни тартибга солиш чора-тадбирлари тугрисида'ги 2017 йил 4 май П^-2954-сон карори, 2017 йил 11 майдаги, "Узбекистон Республикаси урмон хужалиги давлат кумитасини ташкил этиш тугрисида'ги Фармони, 2017 йил 31 майдаги,"Ерларни мудофаза килиш ва улардан окилона фойдаланиш борасида назоратни кучайтириш, геодезия ва картография фаолиятини такомиллаштириш, давлат кадастрлари юритишни тартибга солиш чора-тадбирлар тугрисида'ги Фармони, "Сув объектларини мудофаза килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида'ги 25 сентябрь 2017 йилги карор ва фармонлари дамда "Узбекистон Республикаси Вазирлар Мадкамасининг 27 март 2017 йилги №159-сон "Узбекистон Республикаси Молия Вазирлиги дузуридаги Оролбуйи минтакасини ривожлантириш жамгармаси фаолиятини ташкил этиш тугрисида"[4]ги карори дам жуда катта адамиятга эгадир.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, экологик инкироз таддид сифатида дозирги замонда ижтимоий тараккиётни тизимсиз, стихияли амалга оширмасликни талаб килади ва кабул килинган конунларга катъий амал килиш дамда улар томонидан белгиланган талабларни уз вактида бажарилишини такозо этади.

Муаммонинг илмий-назарий та^лили. Замонавий жамият ижтимоий-экологик ривожланиши стратегиясининг имкониятлари ва чегараларини аниклаш учун "экологик инкироз" тушунчаси ифодалайдиган мазмунни аник тушуниш лозим. Экологик инкирозни анъанавий тушуниш биринчи навбатда табиатдаги салбий узгаришларни назарда тутади. Бу долат жамият ва табиат узаро таъсирини англашга каратилган назарий ёндашувларнинг узгаришига олиб келади. Зеро, утган асрнинг

80-йилларида ижтимоий тарихнинг экологик жидатларини уз тадкикот объекти сифатида карайдиган тадкикотлар пайдо булди [5].

Айтайлик, В.В.Снакиннинг фикрича, экологик инкироз "...инсон фаолияти ёки табиий омиллар (масалан, глобал иклим узгаришлари) билан алокадор равишда атроф-мудитнинг аста-секин кайта тикланадиган ёки кайта тикланмайдиган узгаришлари (таркибий тузилишининг соддалашиши, экологик ва энергетик потенциалининг камайиши)дир" [6].

Х.А.Прадес "атроф-мудитнинг дозирги замон социоген глобал узгаришлари" тушунчасини "ижтимоий-иктисодий инкироз" терминига якин деб дисоблайди.

Г.А.Бачинский таъкидига кура, табиат ва жамиятда бир вактнинг узида содир булаётган йирик узгаришлар ва у билан боглик инкирозлар ижтимоий-экологик инкироз деб номланади [7].

Жумладан, биотик регуляция назарияси тарафдорлари бу ёндашувни салбий узгаришлар муддатини инобатга олиш билан тулдирадилар. Уларнинг тахминларича, "...экологик инкироз глобал экотизим (биосфера) баркарорлигининг бузилиш долати булиб, унинг натижасида атроф-мудитнинг ва биринчи навбатда биогенлар концентрациясининг, яъни тирик организмлар таркибига кирадиган дамда уларнинг даёт-фаолияти учун зарур булган кимёвий элементлар тавсифларининг тез (бир авлод даётига тенг муддатда) узгаришидир" [8].

Айрим олимлар, жумладан, И.Н.Усков асосли равишда экологик инкироз учун жинс додиса булиб, "жамият-табиат" тизимидаги динамик мувозанатнинг бузилиши деб тахмин килади [9].

Бугунги кунда содир булаётган экологик муаммолар ичида экологик инкирознинг узига хос хусусиятлари мавжуд. Шунинг учун олимларимиз томонидан бу масалага дам алодида эьтибор каратилганлигини курамиз [10].

Бизнинг фикримизча, экологик инкироз - бу экологик тизимда модда ва энергия алмашинувини табиий долатда кечишининг бузилиши ёки модда ва энергиянинг кичик ва катта айланиш жараёнларининг маълум бир боскичдаги узгариши дамда узилишидир. Масалан, Орол денгизининг куриб бориши натижасида Оролбуйи дудудларида иклим ресурслари, тупрок унумдорлиги, атмосфера давоси, ер ости ва ер усти сувлари, усимлик ва дайвонот дунёси оламида руй бераётган узгаришлар ва салбий жараёнлар экологик инкирозга мисол булади ва бундай долатлар эса экологик далокатларга олиб келиши мумкин.

Экологик^алокат - хусусий параметрларнинг ва (ёки) ташки узгарувчан курсаткичларнинг кескин номувозанатли ва ностационар узгариши натижасида табиатдаги баркарорликнинг (мувозанатнинг) йукотилиши, атроф мудитда нотургун долатнинг вужудга келишида намоён булади. Агарда бу жараёнларнинг ривожланиб бориши эдтимол экологик фожеа ва офатларга дам олиб келиши мумкин [11].

Экологик фожеа (грекча."уй","ватан"...улим","вайроналик") - купинча инсоннинг табиий жараёнларга курсатадиган салбий таьсири окибатида табиатда юз берадиган аномалия (давомли кургокчилик, дайвонларнинг ёппасига кирилиб кетиши, усимлик турларини йук булиб кетиши, инсонларни улимига сабаб булиши) мумкин.

Умуман олганда,экологик инкироз, экологик далокат экологик таддидларни олдини олиш ва экологик хавфсизликни таьминлашга оид бир катор тушунчаларни модиятини билиш ва уларни кенгрок тадлил килиш барча экологик муаммоларни ижобий дал килишга катта ёрдам беради дамда илмий-назарий ва дукукий асос булиб хизмат килади.

Экологик инкироз ва ^алокатни олдини олишни дукукий тартибга солиш ва унинг келажак истикболлари. Ижтимоий-экологик ёндашув экологик инкирознинг модиятини аникрок акс эттиради деб айтиш мумкин. Бу ёндашувда, биринчидан, жамият ва табиатнинг мунтазам узаро таъсири кайд килинади, иккинчидан, уларнинг мавжуд булиши ва ривожланишларидаги узвий бирлиги тан олинади.

Экологик инкироз ривожланиши ва бартараф килинишида ижтимоий осткитизим ролининг, шунингдек дунёдаги мамлакатлар ва минтакалар узаро алокадорлиги ва узаро богликлигининг усиши тугрисидаги тасаввурларнинг кенгайиши муносабати билан синергетик ёндашув самарали булмокда [12].

Мудокама этилаётган муаммонинг модиятини аникрок "экологик инкироз" ва "экологик далокат" тушунчаларини катъий фарклаш лозим. Агар инкирозни энг умумий куринишда, ижтимоий фаолиятнинг бирор-бир турига нисбатан конкретлаштирмасдан караладиган булса, унинг далокатдан туб фарки шундаки, инкирознинг кечишига одамлар таъсир килиши мумкинлигидир. Индивидуал истеъмол тухтатилиши ёки вактинча кискариши окибатида ижобий натижа билан тугайдиган инкирозларни алодида таъкидлаш мумкин. Бу долда экологик долат илгариги дажмда кайта тикланади ёки инкирозгача булган даражадан юкорирок даражада баркарорлашиши мумкин.

Экологик далокат содир булганда эса экологик инкироз янги сифатга утади: у ортга кайтиш хусусиятини йукотади ва одамлар фаолияти табиатнинг емирилиши жараёни билан боглик долатни узгартира олишмайди.

Табиат додисаларини тадкик килувчи олим В.А.Зубаков экологик далокатнинг куйидаги параметрларини ажратган:

1) кайта тикланадиган табиий ресурслар (энг аввало, тупрок, усимликлар

биотаси ва атмосфера давоси)нинг геокимёвий доиравий айланишлар тухтаб колганлиги ва уларнинг техноген-кимёвий задарланганлиги окибатида кайта тикланмайдиган долатга утиши;

2) давлатнинг уз-узини яксон килишга технологик кодирлиги;

3) инсониятнинг рудий-ахборий тушкунлиги ва электромагнит нурланишларнинг алодида одам ва бутун инсоният психикасига таъсири;

4) организмлар дужайралараро мудитининг зарарланиши ва улар геноми

(муайян организмнинг барча генлари мажмуи)нинг шиддатли суръатдаги мутацияси [13].

Куриниб турибдики, В.А.Зубаков талкинидаги ялпи экологик далокат таърифи ижтимоий-экологик тавсифга эга булмокда.

Муаммони янада чукуррок тадлил килиш учун экологик инкирозлар вужудга келиши ва чукурлашувида ижтимоий ва экологик жидатларини узаро воситаланганлиги ва узаро богликлигини мавжудлигини англаб олиш зарур.

Бизнингча, экологик инкирознинг ривожланишида жамият ва табиат узаро таъсири муаммосини методологик позициядан куриб чикилганидан сунг, дозирги замон экологик инкирозининг узига хос хусусиятларини ажратиб курсатиш мумкин. Бундай ёндашув инсоният тарихида экологик инкирозлар куп содир булганлигини тан олишни такозо этади. Бу гоя купчилик экологлар томонидан тан олинган [14].

Лекин баъзи бир муаллифлар, дозирги замондаги экологик инкирозни уникал (ноёб) додиса деб таъкидлашади, уларнинг фикрича, инсоният тарихида бундай жараёнлар булмаган [15].

Адабиётларда тасвирланадиган экологик инкирознинг тарихий вариантлари (неолит давридаги термачилик ва йирик дайвонларни овлаш инкирози ва доказолар), улар томонидан тарихийлик-эволюцион нуктаи назардан геномлар (организм генлари туплами) ва организм шакллари алмашинувининг инъикоси, яъни табиий-эволюцион жараён сифатида тавсифланади. Бошка бир далил-гоя экологик тизимларда глобал ва минтакавий узгаришлар мавжуд эмаслигини ва "жамият-табиат" тизимининг дамма долатларида дам биоген элементлар концентрациясининг узгармаслигини тан олиниши булиб, бошка манбаларда бу доллар инкироз сифатида каралади. Ва нидоят бу позиция тарафдорларининг учинчи гояси шундан иборатки, одам бошка йирик усимликхур дайвонлар сингари мунтазам равишда локал экологик тизимларда кескин вазият тугдиради. Ва бу вакти-вакти билан содир буладиган долатлар экологик инкироз дисобланмайди. Шундай килиб, ушбу муаллифлар биосферани, унга буладиган, шу жумладан дамма биологик турлар (ва одам) томонидан буладиган салбий таъсирларни, узининг акс таъсири билан бартараф этувчи узига хос кибернетик тизим сифатида карашади.

Бизнинг фикримизча, бу позиция инсоннинг оламдаги урнини тавсифловчи бир катор методологик гояларни дисобга олмайди.

Биринчидан, дам табиат, дам жамиятга тегишли булган одам бу позицияда бир улчамда (факат биологик мавжудот сифатида) олинади. Натижада неолит даврида йирик дайвонлар овлаш инкирози натижасида одамларнинг сони кескин камайганлиги улар диккатидан четда колган. Бошкача айтганда, ресурс захираси тугаганлиги сабабли ижтимоий остки тизим инкирози содир булганлиги яккол намоён булсада, муаллифлар буни экологик инкироз деб дисоблашмайди.

Иккинчидан, юксак ривожланган бош мияга эга булган, уша вактдаёк дайвонларникига нисбатан озик-овкатни топишнинг нисбатан самарали технологияларига эга булган, шунингдек нуткка ва анча ривожланган маънавий маданиятга эга булган одам, муаллифлар томонидан (экологик нуктаи назарда булсада) йирик усимликхур дайвонлар билан тенглаштирилади. Инсоннинг табиат эволюциясидаги урнини бундай бадолашни, яъни инсоннинг биологик эдтиёжлари (энг аввало, унинг озик-овкат эдтиёжлари) ижтимоий омиллар билан воситаланганлик далилини бундай инкор этилишини биологик редукционизм деб аташ мумкин. Бундай омиллар сирасига овчиликни дам киритиш мумкин, бу машгулот табиий танланиш билан назорат килинмаган ва онгли фаолият тавсифида булган.

Бу даврга келиб, "жамият-табиат" тизимидаги узаро таъсирлар турли ижтимоий гурудларнинг экологик муаммоларни дал килишдаги кадрият меъёрлари ва катнашиш даражалари билан воситаланганлиги аник булди. Зеро, суз факат сиёсат субъектлари тугрисида эмас, балки анъанавий тушунишдаги экологик сиёсатга заиф кушилган ёки умуман бефарк булган ижтимоий гурудлар дакида дам кетмокда. Ушбу ранг-баранг кучлар илмий тадкикот объекти булмокда. Натижада жамият (экологик муаммолар дакида кайгуриш асосида жипслашган яхлит бирлашма сифатидаги) мавдум тузилма эмас, балки конкрет-социологик нуктаи назардан, экологик муаммоларни идрок килиш ва уларни дал этишдаги хусусиятига кура шаклланадиган гурудларни ажратиш оркали карала бошланди [16].

Шундай килиб, утган асрнинг 90-йилларидан бошлаб, дозирги замон экологик ривожланиши муаммоларини тушунишдаги ижтимоий-экологик ёндашув яна иккита мудим улчов билан тулдирилди.

Биринчиси конкрет-социологик улчов булиб, унда экологик инкирозни идрок килиш ва уни дал килиш иштирокига кура жамият ичида ижтимоий гурудлар ажратилади.

Иккинчиси, иктисодий-ишлаб чикариш универсализмини урнига келган ва жамиятнинг куп жидатли сифатини тан олишга асосланган ижтимоий-стратификацион улчов (ижтимоий ривожланганлик даражаси, шу жумладан экологик муаммоларни дал килиш билан боглик инсон дукуклари таъминланганлиги).

Бизнинг фикримизча, экологик инкироз муаммоларини дар бир давлат дудудида ижобий дал этишга эътибор каратиш бошка турли экологик муаммоларнинг олдини олишга ёрдам беради.

Экологик инкироз ва ^алокатни олдини олишни олишда хорижий тажриба. Жадон ёввойи табиат жамFармаси(WWF), Лондон Зоология жамияти Global Footprint Network ташкилоти дисоботида [17] АКЩ билан Хитой табиий захираларни энг куп сарфлаётган мамлакатлар сифатида тилга олинган, табиий задиралардан энг кам фойдаланаётган мамлакатлар АфFOнистон ва Малави эканлиги алодида кайд этилган.

Ёввойи табиат жамFармаси радбари Чиф Эмека Анайокунинг айтишича, охирги ойларда юз бераётган инкирозлар дар кандай содада дам курпага караб оёк узатмаслик кандай окибатларга олиб келиши мумкинлигининг далилидир. Ва молия инкирози келтириб чикараётган мушкулликлар табиий захиралар инкирози келтириб чикариши мумкин булган мушкулликлар урнида деч гап булмай колиши мумкин.

Экологик инкирознинг келиб чикишига асосий сабаб эса иктисодий усиш ва жамиятнинг истеъмолчилик салодиятининг ошганлигидир. Инсон фаровонлигини экологик инкироз дисобига ошириш якин келажакда узининг салбий окибатларини курсатиши аник. Унинг ягона йули экологик иктисод ёки яшил иктисодиётга утишдир.

Яшил иктисодиёт - бу кувватни тежовчи буюмларни ишлаб чикариш, мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш, атмосферага задарли газларни чикармайдиган, электр куввати билан юрадиган транспортдан фойдаланиш, сув ресрусларини тежаш ва улардан окилона фойдаланиш, тупрок унумдорлигини оширишда кимёвий моддалардан фойдаланмаслик ва доказо.

Мутахассисларнинг фикрига кура, бугунги кундаги мавжуд эко технологиялардан самарали фойдаланилса, электр кувватини 2 баробар, 2025 йилга келиб автомобиллар томонидан ёкиладиган ёнилFини 50 фоизга тежаш мумкин [18].

Жумладан, сайёравий таъсирга инсоннинг хужалик фаолияти саноат корхоналари ва транспорт воситаларидан куп микдордаги углерод (ис гази), азот, олтингугурт оксиди чикарилиши окибатида даво дароратининг кутарилиб бораётгани, шимолий ва жанубий кутбдаги асрий музликлар эриб, у билан боFлик нохуш долатларнинг келиб чикаётганлигини мисол килиб курсатиш мумкин. БМТ маълумотига кура, дозирги вактда Ер юзида курукликнинг 4/1 кисми чуллашиш хавфи остида коляпти. Чуллашиш сабабли дунёда 250 миллиондан ортик киши озик-овкат етишмаслигидан жабр чекмокда.

Экологик инкирозларнинг олдини олиш максадида 1976 йилда Испанияда ,Табиат меросини мудофаза килиш лигаси ташкил этилиб, у экологик билимларни адоли уртасида кенг таркатиш, янги курикланадиган дудудлар ташкил этилиши учун курашиш ва табиатни мудофаза килиш конунчилиги тизимини ривожлантириш билан шуFулланган [19].

Экологик хавфсизликни таъминлаш ва экологик инкирозларнинг олдини олишда, Швеция жадонда муайян тажрибага эга. Хусусан, Швецияда Атроф-мудит кодекси 1999 йил 1 январдан кучга кирган. У швед мутахассислари томонидан атроф табиий мудит туFрисидаги конунчилик доирасини чекланган даражада белгилаб берадиган яхлит дужжат сифатида тавсифланади [20].

Фикримизча, Швециянинг Атроф-мудит кодексидаги экологик конунчилик принциплари, табиий ресурсларга нисбатан хусусий мулкчилик, экологик дукукбузарликлар учун жавобгарлик, экологик низоларни судда куриш билан боFлик нормаларидан миллий экологик конунчилигимизни кодификациялаш борасидаги ишларни ташкил этишда фойдаланиш мумкин.

Умуман олганда, экологик инкироз ва далокатларнинг олдини олишда табиий ресруслардан окилона фойдаланиш, мукобил энергия манбаларидан замон талаби асосида ута самарадорлик билан илмий асосланган тарзда фойдаланиш борасида Малайзия, Англия, Германия, Швейцария, Япония, Канада, Жанубий Корея, Россия, Дания, Исландия, Изроил, Финляндия, Франция каби мамлакатлар тажрибасидан кенгрок фойдаланиш ва уларни тажрибаларини амалиётда куллаш

максадга мувофик деб уйлаймиз.Экологик инкироз ва далокатларнинг олдини олиш буйича ^укукий таъминлашга оид хулосалар. Экологик инкироз ва далокатларнинг олдини олиш бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан биридир. Чунки бу муаммо дам табиат-инсон-жамият муносабатларига, яъни учликнинг мувозанатига, уйгун ривожланишига богликдир.

Ушбу мувозанат йулларини топиш ва уни амалга ошириш учун куйидаги чора-тадбирларга эришиш:

—экологик инкироз ва далокатларнинг олдини олиш муаммоси мазмун-модиятини чукур англаш, ер шаъри адолиси, давлатлар, халкаро ташкилотларнинг дамкорлигига эришиш;

— ердан фойдаланиш ва уни мудофаза килишда инкироз ва далокатларнинг олдини олиш учун ер майдонларининг мелиоратив ва ирригацион долатини яхшилаш ва янги замонавий технологияларни куллаш, сугорма ерларда сув ресурсларидан окилона фойдаланиш;

— экинзорлардан, айникса, пахта ва шолипоялардан фойдаланишда замонавий янги технология ва усулларга эришиш;

— экологик инкироз ва далокатларнинг олдини олиш ва юмшатишда атмосфера давосини мусаффолигини таъминлаш, урмон ва биохилмахиллик табиийлигини саклаш;

—дар бир инсонда "Сайёрамиз - умумий уйимиз" туйгуси ва масъулиятини ошириш, экологик маданиятни шакллантириш максадга мувофик;

— хорижий мамлакатларнинг экологик хавфсизликни таъминлаш ва экологик инкирозларни олдини олиш содасидаги тажрибаси асосида, мамлакатимизда "Экологик хавфсизлик туFрисида"ги конунини кабул килиш максадга мувофик.

Хуллас, ушбу ислодотлар бизга нима беради, деган саволга жавоб тарикасида шуни айтишимиз мумкинки, хорижий мамлакатларнинг экологик хавфсизликни таъминлаш дамда экологик инкирозларнинг олдини олиш содасидаги тажрибасидан кенгрок фойдаланиш келажакда мамлакатимизда мазкур муаммоларни ижобий дал этишга ва келажак авлод даёти баркарорлигини таъминлашга ёрдам беради.

References:

I. https://www.bbc.com/uzbek/news.

2.O'zbekiston Respublikasining Prezidentining 2017-2021 yillarda "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi" http://strat egy.regulation. gov.uz/uz/document/2.

3.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2017 yil 19 sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so'zlagan nutqi // Xalq so'zi. - 2017. - 20 sentabr. 4.O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami.- 2017. - №13. 208-modda.

5.Dyuvino P., Tang M. Biosfera i mesto cheloveka v ney. - M.: Progress, 1973; Duglas U.O. Trexsotletnyaya voyna. Xronika ekologicheskogo bedstviya. - M.: Progress, 1975; Vodopyanov P.A. Ustoychivost i dinamika biosferi. - Minsk: Nauka i texnika, 1981 i drugiye.

6. Snakin V. V. Ekologiya i oxrana prirodi: Slovar-spravochnik. - M.: Academia, 2000. - S. 358.

7. Bachinskiy G.A. Sotsioekologiya: teoreticheskiye i prikladnie aspekti. - Kiyev: Naukova dumka, 1991.

8Von Weiczacker E.,Lovins A.B, Lovins L.H. Factor-Four. Doubling Wealth, Halving Resourse Use. - London: Earthscan Publ., 1997. -S. 125-126.

9 Uskov I.N. Ekologicheskaya bezopasnost obщestva kak osnova yego suщestvovaniya //Nasiliye. Lichnost. Obщestvo. Materialbi nauchno-prakticheskoy konferensii. - M.: VNII MVD Rossii, 2000. - S.23-25.

10. Xolmo'minov J.T. Ekologik tahdidlarning oldini olish va bartaraf etish huquqiy muammolarining ilmiy-nazariy tahlili. Monografiya. - Toshkent: TDYuU, 2016. - B.9.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

II. Bozorov U.B. Ekologik ofat oqibatlarini yumshatish - dolzarb vazifa // Huquq va burch. -2012. - №3.

12. Bozarov D.M. Ijtimoiy sinergetika va uning falsafiy muammolari // Milliy g'oya va ijtimoiy sinergetikaning falsafiy asoslari. - T.: Turon zamin ziyo, 2015. - B.10-18; Sharipov E. Inson, insoniyatning ba'zi ijtimoiy-muammolari va sinergetika // Milliy g'oya va ijtimoiy sinergetikaning falsafiy asoslari. - T. : Turonzaminziyo, 2015. - B.19-21.

13. Zubakov V.A. Klimat v istorii biosferi //Vestnik RAN. - Moskva, - 2001. - № 2. - S.137.

14. Reymers N.F. Ekologiya (teorii, zakoni, pravila, prinsipi i gipotezi). - M.: IS «Rossiya molodaya», 1994;. Stepin V.S. Teoreticheskoye znaniye: struktura, istoricheskaya evolyutsiya. - M.: Progress-Traditsiya, 2000.

15. Petrov K.M. Obshaya ekologiya: vzaimodeystviye obshestva i prirodi. - SPb.: Ximiya, 1998; Bell D. Gryadusheye postindustrialnoye obshestvo: opit sotsialnogo prognozirovaniya. - M.:Academia, 1999. - S.764-765.

16. Yanovskiy R.G. Vostok-Zapad:sotsialni eizmeneniya i dinamika geopoliticheskoy situatsii//Sotsiologicheskiye issledovaniya. - 1998. - №7. - S.3-16;Yusfin Yu.S. Nashe obsheye budusheye: dve sistemi vzglyadov //Obshestvennie nauki i sovremennost. - 2000. - №2. - S.131-139.

17. www.bbc.com/uzbek/news/story/2008.

18. UNEP, 2011, Towards a Green Economy: Pathways to SustainableDevelopment and Poverty Eradication,(predvaritelntiyvariant), http://www.unep.org/greeneconomy.

19. Sokolov V.SShA - Kanada: ekologicheskiye konflikti // Priroda i chelovek. -1985. - №1. - S.40.

20. The Swedish Environmental Code. A resume of the text of the Swedish Environmental Code // www. sweden. gov. se.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.